Kan men zichzelf ook uit de war brengen? OORZAAK ONBEKEND Kan men zichzelf ook uit de war brengen? PsHOR, Veiligheidsregio Rotterdam-Rijnmond Rotterdam 25 October 2011 WWW.VANDESANDEINLEZINGEN.NL

Is psychisch wel altijd fysiek? Fysiek en psychisch Is psychisch wel altijd fysiek? - Ja, wacht effe, wacht effe. Dus jij hebt trek om te fleppen? - Ja. - En dan kruip-ie de lucht in... - Ja. - Maar voordat jij in de suikerpot hebt kennen roeren gaat-ie weer plat? - Precies! Ja. Dus duik ik maar weer in de leesportefeuille. Begrijp je? - Nee, maar dan zit jij waarschijnlijk in een poreuze cirkel. - Zou jij denken? - Ja, dat is waarschijnlijk psychisch. Dat is waarschijnlijk psychisch. - Wat heb mijn jongeheer nou met psychisch te maken? - Fysiek is altijd psychisch!

Waar gaan we het over hebben? Belgische schoolkinderen die ziek worden van Cola Mensen die onwel worden na alarm in dierenwinkel Scholieren die bij generale repetitie van musical massaal flauwvallen of onwel worden Mensen met het sick building syndrome Nigerianen die plots constateren dat hun jongeheer verdwenen is Palestijnse meisjes die zich vergiftigd weten door Israëli's Kinderen die massaal ziek worden na vaccinatie Bredanaren die massaal jeukende uitslag krijgen Deelnemertjes aan vossenjacht die onwel worden psychosomatische verschijnselen dus

Twee jaar onverklaarbaarheid in Nederland Per jaar dus ca 8 uitbraken Ca. 200 slachtoffers Waarvan ca. 40% kinderen Hulpverleners zijn ook mensen

MPI, MSI of Massahysterie

Definitie van MASSA GEDRAG © 2006 JP van de Sande RuG ONZEKERHEID De normale vormen van organisatie en de gebruikelijke normen en regels gelden minder sterk Men is op zoek naar leiding, informatie, een vijand, sensatie etc. INTERACTIE Co-presence en directe onderlinge beinvloeding Massa bestaat uit vele kleine groepjes: is niet zichtbaar GROOTTE & TIJD Groep heeft beperkte duur en een redelijke, maar onbepaalde omvang Al vanaf 10 personen; Meestal is het na eén nachtje slapen over

Een raadselachtige ziekte Mass psychogenic illness (MPI) is the collective occurrence or self-report of physical symptoms in the absence of an identifiable pathogen

Voorbeelden van MPI Dancing mania (1450) Hysterische besmetting in kloosters en scholen Sick building syndrome Allerlei scares Voor insecten, ziekteverwekkers, chemische substanties, hekserij, geneesmiddelen, technische fenomenen (flikkerende schermen) Nog enkele voorbeelden Oncontroleerbare schokken bij 21 meisjes (Vientiane 1999) 57 personen onwel op vliegveld Melbourne (2005) Maleisische meisjes in paniek door geesten (2008)

Kenmerken van MPI Er is steeds een ‘triggering accident’, vaak geur Treedt plotseling en acuut op na ‘sense making’ Altijd meerdere gevallen tegelijk Treft voornamelijk vrouwen (>70%) Treft relatief dikwijls jonge mensen Besmetting loopt via sociale netwerken Vaak in groeperingen of organisaties met stress Snel en spoorloos herstel, zeker na aftransport Symptomen (NB helft is self report): Hoofdpijn, duizeligheid, toevallen, flauwvallen, gapen, beven Maagklachten, misselijkheid, braken, benauwdheid Huiduitslag, jeuk, pijn, allergische reacties, hoesten Moeheid, uitputting, depressie, dwanglachen, (dwang)voorstellingen

Model van uitbreiding van gedrag (Chaos model) Be- Trok- kenen STERKTE STIMULUS

Processen bij MPI Modelling/ Nabijheid (plaats en sociaal) Response expectancy Suggestie Arousal Geruchtvorming/sense making Publiciteits effecten Media kunnen, afhankelijk van benadering, vriend of vijand zijn. Geef ze iets positiefs om te doen! Civielrechtelijke aspecten Men kan belang hebben bij verzuim (scholieren!), of bij mogelijke claim, men kan slachtofferrol willen benadrukken etc. Men kan zich afvragen of dit alles hysterie mag heten

CRISISMANAGEMENT

CRISIS Crisis: Ernstige verstoring van normale gang van zaken en organisatievormen Gevolg: Nieuwe normen en organisatievormen zijn nodig. Dit resulteert meestal in CHAOS. In crisis is richting nodig en elke richting is beter dan geen. In crisis werken de onder normale omstandigheden bedachte procedures niet goed meer In crisis zoeken mensen naar leiderschap: voorwaarde voor EEN richting. Die richting moet plausibel gevonden worden Leider moet geschikt zijn voor identificatie (Mensgericht) Leider moet dus niet zelfgericht opereren of gezien worden Als leider als ‘een van ons’ en dus eerlijk wordt gezien, effectief tegen geruchten, maar ook andersom

P = VRM² De wet van Pleuris Voor de deskundigen en het crisismanagement gelden allerlei wetten, waaronder: De wet van Pleuris © 2006 JP van de Sande RuG P = VRM² P= pleuris-sterkte V= verwijtbaarheid R= relevantie M= mediageniekheid

PROBLEEMOPLOSSEN voor crisismanagers

Wat is waarheid? Twee visies HvdSande RuG © 2011 JP van de Sande RuG Immanuel Kant: waarheid bestaat wel (das Ding an sich), maar we kunnen hem niet kennen Daarom zijn vele verschillende meningen over één zaak mogelijk Daarom is zorgvuldige toetsing van meningen nodig Wetenschap reduceert chaos maar lost niet op Thomas: Things that people believe to be real, are real in their consequences Waarheid is daarom een te abstract begrip Waarheid is eerder een waarde dan een feit Feiten kunnen dus meer of minder waar gevonden worden De verwachte consequenties spelen hierbij een grote rol 2 dimensies beinvloeden waarheids-gevoel sterk: Angsten en Wensen 16

Hoe mensen informatie opvatten © 2011 JP van de Sande RuG Er bestaat een groot verschil tussen opvattingen experts en opvattingen publiek Door ongecyferdheid (60% maakt elementaire fouten, Johnson 2003) Door ontbreken kennis van zaken en achtergronden Door grote belang van boodschapper-geloofwaardigheid Door onbekend zijn van ranges en normen Door wantrouwen en onbegrip van ratio en methodologie Door werking biases Actor observer bias / Self serving bias (bijv NIMBY) Priming effecten (bijv Arsenicum of Kwik) Framing (Johnson, 2008) Geheugen voor negatieve zaken zwak, attentie sterk

ZELFREDZAAMHEID

Met dank aan: Martin Eggens (GAGS) Case © 2011 JP van de Sande RuG Hoogeveen, 5 november 2007: Het Kaaimanincident Met dank aan: Martin Eggens (GAGS)

Dierenspeciaalzaak exotische dieren

Melding om 16.00 uur Eerste informatie Klachten bij slachtoffers Dierenspeciaalzaak exotische dieren Kaaimannen werden ziek en gingen dood Ook vogels overleden 4 mensen werkzaam in zaak werden onwel Klachten bij slachtoffers Benauwd, zuurstofbehoeftig Tensiewisselingen Hypothermisch Hoofdpijn Moe, suf, willen gaan slapen Één persoon bult op arm, verder geen huidklachten Wijde pupillen

achtergrond Resultaten eerste verkenningen: © 2006 JP van de Sande RuG Al eerder aandacht van pers Bedreigingen en ruzies in bedrijf Strafrechtelijk onderzoek opgestart Mogelijkheid van SARS genoemd Resultaten eerste verkenningen: Witte bolletjes in basin AMBU-mensen hebben ook klachten Klachten zeer divers maar geen huidklachten Brandweer meet niets chemisch in lucht. Monsters van water, ontlasting en voeding genomen voor analyse MOD gealarmeerd

Opschaling naar GRIP 2 COPI- ter plaatse bestrijding van bron Behandeling van slo’s OT- tactische advisering naar COPI en BT SCENARIOS Toxicologisch acuut: slo’s stabiel, geen uitbreiding Toxicologisch traag : licht besmettelijk, slo’s neemt toe Biologisch: infectueus, bacterieel of viraal overdraagbaar (NB denk aan incubatietijd!)

Advies GAGS 4 slachtoffers droog ontsmetten Zo snel mogelijk naar ziekenhuis Rest van slachtoffers niet urgent

Situatie om 20.00 uur In quarantaine 4 direct medische hulp 10 geringe klachten (klachten nemen af) 10 geen klachten 77 overigen binnen quarantainegebied Belangrijk: Ook pers in quarantaine Later: 2 persmedewerkers onwel in RTV Drenthe gebouw

Situatie om 22.00 uur: Onveranderd Quarantaine om 23.30 uur opgeheven 23 mensen gedecontamineerd en naar UMCG vervoerd 2 mensen RTV Drenthe ook naar UMCG Via pers circuleert de naam nitroaniline Tijdens transport naar UMCG klachten vrijwel verdwenen Metingen door MOD in dierenzaak en in bloed van mensen leveren niets op (COHb, Methemoglobine)

Vragen nav case Hoe zou u zich voelen als bevelvoerende in zo’n geval? © 2011 JP van de Sande RuG Hoe zou u zich voelen als bevelvoerende in zo’n geval? Bij wie komt de zwarte Piet terecht? Was de opschaling terecht? Was de quarantaine terecht? Op welk moment kwam er enige helderheid in het gebeuren? Waarom niet eerder? Hadden de ‘slo’s’ middelen tot beïnvloeding situatie? Konden ze op een of andere wijze zelfredzaam zijn? Hoe kunnen we met technische middelen snel MPI diagnosticeren?

Kenmerken van MPI Er is steeds een ‘triggering accident’, vaak geur Treedt plotseling en acuut op na ‘sense making’ Altijd meerdere gevallen tegelijk Treft voornamelijk vrouwen (>70%) Treft relatief dikwijls jonge mensen Besmetting loopt via sociale netwerken Vaak in groeperingen of organisaties met stress Snel en spoorloos herstel, zeker na aftransport Symptomen (NB helft is self report): Hoofdpijn, duizeligheid, toevallen, flauwvallen, gapen, beven Maagklachten, misselijkheid, braken, benauwdheid Huiduitslag, jeuk, pijn, allergische reacties, hoesten Moeheid, uitputting, depressie, dwanglachen, (dwang)voorstellingen

DE WIJDERE CONTEXT WE LEVEN IN VERTECHNOLOGISEERDE MAATSCHAPPIJ © 2011 JP van de Sande RuG WE LEVEN IN VERTECHNOLOGISEERDE MAATSCHAPPIJ Er is dus veel kennis: specialisatie Kan een niet specialist eigenlijk wel iets nuttigs weten van een specialistisch onderwerp? (de visie van de specialist vernieuwt zich elke 10 j.) Ziet op u zelven: Van uw vak weet u meer dan wie ook. Van wat niet uw vak is weet u evenveel als elk ander Betekent dit dat u geen meningen kunt hebben en geen actie kunt ondernemen buiten uw vakkennis? Zure zaak voor alle amateur bezigheden, zoals opvoeding, gezinsfinanciën, de kookkunst, hulp aan vrienden, sexualiteit, organisatie feestjes, schatzoeken in de duinen, EHBO, stemmen,trauma-opvang, kortom, het hele leven

Wat zijn zinnige vragen? © 2011 JP van de Sande RuG Kan door ingrijpen experts (of overheid, geadviseerd door experts) de situatie beter worden dan zonder? JA Kan door ingrijpen publiek de situatie beter worden? In vele gevallen wel, namelijk wanneer voor hulpverlening niet veel specialistische kennis nodig is Bij MPI zijn de betrokken hulpverleners vaak niet met adequatere kennis uitgerust dan het publiek Toch denkt het publiek wel dat dat zo is Volgens Thomas zullen ze zich dus braaf onderwerpen (Things that people believe to be real, are real in their consequences) En dan?

Wat moet gebeuren? © 2011 JP van de Sande RuG Aan de hulpverlenerskant speelt de Wet van Pleuris danig mee. Probeer daarom zoveel mogelijk om de verantwoordelijken heen te werken MPI valt aan patienten niet simpel uit te leggen, dus ook niet proberen Verwijdering en individualisering doen wonderen Placebo effect kan gebruikt worden (bijv koud water) Geruststelling moet liefst gebeuren door figuur met gezag in groep (denk aan witte jas!) Men dient ook in eigen kring beducht te zijn voor MPI Houdt afstand! Laat u niet meeslepen in de heftige emoties die spelen

Fysiek is altijd psychisch is altijd fysiek Enkele conclusies Crisis geeft chaos en onvoorspelbaarheid. Communicatie gaat minder goed. Rationele vs. emotionele informatieverwerking (Petty & Caccioppo) In crisis is neiging tot monocausaal denken groot Uitvoerenden met publieks taak zullen geen goede waarnemers zijn (hoge spanning & hoge cognitieve belasting) Inzet ervaren observatoren is daarom aan te raden (Zijn alle GAGS dat?) Door veranderingen in toestand bij te houden (sitrap) wordt aanpassing aan ontwikkelingen mogelijk. Te strakke voorbereiding maakt deze aanpassingen moeilijk (cf WTC ramp New York) Maak dus uitvoerenden zoveel mogelijk autonoom Het publiek begrijpt MPI niet: ziekteinzicht is pijnlijk En tenslotte: Fysiek is altijd psychisch is altijd fysiek

Eigenlijk nog lang niet Dit is Eigenlijk nog lang niet het einde

WvP:INDEXEN VOOR VERWIJTBAARHEID © 2006 JP van de Sande RuG Is er een persoon of instantie die de schuld kan krijgen? Bezit deze ook formele verantwoordelijkheid? Is deze verantwoordelijkheid juridisch te onderbouwen? Hebben verantwoordelijken een persoonlijk belang? Hebben verantwoordelijken Idiosyncratisch crediet (draagvlak) Is er door verantwoordelijken in het verborgene gehandeld? Houdt men nog steeds dingen achter? Was gebeurtenis voorzienbaar? Is zoiets al eens eerder gebeurd? Is er achteraf een betere oplossing denkbaar?

WvP: INDEXEN VOOR RELEVANTIE © 2006 JP van de Sande RuG Sluit gebeurtenis aan op belangrijke ontwikkelingen? Tast de gebeurtenis de belangen van mensen aan? Is gebeurtenis symbolisch voor andere zaken? Toont de gebeurtenis inherente fouten in organisatie? In hoeverre is er maatschappelijke onrust waar gebeurtenis op aansluit? Tast gebeurtenis vertrouwen van burger aan? Leidt gebeurtenis tot ontstaan van een vijandbeeld? Wat zijn kosten die met gebeurtenis samenhangen? Hoe groot is geografische en psychologische afstand?

WvP: INDEXEN VOOR MEDIAGENIEKHEID © 2006 JP van de Sande RuG Hebben de verantwoordelijken een hoge positie? Hebben de verantwoordelijken eerder fouten gemaakt? Ernst van gevolgen: hoeveel slachtoffers en schade?   Zijn er saillante details die beklijven kunnen? Mogelijkheden tot identificatie?   Mooie plaatjes met symboolfunctie? Is het probleem op begrijpelijke wijze uit te leggen?   Is er überhaupt informatie te krijgen (foto’s, interviews, toegang terrein) Worden de media door andere hypes gedomineerd?

vredesorganisatie en oorlogsorganisatie Opleidingen lang Selectie op bestuurlijke capaciteiten Carrière gebaseerd op foutvermijding Doelen langere termijn Democratische instelling en leiderschap Zorg voor correcte procedures Sancties voor relatief kleine afwijkingen Rivaliteit tussen diensten Professionalisering Preparatie Opleidingen kort Selectie op inspiratie en enthousiasme Carrière gebaseerd op prestaties Doelen korte termijn Autoritaire instelling en leiderschap “Cutting the red tape” Polarisatie in sancties Overkoepelend doel reduceert rivaliteit Improvisatie Veerkracht

© 2006 JP van de Sande RuG