Gastcollege de Grondwettelijke grenzen van de Persvrijheid in België, 1831-1914 Bram Delbecke

Enkele recente perszaken… Maart 2013: Vordering tot schadevergoeding

Rb. Mechelen 15.01.2013: veroordeeld tot 1 euro schadevergoeding

Rb. Hasselt 11.01.2010: vordering afgewezen

Rb. Brussel 30.10.2009: veroordeeld tot 500 000 en 100 000 euro schadevergoeding

Rb. Hasselt 09.2009: publicatieverbod in kortgeding, opgeheven na derdenverzet

Rb. Antwerpen 21.12.2000: publicatieverbod in kortgeding

Juni 2006: klacht wegens laster en eerroof …

Artikel 150 GW (= voormalig art. 98) De jury wordt ingesteld voor alle criminele zaken, alsmede voor politieke misdrijven en drukpersmisdrijven, [behoudens voor drukpersmisdrijven die door racisme of xenofobie ingegeven zijn] .

Ook te vinden op: www.kulak.be/~bdlbecke Bestand ‘Gastcollege 16.04.2013’

Het menu … Drie centrale onderwerpen: Merk op: Waarom en hoe persvrijheid in de GW inschrijven? Hoe de grondwettelijke waarborgen in de praktijk omzeilen? A. de jury Hoe de grondwettelijke waarborgen in de praktijk omzeilen? B. het verbod op preventieve maatregelen Merk op: Deze onderwerpen beantwoorden aan de mogelijke vragen die u op het examen gesteld kunnen worden!

De waarborgen voor de persvrijheid in de Belgische Grondwet (1831) 1. De waarborgen voor de persvrijheid in de Belgische Grondwet (1831)

1. De voorgeschiedenis (1815-1830) Klassieke these: reactie tegen ‘Hollands’ regime Afschaffing jury (1814/1815) Strenge maar vage perswetten Repressieve aanpak zuidelijk oppositiepers: Op aansturen van minister van Justitie Van Maanen Zowel tegen katholieken als liberalen Strenge veroordelingen door beroepsrechters Vergeten referentiekader: Frans Restauratieliberalisme (Constant) Idealisme van jonge generatie francofiele juristen Persvrijheid als sleutelelement in politieke filosofie: Spanningsveld tussen ascending en descending theory of power Noodzaak opdeling burgerlijke samenleving en politieke instellingen Dubbele rol journalist: controleren en informeren Filosofie is legitimering voor eigen opwaartse sociale mobiliteit

1. Een bekommernis van juristen Voorloper: besluit Voorlopig Bewind 16 oktober 1830 Wie werkt de bescherming van de vrije pers uitwerken? Grondwetscommissie: maakt ontwerptekst: Bijna allemaal juristen Spilfiguren: J.-B Nothomb en Paul Devaux (Courrier des Pays-Bas) In Volksraad: overwegend juristen moeien zich met debatten over persvrijheid Heel veel mensen met verleden in de oppositiepers: Weten welke de valkuilen en gevaren zijn voor de pers Gebruiken martelaarsaureool om politieke ambities te valoriseren Werken bescherming op dubbel niveau uit: Liberaal t.a.v. gebruik van de pers Liberaal t.a.v. vervolg misbruiken

1. De grondwettelijke waarborgen Art. 14 GW: vrijheid van meningsuiting Vooral van belang inzake vrijheid van eredienst Art. 18 GW, lid 1: verbod preventieve maatregelen Geen censuur, geen borgtocht Uitzondering: zegelbelasting: onderstreept elitedenken van de grondwetgever Art. 18, lid 2: getrapte verantwoordelijkheid Cascade: schrijver, uitgever, drukker, verspreider Uitzondering op gemeen strafrecht Ratio: private censuur vermijden Oorzaak: debat tijdens VKN over art. 4 besluit 1814: “indien schrijver niet bekend, dan drukker aansprakelijk” Den Haag, Luik: indien wel bekend, dan drukker niet aansprakelijk Brussel, Van Maanen: indien wel bekend, dan blijft drukker aansprakelijk (= rigide toepassing gemeen strafrecht)

1. De grondwettelijke waarborgen Art. 96 GW: debat achter gesloten deuren vereist unanimiteit Overheidscontrole en publiciteit Art. 98 GW: persmisdrijven voor de jury Oude eis restitutie wegens goede ervaringen tijdens Frans regime Ook voor politieke misdrijven en misdaden Geen rechtstreekse uiting van volkssoevereiniteit Ratio: Jury als ijkpunt van de publieke opinie, met elitaire invulling Beroepsrechters niet met delicate kwesties belasten Jury zal onduidelijke strafbepalingen gunstig interpreteren

1. De grondwettelijke waarborgen Art. 139: opdrachtlijstje voor wetgever Zo snel mogelijk nieuwe wet op de pers en de jury Volksraad maakt er zelf snel nog werk van 19.07.1831: Jurydecreet: extra waarborg: Geen voorlopige hechtenis voor perswanbedrijven 20.07.1831: Persdecreet: extra waarborgen Gunstig bewijsregime voor laster jegens publieke figuren: alle toegelaten gemeenrechtelijke middelen Speciale plaats voor beschuldigden in rechtszaal Aanvallen op goede naam en eer (laster en beledigingen): Klachtmisdrijven Verzachtende omstandigheden mogelijk Geen verplichte, maar facultatieve ontzetting uit burgerlijke rechten Korte verjaartermijnen Expliciete afschaffing Hollandse perswetten

2. De omzeiling van de grondwettelijke waarborgen van de persvrijheid: A. de jurywaarborg

2. De volksjury: meer een last dan een lust? Nadelen van de assisenprocedure: Complex en langdurig Afhankelijk van openbaar ministerie (en minister) Contraproductief effect: geeft ruchtbaarheid aan de bestreden meningsuiting Wispelturigheid jury-oordeel: heel veel vrijspraken Zoeken naar pragmatische antwoorden: Grondwetswijziging is niet haalbaar: Unionisme is snel uitgewerkt Grondwet is sleutelelement van het nationalistisch discours Daarom een pragmatische aanpak: Restrictieve invulling van het begrip ‘persmisdrijf’ Burgerrechtelijke aansprakelijkheid als flexibel alternatief

2. Het persmisdrijf omschreven Geen formele of materiële omschrijving Noch in GW, noch in persdecreet, noch in latere wetten Oorzaak? Liberale motieven: omnis definitio periculosa est Haast van de Volksraad Drie criteria ontwikkeld door rechtspraak en rechtsleer: Een schuldige mening Die gedrukt is En effectief verspreiding gekend heeft

2. Een schuldige mening Verband met vrijheid van meningsuiting: Mening: wanneer er geen prima facie misdrijf is, maar indien een beoordeling van de inhoud door de jury nodig is In rechtspraak groeit onderscheid met de zogenaamde drukkerijmisdrijven: Schending colofonplicht Inbreuk op zegelrecht (tot 1848) Verboden advertenties Valse naamdracht …

2. Maar wat is een mening? Klassieke opvatting: mening sensu stricto als opinie, als persoonlijk standpunt: Corrolarium vrijheid van meningsuiting (cf. Frankrijk) Verdediger: Henri Schuermans (Code de la presse) Prenten en afbeeldingen niet als persmisdrijven beschouwd! Ommekeer: zaak-Joostens (Cass. 1864): Mening sensu lato, want een gedachte volstaat Verspreiding onzedige geschriften: persmisdrijven of niet? Antecedent: zaak-Degeest (Brussel 1856) Joostens: vervolgd voor correctionele rechtbank Brussel 1864: “geen persmisdrijf, want geen opinie” Advocaat Charles Laurent: invloedrijke bijdrage in La Belgique judiciaire Cass. 1864: “wel persmisdrijf, want beoordeling moraliteit nodig” Paradox: afbeeldingen blijven niet als persmisdrijf gelden

2. Drukwerk en verspreiding Tweede criterium: inherent aan het persbedrijf: het moet gedrukt zijn Ontwikkeling van nieuwe druktechnieken in 19de eeuw Erkenning door rechtspraak: alles wat leidt tot identieke vermenigvuldiging Cass. 1981: niet voor audiovisuele media Cass. 2012: wel voor digitale media (cf. zaak-Belkacem) Derde criterium: inherent aan het persmisdrijf: het moet effectief verspreid zijn Reden: contact met publieke opinie vereist Feitenkwestie

2. Een burgerrechtelijk alternatief 1382 BW Fout-schade-oorzakelijk verband aantonen Niet gebonden aan beperkingen van strafrechtsbepalingen Niet voor de jury, maar voor de beroepsrechter Maar is dat in overeenstemming met GW? GW zegt er niets over… Art. 3 Sv. : ook burgerlijke rechter kan burgerlijke vordering uit strafzaak beoordelen

2. De aanvaarding in de rechtspraak Lagere rechtspraak: Zaak-Deruysscher (Rb. Brussel 1838) Zaak-Vleminckx (Brussel 1839): context: vete tussen radicaal Bartels en legertopman 1838: assisenproces leidt tot vrijspraak Brussel 1839: 1382 BW is ok en getrapte verantwoordelijkheid werkt door Daarna algemene aanvaarding in lagere rechtspraak Cass. 1863: zaak-Rogier Context: levensbeschouwelijk conflict Cass. 1863: verwerpt exceptie van onbevoegdheid

2. Reacties Rechtsleer: afwijzende reacties: Parlement: Tegen geest GW Wie? Schuermans, Thonissen Parlement: Voor 1863: Regelmatig kritiek op groeiend aantal burgerlijke perszaken 1847: wetsvoorstel-Fleussu burgerlijke vordering moet bij strafvordering en voor assisen Na 1863: 1864: eerste wetsvoorstel-Thonissen en co Burgerlijke vordering kan, maar voorafgaande strafrechtelijke veroordeling vereist Veel kritiek op onduidelijkheden

2. Reacties 1865: tweede wetsvoorstel-Thonissen en co Burgerlijke vordering kan, maar voorafgaande foutverklaring door jury vereist Parlementaire desinteresse: meerdere keren opnieuw ingediend zonder plenaire bespreking 1873: commissie voor hervorming Sv. kraakt het voorstel af Sterft uiteindelijk stille dood Later impliciet erkend door wetgever Geen alleenzetelende rechter (sinds 1924) Verplicht verwittiging van parket (sinds 1937)

2. De doorwerking van de waarborgen in de burgerlijke rechtspraak Getrapte verantwoordelijkheid? Meteen erkend in zaak-Vleminckx (1839) Daarna sterk echter omzeild in Belgische rechtspraak Pas definitief rigoureus erkend door Cassatie in 1996 Probleem: conflict met art. 1384, lid 3 juncto art. 18 WAO (geen discriminatie volgens GW-Hof in 2006) Niet in audiovisuele media Bij digitale media enkel plaatser/verspreider van bericht Korte verjaringstermijnen? Meteen erkend in burgerlijke rechtspraak

2. De doorwerking van de waarborgen in de burgerlijke rechtspraak Verbod op preventieve maatregelen? Volgens cassatie lange tijd enkel voor print media EHRM 2011: voor alle media (ook audiovisueel) Impact rechtspraak EHRM Art. 10 EVRM Zeer ruime bescherming: ‘ideas that shock, disturb and confuse’ Onderscheid tussen publieke en niet-publieke figuren Onderscheid tussen feiten en waardeoordelen

3. De omzeiling van de grondwettelijke waarborgen van de persvrijheid: B. het verbod op preventieve maatregelen

3. Toch preventieve maatregelen? Verbod van preventieve maatregelen Lange tijd enkel voor gedrukte media (tot 2011 EHRM: voor alle media) Daarom op zoek naar alternatief Context: strijd met interne oppositiebewegingen van liberale Belgische natiestaat creëert informatiehonger: Beperkt functioneren Belgische politie- en inlichtingendiensten Alternatief : mogelijkheden gerechtelijk onderzoek Art. 8 jurydecreet: strafprocesrecht in perszaken ‘comme en matière criminelle’: Verbod preventieve maatregelen uithollen: Grootschalige toepassing beslagmogelijkheden Lokaal verspreidingsverbod op openbare wet Getrapte verantwoordelijkheid uithollen: Creatieve toepassing in de praktijk Aarzeling bij uitlokking van misdrijven door middel van pers

3. Toch preventieve maatregelen? Onderzoeksrechter neemt in beslag (art. 87-88 Sv.) Ganse oplages, administratie, drukpersen… : Impliceert de facto grote hinder voor werking van de pers Ingegeven door informatiehonger van gerecht en overheid Steeds bij publicaties van (linkse) oppositiemilieus Gaat crescendo met succes van de arbeidersbeweging: vb. Catéchisme du Peuple van Defuisseaux (1886) Alternatief voor eigen inlichtingen- en politiediensten werken aanvankelijk mank Lokt veel kritiek uit: In rechtsleer: Schuermans In het parlement: regelmatig echo’s van kritiek: 1847: wetsvoorstel-Orts: slechts beperkt beslagrecht 1864: wetsvoorstel-Thonissen en co: geen huiszoekingsrecht om identiteit schrijver van een stuk te achterhalen 1893: wetsvoorstel-Janson en co: slechts beperkt beslagrecht

3. Toch preventieve maatregelen? Lokaal verspreidingsverbod op openbare weg Veel gemeenten eisen voorafgaande toelating Gebaseerd op bevoegdheid openbare ordehandhaving Krantenverkoop, maar vooral pamfletten en brochures Parallel met betogingen en manifestaties Een schending van de persvrijheid? Lagere rechtspraak: ja Vrij verspreiding logisch corrollarium van persvrijheid Cass. (1879, 1892, 1902) : Nee! Persvrijheid en openbare orde hebben niets met elkaar te maken Wetgevende reactie: voorstel Robert, Janson en Ferron (1892) Verbiedt lokale reglementen die vrije verspreiding geschriften beperken Leidt niet tot wet

3. Getrapte verantwoordelijkheid omzeilen in de onderzoeksfase? Colofonplicht en het recht op anonimiteit Art. 283 Sw. / art. 14 persdecreet / art. 299 Sw.: verplichte vermelding naam en adres van drukker of schrijver In de praktijk: Meestal drukkerscoördinaten, veel anonieme artikels Bij vervolging: drukker neemt alle verantwoordelijkheid op zich Zorgt voor frustratie: cf. petitie aan parlement (1851) 1854: wetsvoorstel Frère-Orban Verplichte ondertekening van elk (kranten)artikel Invloed: Fr. wet-Tinguy (1854) Kritiek: groeiend risico voor private censuur en autocensuur

3. Getrapte verantwoordelijkheid omzeilen in de onderzoeksfase? 1859: zaak-Outendirck: Anoniem artikel L’Avenir vertelt dat er in Brussel onlusten op komst zijn Weigert schrijversnaam vrij te geven: veroordeling op grond van art. 80 Sv. Kritiek: impliceert getrapte verantwoordelijkheid dat één verantwoordelijke genoeg is? Cass. 1859: geen persmisdrijf, dus geen getrapte verantwoordelijkheid Discussie Verhaegen-Schuermans: Verhaegen: getrapte verantwoordelijkheid = één verantwoordelijke volstaat Schuermans: getrapte verantwoordelijkheid = respecteren van hiërarchische volgorde

3. Getrapte verantwoordelijkheid omzeilen in vonnisfase? Bescherming bronnengeheim? Nee! Zaak-Lemaire: L’Etoile belge bericht over brutale doodslag op een meisje Hoofdredacteur Lemaire weigert bronnen vrij te geven: Verschuilt zich achter getrapte verantwoordelijkheid Veroordeeld op grond van art. 80 Sv. Cass. 1870: verwerpt bronnengeheim, want geen wettelijke grondslag [pas in 2005 wet op bronnengeheim, na vele decennia van gerechtelijke gedoogpolitiek/willekeur]

3. Getrapte verantwoordelijkheid omzeilen in vonnisfase? Toepassing getrapte verantwoordelijkheid Problemen door complexiteit persbedrijf Absolutistische strekking: schrijver bekend leidt sowieso tot toepassing cascade Relativistische strekking: in relatie tot functie: cascade slaat enkel op daden die eigen zijn aan functie Geen tegengestelden, maar liggen in elkaars verlengde Discussiepunt: wat bij uitlokking misdrijf door middel van pers? 1834: zaak-Crickx: Assisen Henegouwen: geen toepassing getrapte verantwoordelijkheid 1859: naar aanleiding van bespreking nieuw Sw.: Parlement: wel toepassing getrapte verantwoordelijkheid

4. Besluit Verregaande garanties in GW Pragmatische invulling van deze grondwettelijke grenzen in de praktijk: Waarom toch zoveel lof over Belgische persvrijheid? Inderdaad ruim ten opzichte van buitenlandse regimes Maakt deel uit van nationalistisch discours = ‘Lange schaduw van de grondwetgever’ Lastige erfenis voor 21ste –eeuws mediarecht !!