ETHIEK ... Maar doodslaan deed hij niet, want tussen droom en daad staan wetten in den weg en praktische bezwaren, en ook weemoedigheid, die niemand kan verklaren, en die des avonds komt, wanneer men slapen gaat. Willem Elschot (uit: ‘Het Huwelijk’ in: Verzen van vroeger, 1934)

Radioactieve straling: omwille van genezing of omwille van de gegevens Total-body Irradiation Defensie geïnteresseerd in effekt van straling op soldaten Mensen met terminale kanker kunnen mogelijk beter worden Patiënten werd gezegd dat straling hun mogelijk kon genezen Uit documenten blijkt dat men enkel gegevens wilde verzamelen over effekt van straling op mensen Mortaliteit = 25% Patiënten leden veel pijn, werden ernstig ziek, bloedden uit open wonden en smeekten om behandeling te stoppen … Onderzoeker (dr Saenger) spoorde hen aan om toch voort te doen.

Studie naar prostitutie in publieke toiletten Humphreys (1970) stelde voor om als “uitkijkpost” te fungeren Observeerde zo honderden malen Won vertrouwen van een aantal mensen die meer over zichzelf vertelden Noteerde nummerplaten van klanten en zocht die later op als “sociaal werker” en interviewde die mensen over hun burgerlijke staat, job, ...

Studie naar de impact van stress Berkun, Bialek, Kern & Yagi (1962) Legerrekruten werden in een DC3 gezet die tijdens de vlucht kennelijk in problemen kwam en zich voorbereidde op een noodlanding Soldaten moesten vragenlijst invullen ivm de bestemming van hun bezittingen in geval van dood, hun kennis van procedures voor noodlanding etc. Papier werden in metalen doos verzameld om niet vernietigd te worden bij een crash Vliegtuig landde veilig en pas dan beseften de soldaten dat het een experiment was.

Persoonlijke ruimte en fysische responsen Middlemist, Knowles & Matter (1976) Effekt van nabijheid van anderen op snelheid van urineren in publiek toilet dmv verborgen periscopen Nabijheid werd gemanipuleerd door medewerker die 1 of 2 urinoirs verder ging staan plassen

Manipuleren van stimuli, ervaringen Ethiek Manipuleren van stimuli, ervaringen Onderzoek Invloed van stimuli Recht op privacy Recht op informatie over “waarom” Mensenrechten Deontologie Voorbeeld: Kindermishandeling Onderzoek DOEN (privacy dader schenden) of NIET DOEN (geen kennis opdoen die preventie kan ten goede komen) stellen allebei etische problemen Etische principes helpen misbruiken voorkomen en bakenen verantwoordelijkheid van de onderzoeker af.

Deontologie in België Deontologische code BFP http://www.vub.ac.be/gst/bfp/deontolo.htm Wetten ivm Klinische psychologie http://user.online.be/allemeesch/KlinPsy/Wet.htm Wet op bescherming van titel http://user.online.be/allemeesch/KlinPsy/wettekst/WET19931108.htm

3 domeinen Relatie wetenschap <> maatschappij In welke mate moet onderzoek gedirigeerd worden door maatschappelijke aangelegenheden en culturele waarden Professionele aangelegenheden Onderzoeker is niet onafhankelijk van wat gebeurt in maatschappij Menselijk: men bestudeert zaken die “opvallen” Onderzoekskredieten: subsidiërende instanties “bestellen” onderzoek Toegepast onderzoek, onderzoek kan commerciële implicaties hebben Gevaar van faude: vervalsen van resultaten, “auteur” tegen betaling, non-random rapporteren als random alle onderzoek in discrediet; ruïneert carrière onderzoeker Partiële publicatie (1 onderzoek spreiden over meerdere publicaties) / dubbele publicatie (zelfde resultaten meermaals publiceren) Behandeling van deelnemers aan onderzoek Videomateriaal: mensen geven toestemming voor een onderzoek, kan men datzelfde materiaal later gebruiken voor ander onderzoek? Toestemming van bvb. mentaal gehandicapen?

Verantwoordelijkheden voor wetenschappelijk wangedrag Oorzakelijke verantwoordelijkheid Niet-persoonlijk Druk om te publiceren: carrière, competitie voor projectgeld Inadequate supervisie Persoonlijk: sommigen zijn meer of minder geneigd om te frauderen Morele verantwoordelijkheid Dader draagt deze veelal alleen Wellicht delen anderen hier ook in Politieke verantwoordelijkheid Peer review Replicatie

Etische dillema’s Experimenten die bedoeld zijn om belangrijke psychologische onderwerpen te onderzoeken kunnen deelnemers in verlegenheid brengen en blootstellen aan vernederingen, pijn. Soms is dit niet te vermijden Kosten Baten voor deelnemers voor wetenschap Oordeel moet niet enkel van onderzoeker afhangen, ook ethische commissies, deontologie, collegae, ...

6 PRINCIPES in ETHISCHE CODE VAN APA PRINCIPE A: COMPETENTIE PRINCIPE B: INTEGRITEIT PRINCIPE C: PROFESSIONELE EN WETENSCHAPPELIJKE VERANTWOORDELIJKHEID PRINCIPE D: RESPECT VOOR RECHTEN EN WAARDIGHEID VAN MENSEN PRINCIPE E: BEZORGDHEID OVER HET WELZIJN VAN ANDEREN PRINCIPE F: SOCIALE VERANTWOORDELIJKHEID

Inhoud van ethische principes van de APA Bij de voorbereiding moet de onderzoeker nagaan of het opzet etisch aanvaardbaar is. In geval van twijfel moet etisch advies ingewonnen worden en moeten strikte voorzorgen genomen worden om de rechten van de deelnemers te waarborgen Onderzoeker moet ernst van het risico nauwkeurig inschatten Onderzoeker is verantwoordelijk voor etische aspect van het onderzoek Onderzoeker en deelnemers moeten vooraf een overeenkomst maken die precies verplichtingen en verantwoordelijkheden vastlegt. Alle informatie die mogelijke deelname kan beïnvloeden moet gegeven worden bedrog of achterhouden van informatie moet zo veel mogelijk vermeden worden, indien onmogelijk moet zo snel mogelijk volledige klaarheid gebracht worden onderzoeker respecteert ten allen tijde het recht van deelnemers om zich terug te trekken Onderzoeker beschermt de deelnemer voor fysische of psychische ongemakken, verwittigt de deelnemer die volledige toestemming moet hebben gegeven voor mogelijk gevaar en zorgt voor nodige opvang bij problemen Als data zijn verzameld wordt alle nodige of gevraagde informatie gegeven Als deelnemer hinder ondervindt door het experiment moet de onderzoeker dit corrigeren Alle informatie is vertrouwelijk, tenzij vooraf anders overeengekomen APA ethische code staat ook op het WWW: http://www.apa.org/ethics/code.html

Gevolgen van toepassen van etische code Minder extreme manipulaties van variabelen waardoor kleinere verschillen tussen groepen, waardoor noodzaak van grotere steekproeven om effekten vast te stellen Geven van alle informatie kan ook onderzoeks- resultaten te niet doen. (vb. conditionneringstaak) deelnemers worden achterdochtig en gedemotiveerd

3 belangrijke kwesties in ethische code Geïnformeerde toestemming Uitleg over procedure en alle mogelijke nadelige gevolgen Individueel recht om zelf te bepalen wat je geest en lichaam moeten ondergaan Gevaar: suggestie (placebo-effecten + / -) Misleiding Toename tussen 1940 – 1960, terugval nadien, vooral in persoonlijkheidspsychologie en sociale psychologie heeft wellicht te maken met modetrends in onderzoeksonderwerp Negtief effekt wordt soms overschat Debriefing : voor Milgram-study reduceert debriefing “% spijt ivm deelname” en “% deelnemers die vinden dat dergelijke studie moest veboden worden” van 50% tot 4% Demistificatie: deelnemers moeten geloven dat ze bedrogen werden Desensitisatie: deelnemers moeten leren omgaan met hun gedrag (bv. anderen kwetsen) (typisch wordt bij debriefing situationele attributie ipv dispositionele gemaakt; ook boodschap geven dat anderen hetzelfde gedrag vertonen) Vrij(willig)heid van deelname Probleem van verplichten tot deelname in opleiding ... Perceptie “verplicht” of “niet verplicht” geeft geen verschil: meerderheid ervaart deelname positief

Effekt van vrijwilligheid op prestatie Observatie: achtergrondlawaai heeft negatief effekt op prestatie Expliciet informeren dat deelname vrijwillig is en dat deelnemers ten allen tijde en ongestraft hun medewerking kunnen stopzetten doet effekt van achtergrondlawaai te niet. Toepassing van ethische code kan op zeer subtiele wijze de resultaten van onderzoek beïnvloeden

Ethiek en dieronderzoek Aantal dieren dat wordt gebruikt voor onderwijs en ondezoek is relatief klein (0.3%) tov voeding, jacht, afmaken in asielen, pels. Mc Ardle, 1984) Psychologisch onderzoek stelt dieren bloot aan pijn, stress, hitte, kou, elektrische schokken, honger en mutilatie in een poging om het complexe functioneren van de menselijke geest te begrijpen en om diermodellen voor menselijke ziekten te maken. De vraag is of de beoogde resultaten op vlak van psychologisch onderzoek dit lijden de moeite waard maken. APA-richtlijnen: http://www.apa.org/science/anguide.html Personeel (ethisch onderlegd en bekwaam) Verzorging en huisvesting (dier waardig) Verwerven van dieren (wettig en humaan) Verantwoording van onderzoek (de moeite waard) Experimentele procedures (anesthesie en euthanasie) Veldonderzoek (minimaal verstoren van populaties) Onderwijs (nadruk op alternatieven: video, film, ...)