Jeugdgezondheidszorg Gezin en opvoeding: zorg bij gedrags- en opvoedingsproblemen Academiejaar 2010-2011 Karla Van Leeuwen Onderzoeksgroep Gezins- en Orthopedagogiek Katholieke Universiteit Leuven

Inhoud Opvoedingsondersteuning en –hulp Voorbeelden van interventies ‘Pittige jaren’ (Webster-Stratton) ‘Triple P’ (Sanders) Enkele initiatieven binnen Kind & Gezin CKG’s Triple P POS-schaal Hulpverlening bij ernstige POS: de bijzondere jeugdzorg

Opvoedingsondersteuning “…op intentionele wijze steun bieden aan ouders (c.q. ouderfiguren) bij hun opdracht en taak als opvoeders” (Vandemeulebroecke e.a., 2004) Doelen opvoeding verrijken opvoedingsproces deblokkeren ouders weer zin in opvoeden geven ontwikkelingskansen helpen creëren voor kind Opvoedingsondersteuning, ontwikkelingsstimulering en gezinsondersteuning

Werkvormen Informatie geven Waardering voor pedagogisch handelen en emotionele ondersteuning Geven van advies Trainen van pedagogische vaardigheden Helpen uitbouwen van sociale contacten Vroegtijdig helpen opsporen van gedrags- en ontwikkelingsproblemen of risicovolle opvoedingssituaties en deze deskundig verwijzen

Opvoedingshulp Opvoeden is écht problematisch geworden Professioneel Gespecialiseerd

‘Pittige jaren’ (Webster-Stratton) Parenting Clinic (www.son.washington.edu/centers/parenting-clinic) Opvoeding van jonge kinderen met gedragsproblemen ouders, kind, leerkracht sterke theoretische onderbouwing (sociale leertheorie) evidence-based

Uitgangspunten openstaan voor de signalen en behoeften van het kind de aandachtsregel kinderen gedragen zich naar de verwachtingen van hun ouders niet-gewelddadige aanpak accepteer het unieke temperament van ieder kind gebruik het ouderlijk gezag/verantwoordelijkheid oefening baart kunst alle kinderen hebben gedragsproblemen alle ouders maken fouten geniet van het ouderschap

De opvoedingspiramide

Triple P (Sanders) Positief Pedagogisch Programma Totaalpakket opvoedingsondersteuning van algemeen tot gespecialiseerd diverse doelgroepen Op maat van de cliënt Theoretisch sterk onderbouwd Kosteneffectief (niet meer hulp dan nodig) Evidence-based Info: www.triplep-nederland.nl

Doelstellingen Competenter opvoedingsgedrag bij het omgaan met gedrags- en faseproblemen Minder gebruik van dwingende en negatieve disciplinevormen Betere communicatie over opvoedingskwesties tussen ouders onderling en tussen ouder en kind Minder opvoedingsstress

Basisprincipes Kinderen veilige en stimulerende omgeving bieden Kinderen laten leren door positieve ondersteuning Een aansprekende discipline hanteren Realistische verwachtingen leren hebben Goed voor jezelf als opvoeder zorgen

Theoretische onderbouwing Volksgezondheid-benadering Sociale leertheorie (Patterson) Theorieën over gedragsverandering Startpunt is het opvoeden in de dagelijkse contacten met het kind Sociale informatietheorie Ontwikkelingspsychopathologie Ecologische model

Ecologisch model

Materialen Handleiding professionals Brochure voor ouders over Positief Opvoeden Diverse folders voor ouders Werkboeken voor ouders DVD en ander audiovisueel materiaal

Binnen Kind & Gezin Doelgroepen Programmatische aanpak algemene doelgroep gezinnen in specifieke opvoedingssituaties verhoogd risico op verstoorde opvoedingssituatie of probeemgedrag kind gezinnen met ernstig verstoorde opvoedingssituatie Programmatische aanpak basisfuncties plusfuncties bv. gezinsondersteuners, inloopteams superplusfuncties bv. CKG’s

Aanbod OO van Kind & Gezin Problematische opvoedingssituatie Gezinnen ernstig verstoorde opvoedingssituatie Vertrouwenscentra kindermishandeling Risico ernstige opvoedingssituatie SUPERPLUS FUNCTIES Centra kinderzorg en gezinsondersteuning Gezinnen in specifieke opvoedingssituaties Verruimd aanbod kinderopvang PLUSFUNCTIES Inloopteams BASISFUNCTIES ● Preventieve zorg ● Kinderopvang Adoptiediensten Kinderopvang Alle gezinnen Preventieve zorg ● Inloopteams ● Verruimd aanbod KO ● Adoptiediensten Gewone opvoedingssituatie & opvoedingsspanning

CKG’s Centra voor Kinderzorg en Gezinsondersteuning (CKG’s) Doelgroep gezinnen in opvoedingscrisis kinderen tussen 0 en 12 jaar Doelstellingen opvoedingssituatie in kaart brengen via gericht aanbod terug perspectief brengen Mobiele, ambulante en residentiële hulpverlening (ong. 1400 kinderen) Zoeken naar eigen identiteit en plaats

Toepassing Triple P binnen Kind & Gezin Piloot in Antwerpen-stad Gekoppeld aan spreekuur Training opvoedingsconsulenten en RV’s Effect-onderzoek Vragen rol artsen? wie zal men bereiken?

Preventie van kindermishandeling binnen Kind & Gezin De ontwikkeling van de POS-schaal

Doelstellingen Een instrument (schaal) ontwikkelen dat de regioverpleegkundigen werkzaam bij Kind & Gezin helpt jonge risicogezinnen op te sporen risicogezin = een gezin waarin bepaalde risico’s aanwezig zijn die kunnen leiden tot fysieke mishandeling en/of verwaarlozing helpen = nieuwe kennis aanbieden; klinische ervaring aanvullen; intuïtie benoemen

Problemen (Vroegtijdige) screening is een hachelijke onderneming gebrek aan kennis van etiologie methodologische problemen ethische problemen

Gebrek aan kennis van etiologie Onderzoek naar etiologie van kindermishandeling kwam vrij laat op gang Er kan niet één risicofactor of set van risicofactoren worden aangewezen multifactoriële of ecologische modellen (bv. Belsky) Factoren zijn soms moeilijk te concretiseren in bepaalde contexten

Methodologische problemen Hoe nauwkeurig is een eerder zeldzaam fenomeen te voorspellen? Onderzoek naar (lange termijn) predictieve validiteit is complex

Ethische problemen Gevaar voor stigmatisering o.w.v. foute ‘classificatie’ Screening dient te worden gevolgd door interventie, maar welke interventies zijn werkzaam? interventies met hoge intensiteit (bv. frequente en langdurige huisbezoeken) vertrouwensrelatie opbouwen sociaal support systeem helpen uitbouwen

Constructie van de schaal Theoretische uitgangspunten kindermishandeling als pedagogisch probleem gekenmerkt door een permanent conflict van belangen gekenmerkt door een tekort aan pedagogisch besef geforceerde verwachtingen t.a.v. bijdrage van kind aan eigen leven negatieve beleving van het kind gebrek aan sensitiviteit positieve houding t.o.v. fysieke disciplinering als gerechtvaardigd opvoedingsmiddel

Literatuurstudie Focusgroepen met RV’s 2 groepen van regioverpleegkundigen en één groep van ervaringsdeskundigen aanvulling bij literatuur klinische ervaring en kennis intuïtie laten benoemen

“Wat maakt u tijdens huisbezoeken bezorgd inzake de opvoeding?” Semi-gestructureerde gesprekken (3) waar bevestigen, concretiseren, verlevendigen ze de gestelde theoretische uitgangspunten? waar vullen ze deze aan? welke nieuwe informatie bieden ze?

Resultaat Eerste versie van instrument 92 items 4-puntenschaal (0 = helemaal niet het geval, 1 = soms of een beetje het geval, 2 = vaak of duidelijk het geval, 3 = extreem veel of zeer duidelijk het geval) in te vullen na 3 à 4 huisbezoeken/consultaties (hypothesetoetsend werken!)

Naar een definitieve versie Empirische studie 40 regioverpleegkundigen worden getraind nemen gedurende 3 maanden de schaal in hun praktijk af informatie van 391 moeders (bij 18 onder hen zijn feiten van mishandeling gekend)

Reductie van het aantal items alleen items met prevalentie >5% alleen items die significant discrimineren tussen mishandelende en niet-mishandelende moeders Er blijft een schaal bestaande uit 31 items over verstoorde ouder-kindrelatie communicatieproblemen psychologische problemen

Verstoorde ouder-kindrelatie “De ouder reageert erg wisselend op het gedrag van de baby” “Zorgen voor de baby wordt als een last ervaren”

Communicatieproblemen “In dit gezin heerst een sfeer van geheimzinnigheid” “De ouder volgt de gegeven adviezen over de zorg voor de baby niet of onvoldoende op”

Psychologische problemen “De ouder geeft aan zich niet goed in haar/zijn vel te voelen” “De ouder heeft sombere toekomstverwachtingen”

Scoring en interpretatie Na het reguliere basisaanbod Met behulp van een computerprogramma Iedere 1-, 2-, 3-score is te interpreteren als een risico, signaal (vraag) en nood van de ouder(s) Kritische score: totaalscore  8

Psychometrische kenmerken van de POS-schaal Betrouwbaarheid gedetailleerde handleiding computerprogramma ter scoring interne consistentie van de subschalen en totaalschaal interbeoordelaarbetrouwbaarheid

Validiteit theoretische uitgangspunten en verzameling van items (inhoudsvaliditeit) selectie van items (discriminatiewaarde) samenhang met indexen van socio-economische status en kansarmoede (concurrente validiteit) predictieve validiteit?

Gebruik van de schaal binnen Kind & Gezin Alle regioverpleegkundigen van Kind & Gezin (600) hebben vormingspakket gevolgd Schaal werd geïmplementeerd in de teams Schaal werd geïntegreerd in stappenplan kindermishandeling

Hulpverlening bij ernstige POS: de bijzondere jeugdzorg

Inhoud Doelgroepen van de bijzondere jeugdbijstand Uitgangspunten van de bijzondere jeugdbijstand Toegang tot de voorzieningen van de bijzondere jeugdbijstand Welke voorzieningen zijn er binnen de bijzondere jeugdbijstand? Hoe ziet de hulpverlening eruit binnen de bijzondere jeugdbijstand? Actuele problemen in de bijzondere jeugdbijstand

Wat is de bijzondere jeugdzorg? Een sector uit de jeugdhulpverlening, naast Kind & Gezin (0-3 jarigen) Onderwijs (Centra voor Leerlingenbegeleiding) Zorg voor personen met een handicap Geestelijke gezondheidszorg Algemeen Welzijnswerk Ongeveer 1 à 2% krijgt met BJB te maken meer oudere kinderen: >70%

Doelgroepen van de bijzondere jeugdzorg POS “Een toestand waarin de fysieke integriteit, de affectieve, morele, intellectuele of sociale ontplooiingskansen van minderjarigen in het gedrang komen, door bijzondere gebeurtenissen, relationele conflicten of door de omstandigheden waarin ze leven” MOF delicten, criminele feiten

Enkele uitgangspunten van de bijzondere jeugdzorg Scheiding vrijwillige versus gedwongen hulpverlening Subsidiariteitsbeginsel vrijwillige boven gedwongen hulpverlening principe van de minst ingrijpende maatregel Verscheidenheid aan hulpverleningsaanbod Gezins- en contextgericht werken Bewaking rechtspositie van de minderjarige

Hoe kan men in voorzieningen van de BJB terechtkomen? Toegang niet rechtstreeks: via verwijzing Verwijzende instanties comité voor bijzondere jeugdzorg  vrijwillige hulpverlening bemiddelingscommissie  vrijwillige hulpverlening jeugdrechtbank  gedwongen hulpverlening

Comité voor bijzondere jeugdzorg Één per bestuurlijk arrondissement Bestaat uit Bureau en Preventiecel Bureau neemt beslissingen ivm hulpverlening aan minderjarige en gezin Consulenten (sociale dienst bijzondere jeugdzorg) voeren beslissingen zelfstandig uit Sfeer van vrijwilligheid (toestemming)

Bemiddelingscommissie één per gerechtelijk arrondissement als vrijwillige hulpverlening dreigt te mislukken Jeugdrechtbank maatregelen t.a.v. ouders ter bescherming van minderjarige in geval van POS als vrijwillige hulp niet lukt t.a.v. minderjarige die als misdaad omschreven feiten heeft gepleegd sociale dienst jeugdrechtbank hulpverlening aan gezin bewaken van de genomen maatregelen

Welke voorzieningen zijn er binnen de BJB? Private aanbod Openbare aanbod Projecten (Preventieve sociale acties)

Private aanbod Begeleidingstehuizen Gezinstehuizen Onthaal-, oriëntatie- en observatiecentra Dagcentra Thuisbegeleidingsdiensten Centra voor Begeleid Zelfstandig Wonen Diensten voor pleegzorg Residentieel  

Openbare aanbod Gemeenschapsinstellingen voor jeugdige delinquenten (“jongeren die een als misdaad omschreven feit hebben gepleegd”) jongeren worden hierheen door jeugdrechter geplaatst (pedagogische maatregel) vier instellingen voor jongens: Mol (2) en Ruiselede voor meisjes: Beernem open en half-open vs. gesloten instellingen korte opnames met het oog op een snelle reïntegratie in de maatschappij

Federale centrum De Grubbe (Everberg) enkel voor jongens, onder zeer strikte en cumulatieve voorwaarden ze moeten ouder zijn dan 14 jaar, er moeten duidelijke aanwijzingen van schuld zijn, het als misdaad omschreven feit moet volgens het Strafwetboek straf tot gevolg hebben, er moeten indicaties zijn van dringende, ernstige en uitzonderlijke omstandigheden die bescherming van de openbare veiligheid vereisen, in de Gemeenschapsinstellingen mag op het moment dat de feiten voorkomen geen plaats vrij zijn zeer kort verblijf (max. 2 maanden)

Projecten Afzonderlijke financiering door Fonds Bijzondere Jeugdbijstand Tijdelijke initiatieven Vaak nieuwe werkvormen of interventies om uithuisplaatsing te voorkomen, bv. Crisishulp aan Huis om de moeilijkste groepen op te vangen, zoals delinquente of gedragsgestoorde jongeren, bv. Gestructureerde Intensieve Trajectbegeleiding

Enkele evoluties in de bijzondere jeugdzorg Van groot- naar kleinschalig

Van kinderen bewaren naar begeleiden voorbeeld: begeleiding in de leefgroep ritme structuur regels veiligheid klimaat groepsaanbod

Van uithuisplaatsing naar begeleiding aan huis een kind groeit best op in zijn thuismilieu pleegzorg primeert op residentiële zorg residentiële plaatsing is de laatste keuze

Concreet verloopt de begeleiding via het handelingsplan doelstellingen interventies evaluatie timing geschreven overeenkomst

Actuele problemen in de bijzondere jeugdbijstand Te weinig plaatsen in het private en het openbare aanbod een gebrek aan (geschikte) pleegouders Verergering van de problematieken gedragsstoornissen, i.h.b. agressie >40% jongens en >30% meisjes heeft gedragsstoornis volgens DSM-IV gevolgen voor hulpverleners en voorzieningen vele getraumatiseerde en hechtingsgestoorde kinderen en jongeren Wat met ‘moeilijke’ doelgroepen? drugverslaafde jongeren alleenstaande minderjarige vluchtelingen ernstig agressieve jongeren