Maatschappelijke dienstverlening

Algemeen opzet Taakgerichte colleges : theoretische inleiding + verwerkingsopdrachten Verwerkingsopdracht = literatuuropdracht + bespreking samenstelling portfolio Permanente + periodieke evaluatie volgens een verhouding 1/3-2/3

Verwerkingsopdracht Individuele literatuuropdracht : kritische beschrijving van een concrete voorziening binnen maatschappelijke dienstverlening Uitwerking dispuutnota Inlevering literatuuropdracht voor kerstvakantie (= minipaper) Uitwerking dispuutnota bij minipaper van een collega-student

Algemene inleiding 1. Begripsomschrijving 2. Maatschappelijke dienstverlening in een « activerende verzorgingsstaat » 3. Rechtsontwikkelingen in de verzorgingsstaat

1. Begripsomschrijving 3 dimensies Actorenmodellen Indelingen sociaal beleid Agogische dimensie : Residuele en structurele benaderingen De notie vrijwillige hulpverlening Op zoek naar multidimensionele definities : «  thuisloosheid » als voorbeeld

Begripsomschrijving maatschappelijke dienstverlening 3 dimensies : sociaal politieke dimensie sociaal beleidsdimensie agogische dimensie

Sociaal politieke dimensie Sociale politiek = beslissingen over de aard en de doelstelling mbt een te realiseren samenlevingsordening Westerse context = verzorgingsstaat

Sociaal beleidsdimensie Sociaal beleid = instrumenten die aangewend worden om de in de sociale politiek vooropgestelde doelen te realiseren (doel-middelrelatie)

Instrumenten sociaal beleid inkomensoverdrachten (bijv. Uitkeringen) Prijsverlagende interventies (bijv. Subsidies) Inkomensverhogende interventies (bijv. Belastingverminderingen) Ter beschikking stellen collectieve goederen en diensten (bijv. Onderwijs, cultuur, openbaar vervoer …)

Agogische dimensie = door sociaal beleid beoogde, c.q. al dan niet beoogde, doch gerealiseerde verandering in de integratiekaders die mensen met elkaar vormen  Concrete interventies ter verhoging van het sociaal en cultureel welzijn

Actorenmodellen Onderscheiden dimensies verwijzen naar actoren binnen maatschappelijke dienstverlening + hun onderlinge relaties : drie actorenmodel : burger-overheid-voorzieningen vier actorenmodel : overheid-administratie-voorzieningen-burgers

Drieactorenmodel Diverse actoren werken op elkaar in  afstemmingsvragen In drieactorenmodel te situeren op drie assen : as bevolking-overheid ( politieke democratie) as overheid-voorzieningen ( verzorgingsbureaucratie) as voorzieningen-bevolking ( maatschappelijke dienstverlening )

Politieke discussie = discussie over bepaling sociale politiek Bijv. participatie burger aan overheidsbeleid afdwingbaarheid van voorzieningen openbaarheid van bestuur (>< politiek dienstbetoon)

Sociaal beleidsdimensie = verzorgingsbureaucratische discussie, bijv. - gepaste ruimtelijke spreiding voorzieningen coördinatie voorzieningen professionalisering voorzieningen evenwicht « besluitvormingscircuits » : parlement, overleg overheid-werkgevers-werknemers (corporatistisch circuit), zuilgebonden overleg…

Indelingen sociaal beleid : sectorale indeling Cfr. Proces structurele differentiatie Cfr. Verschuivende probleemdefinities bijv. Onderscheid hulpverlening-vorming discussie vorming-educatie Nood aan integratieconcepten/instrumenten bijv. - kansarmoede als integratieconcept - « effectenrapportering »

Indelingen sociaal beleid : de categoriale indeling Cfr verschillende doelgroepen = aandachtspunt in relatie sociale politiek-sociaal beleid cfr. Matteüseffect : selectieve werking Paradox positionele goederen : relatieve impact Residuele versus structurele benadering verzorgingsstaat : « waardentrilemma »

Waardentrilemma Grondslagen verzorgingsstaat : vrijheid  autonomie Gelijkheid  verdienste Broederlijkheid  gelijke kansen Trilemma : verdienste + autonomie >< gelijke kansen Verdienste + gelijke kansen >< autonomieµ Autonomie + gelijke kansen >< verdienste

Indelingen sociaal beleid : de territoriale indeling Beleid = per definitie territoriaal Expliciete invalshoek benadering sociaal probleem, bijv. Sif Aandachtspunt in vormgeving sociaal beleid, bijv. decentralisatie

Agogische dimensie maatschappelijke dienstverlening Relatie sociale politiek-sociaal beleid-finaliteit « menswaardig bestaan » welzijnsdiscussie ° residuele benadering ° structurele benadering

Residuele benadering « welzijn » Welzijn = te omschrijven begrip : toestand Welzijnswerk = functioneel begrensd : « het welzijnswerk moet zichzelf overbodig maken » Welzijnsrecht = toegang tot welzijnsvoorzieningen

Structurele benadering « welzijn » Welzijn = praxis (cfr Freire) Welzijnswerk = forum voor culturele actie Welzijnswerk = basisinstitutie Welzijnsrecht = hefboom sociale politiek

Agogische dimensie Afstemming « vraag » en « aanbod »; « behoefte » en « zorg » = praktijk + mogelijk maken van deze praktijk (cfr. sociale positieverbetering + cultureel draagvlak voor grotere gelijkheid) Welzijnswerk : vat vol paradoxen

Welzijnswerk : vat vol paradoxen Bijv rechtspositie hulpvrager >< « afhankelijkheid » Aanbod genereert vraag, inclusief : verschoven gebruik voorzieningen Doelmatigheid aanbod : non participatie >< overgebruik Zorg >< participatie

Agogische dimensie : de notie « vrijwillige hulpverlening » = hulpverlening « gevraagd of aanvaard » door de cliënt = niet gedwongen, = gebaseerd op ontmoeting hulpvrager en hulpverlener = professionele + vrijwillige inzet

Vrijwillige hulpverlening = definitie vanuit hulpverlenersstandpunt = normatief standpunt : opvatting over wenselijke relatie tussen hulpvrager en hulpverlener Geldt ook ruimere veld dienstverlening , cfr. bijv « non participatiedebat » in sociaal cultureel vormingswerk

Vrijwillige hulpverlening Dienstverlening = interventie in levensgeschiedenis Vragen : hoe verhoudt deze levensgeschiedenis zich tov individuele mogelijkheden betrokkenen vs maatschappelijke verwachtingen ? Welk standpunt neemt dienstverlening hierover in ?

Standpunt dienstverlening Wordt mede beïnvloed door maatschappelijk gevormde ideeën over vrijheid/verantwoordelijkheid Nodig agogisch handelen te kaderen binnen ruimere maatschappelijk debat Residuele benaderingen : zelfredzaamheid als absoluut principe >< structurele benaderingen : recht op maatschappelijke dienstverlening

Residuele versus structurele benaderingen In beide benaderingen heeft de dienstverlening een plaats De agogische doelstellingen kunnen in beide benaderingen vergelijkbaar zijn In beide benaderingen is er ruimte voor engagement en innovatie  Verschil in praktijk agogisch handelen ?

Residuele versus structurele benaderingen Verschil = context van waaruit gewerkt wordt impact context op reikwijdte dienstverlening impact context op vertrouwen  Verschil geeft essentie aan van « vrijwillig » beroep op/participatie aan dienstverlening

Residuele benaderingen Dienstverlening = structureel erkend, doch tegelijk functioneel begrensd : in principe aanvullend en/of corrigerend, c.q. plaatsvervangend Criteria interventie maatschappelijk bepaald instrumentele inzet maatschappelijke dienstverlening in andere beleidsdoelen bijv inzet jeugdwerk voor preventie

Residuele benaderingen Sterk dominant, cfr origines verzorgingsdenken - feodaliteit : notie sociale bescherming in ruil voor afhankelijkheid - kerkelijke liefdadigheid (caritas) : - gunstkarakter zorg - finaliteit zorg ligt niet in tegemoetkoming probleemsituaties, doch in verzekering zieleheil zorgverlener

Residuele benaderingen Onderscheid  vrijwillig -  gedwongen hulpverlening = motivatieverschil in hoofde hulpvrager en/of verschil in probleemurgentie gezien vanuit hulpverlener  « gedwongen » interventie = mogelijke opstap naar vrijwillige participatie mogelijke interventie na mislukken « vrijwillig aanbod »

Residuele benaderingen Knelpunt : hardnekkigheid « non participatie »- problematiek  streven naar aansluiting bij perspectief cliënten zelf (cfr. effectiviteitsvragen)  toenemende aandacht vrijwillig beroep op/vrijwillige participatie aan dienstverlening (echter : grenzen debat open !)

Structurele benaderingen Recht op maatschappelijke dienstverlening Gekoppeld aan menselijke waardigheid als autonome waarde Dienstverlening = ondersteuning bij het leren zich emanciperen tov situaties waarin men zijn menselijke waardigheid miskend weet Beroep op dienstverlening = per definitie vrijwillig (cliënt als subject)

Structurele benaderingen Relatief recent, cfr gelijke kansen als nieuwe sociaal politieke doelstelling (omslag mensenrechtenparadigma) Nood aan conceptualisering, cfr vaak op persoon gerichte/individualiserende probleemdefinities Aandacht ontwikkeling multidimensionele definities, zie bijv. onderzoek « thuisloosheid »

Op zoek naar multidimensionele definities : vb « thuisloosheid » Vigerende definities overwegend vanuit sociaal-psychologische en sociaal-geneeskundige hoek  Thuisloosheid = « een toestand waarin een persoon zonder permanente woonst, werk en/of bestaansmiddelen verkeert, en waarin sprake is van een combinatie van persoonlijke, relationele en maatschappelijke kwetsbaarheid, zoadat er geen bindingen van betekenis meer bestaan op deze drie domeinen » (Thuislozenzorg Vlaanderen, op basis van Heydendael)

Op zoek naar multidimensionele definities : vb « thuisloosheid » Definitie sluit discussie over thuisloosheid op in een « miserabilistisch » vertoog Zoeken naar niet normatieve benadering Onderzoeksvragen verschuiven van beschrijving, meting en verklaring thuislooheid naar : - studie impact socio-economische factoren op omvang thuislozenpopulatie; - studie hoe mensen in thuisloosheid terechtkomen en/of er weer uitraken; - verstaan van het leven dat mensen in thuisloze omstandigheden leiden

Op zoek naar multidimensionele definities : vb thuisloosheid Vanuit deze onderzoeksvragen  aandacht voor - netwerkdimensie thuisloosheid  sociaalpsychologische definitie blijft betekenis behouden, doch als gevolg van conditie thuisloosheid : het noodgedwongen op straat of in één of andere voorziening voor thuislozen moeten overleven, en die de aard en opbouw van het thuisloze leven bepalen cfr organisatorische context hulpverlening kan uitweg uit thuisloosheid verhinderen, bijv. verblijf in opvangcentrum kan leiden tot het gradueel (niet meer) onderhouden van netwerken met familie, vrienden…

Op zoek naar multidimensionele definities : vb thuisloosheid naast residentiële dimensie en netwerkdimensie ook aandacht voor roldimensie : cfr thuisloosheid is « masterstatus », zeer vatbaar voor stigmatisering  thuislozen moeten nieuwe identiteit opbouwen waaraan ze zelfwaarde kunnen ontlenen   « kenmerkend » gedrag thuisloze verwijst in feite naar een aanpassings-en overlevingsstrategie Multidimensionele definitie laat toe thuisloosheid te bestuderen naar oorzaken, processen en gevolgen

Op zoek naar multidimensionele definities : vb thuisloosheid Thuisloosheid = maatschappelijk verschijnsel dat in verschillende historische gedaanten telkens opnieuw opduikt en een product is van de wijze waarop de samenleving georganiseerd is Aandacht voor heterogeniteit : ontwikkeling « typologie » thuislozen gebaseerd op « life-style » variabelen cfr. verbondenheid « sociale » en « culturele » ontplooiing.

Structurele benaderingen Vereist grote openheid samenleving Vereist grote openheid dienstverlening als « institutioneel forum » Vereist grote openheid naar « cliënt » als participant in samenlevingsgebeuren  Positieve verplichtingen in hoofde van recht op maatschappelijke dienstverlening in praktijk niet altijd ingelost

2. Een « activerende » verzorgingsstaat Activering als containerbegrip : Disciplinering Onderdeel ruimere macro-economische politiek Instrument voor sociale cohesie Realisatie sociale grondrechten

Een « activerende » verzorgingsstaat « Activerende » verzorgingsstaat = herijking verzorgingsstaat als antwoord op « crisis » verzorgingsstaat Cfr ontwikkeling « risicomaatschappij » : veranderende positie arbeid in de samenleving Actuele « crisis » fundamenteler, gezien exogene oorzaken Eerdere crisissen vnl endogene oorzaken (inflatie, bureaucratisering, Matteüseffecten …)

Een « activerende » verzorgingsstaat Veranderende positie arbeid in de samenleving  concentratie « risico’s » vnl ten aanzien van laaggeschoolden kritiek op verzorgingsstaat is dat zij de sociale integratie en participatie niet langer garandeert en sociale uitsluiting bestendigt van « passief » uitkeringsbeleid naar « activerend » integratiebeleid

Activering : van « welfare » naar « workfare » « Welfare » : bescherming tegen risico’s proletarisering  recht op sociale zekerheid en recht op maatschappelijke dienstverlening « Workfare » : - in ruime zin : koppeling recht op uitkeringen aan inspanningen tot integratie - in enge zin : koppeling recht op uitkeringen aan de uitvoering van « nuttige taken »

Activering : van « welfare » naar « workfare » « Workfare » = koppeling uitkering aan inspanning uitkeringsgerechtigde - hetzij om te komen tot betere integratie en participatie (workfare in ruime zin) hetzij als tegenprestatie voor het ontvangen van de uitkering (workfare in enge zin)  Richting thematisering relatie individu-gemeenschap ?

« Activering » : een containerbegrip Diversiteit ideologische achtergronden activeringsdebat. Vier grote denkrichtingen : 1 disciplinering 2 onderdeel ruimere macro-economische politiek 3 activering als instrument voor sociale cohesie 4 activering als realisatie van sociale grondrechten

Activering als disciplinering Activering = remedie tegen « bijstandsafhankelijkheid » Bijstandsafhankelijkheid omvat berusting, ontmoediging, gevoelens van nutteloosheid…  « aanpassingsval » : opnemen rol bijstandsafhankelijke reduceert onwelzijn doch belet opnemen nieuwe rollen (H. De Witte)

Activering als disciplinering  « voorspelbaar ongeluk » (Elchardus et al)  « workfare »-programma’s, bijv. - sociaal integratiecontract jonge bestaansminimumtrekkers; - begeleidingsplan langdurig werklozen - p.w.a., sociale werkplaatsen …  inz. in werkloosheid en bijstand/voor deze doelgroepen

Activering als disciplinering = instrumentele inzet agogische interventies om sociaal wenselijk gedrag te realiseren « Participatief » model : activering als middel om tot gewenste « burgerparticipatie » te komen (integratiebenadering ) « Repressief » model : sanctionering van wie de van hem verwachte taken in de samenleving niet opneemt (functionele benadering)

Activering als disciplinering Repressief model : « workfare » ipv « welfare » want « welfare » kan de plicht tot werken ondergraven  « culture of poverty » (Mead) gezinnen aanzetten tot scheiding; de gemeenschapszin aantasten cfr. dominante waarden amerikaanse samenleving : streng arbeidsethos; individuele vrijheid en zelfredzaamheid individu; centrale plaats gezinsleven en verheerlijking traditionele gemeenschapszin

Activering als onderdeel ruimere sociaal-economische politiek Activering = diversiteit van maatregelen op het vlak van sociale zekerheid, bijv verhoging pensioenleeftijd, verlaging werkloosheidsuitkering… loonbeleid, bijv loonmatiging, decentralisering sociaal overleg … arbeidsmarktbeleid, bijv flexibilisering arbeidstijd, tewerkstellingsbeleid specifieke doelgroepen

Activering als onderdeel ruimere sociaal-economische politiek Cfr beleidsaanbevelingen OESO : « Jobs strategy » Nadruk op liberale economische benadering (uitbouw gunstig ondernemingsklimaat) Aansluiting sociaal beleid-werkgelegenheidsbeleid : cfr bijv beleid inzake « levenslang leren », ontwikkelingen kinderopvang …

Activering als bijdrage tot sociale cohesie Activering = herijking verzorgingsstaat : noodzakelijke herbevestiging « sociaal contract » = diversiteit van maatregelen gericht op het instandhouden van de beleidsketting : onderwijs  integratie op de arbeidsmarkt  inkomen  sociale participatie (cf diachrone opbouw verzorgingsstaat) Sluit aan bij residuele opvatting welzijnswerk

Activering als realisatie van sociale grondrechten Activering = omslag van recht op uitkering naar recht op integratie Rosanvallon : « La nouvelle question sociale » Nieuw type « sociaal recht » (a) subjectief recht van eenieder op individuele begeleiding (b) conditioneel recht, dwz verbonden met de voorwaarde van ook individuele inspanningen

Activering als realisatie van sociale grondrechten Noodzaak tot creatie van een « intermediaire » economie (cfr zoeken naar sociale integratie via andere weg dan enkel de arbeidsmarkt) Discussie ontwikkeling « maatschappelijk middenveld » Aansluiting bij structurele benadering ? Aansluiting bij rechtsontwikkelingen in de verzorgingsstaat

3. Rechtsontwikkelingen in de verzorgingsstaat

Rechtsontwikkelingen in de verzorgingsstaat 1 ontwikkeling mensenrechtenperspectief 2 juridisering welzijn 3 debat over gelijkheid, nondiscriminatie en positieve discriminatie 4 nadruk op contractualisering en responsabilisering 5 nadruk op participatie

Rechtsontwikkelingen in de verzorgingsstaat Ontwikkeling mensenrechtenperspectief cfr drie « generaties » mensenrechten, met afnemende graad van rechtstreekse afdwingbaarheid  Noodzaak tot ontwikkeling agogische concepten op de brug tussen individuele vrijheid en maatschappelijke solidariteit Concepten/instrumenten op elk van de drie niveaus (« generaties ») mensenrechten, bijv. interculturalisering, effectenrapportering …

Rechtsontwikkelingen in de verzorgingsstaat Juridisering welzijn : spanningsveld tussen waarborgfunctie recht (toepassing rechtsregels) en beleidsfunctie recht (via recht komen tot sociale verandering) = spanningsveld tussen « recht » en « rechtvaardigheid » of tussen « recht » en « welzijn »  Noodzaak tot ontwikkeling agogische concepten in relatie tot juridisch karakter verzorgingsstaat

Rechtsontwikkelingen in de verzorgingsstaat Juridisering welzijn :  ontwikkeing kwaliteitscriteria agogische interventies in relatie tot - recht op maatschappelijke dienstverlening : minimumvoorwaarden, of «  5 B’s » - (verbetering van) rechtspositie betrokkenen : finaliteit is dat mensen beter « tot hun recht » komen : debat behoeftenbepaling (cf sociale probleemdefiniëring)

Rechtsontwikkelingen in de verzorgingsstaat Minimumvoorwaarden (5 B’s) rechtskarakter maatschappelijke dienstverlening (vgl. criteria rechtshulp Parmentier & Hubeau) bereikbaarheid beschikbaarheid betaalbaarheid bruikbaarheid begrijpbaarheid

Minimumvoorwaarden rechtskarakter Bereikbaarheid = evenwichtige spreiding aanbod en goede localisering initiatieven Kort bij de mensen (bijv OCMW in elke gemeente) Goede afstemming tussen voorzieningen (cfr doctoraatsonderzoek Rudi Roose over integrale jeugdzorg) Noodzakelijke verbinding tussen diverse sectoren maatschappelijke dienstverlening (cfr debat « maatschappelijk geïntegreerd jeugdbeleid)

Minimumvoorwaarden rechtskarakter Beschikbaarheid = goed toegankelijk aanbod, gericht op het openhouden van een permanente aanspreekbaarheid Gebaseerd op concrete kennis situatie Maatschappelijke analyse gaat agogisch aanbod vooraf Gebaseerd op kennis van historische, geografische, maatschappelijke context waarin gewerkt wordt (cfr sociale probleemdefiniëring)

Minimumvoorwaarden rechtskarakter Betaalbaarheid = consequentie bereikbaarheid en beschikbaarheid (cfr gerichtheid verzorgingsstaat op doorbreken marktafhankelijkheid) Maximaal : doorbreken sociale ongelijkheden Minimaal : minstens niet vergroten ongelijkheden Noodzaak blijvende betrokkenheid op maatschappelijke analyse/debat Bewaken « autonome » positie welzijnswerk (>< « instrumentele » benadering

Minimumvoorwaarden rechtskarakter Bruikbaarheid = aansluiting bij de dagelijkse ervaring van mensen Agogisch gezien het meest « vernieuwend », cfr pedagogiseringsproces Criterium : welke bijdrage levert dit aanbod tot verbetering positie betrokken en tot besef menselijke waardigheid ? Vgl. ontwikkeling « criteria » activering (Vranken, Geldof & Van Menxel)

Minimumvoorwaarden rechtskarakter Begrijpbaarheid = transparantie tussen aanbod en ondersteuning maatschappelijke participatie (cfr sociale en culturele ontplooiing) = methodische opdracht (meer dan differentiatie, cfr. comprehensiviteit 5 B’s) = theoretische opdracht : ontwikkeling verbindende concepten tussen verschillende maatschappelijke discussies, bijv. « menswaardig bestaan », « duurzame ontwikkeling » …

Rechtsontwikkelingen in de verzorgingsstaat Gelijkheid, non discriminatie en positieve discriminatie cfr spanningsveld « recht » en « rechtvaardigheid »  inzet « mediërende » agogische interventies Spanningsveld geldt ook voor agogische interventie zelf  noodzaak « open » benadering (>< standaardoplossingen)

Rechtsontwikkelingen in de verzorgingsstaat Noodzaak « open » benadering - cfr spanningsveld categoriale-algemene invalshoek + debat over betekenis « geïntegreerd » beleid - cfr omgaan met diversiteit (waardenpluralisme) in de samenleving bijv. « Deced »-project VBJK

Rechtsontwikkelingen in de verzorgingsstaat Contractualisering sluit aan bij concept « mondige burger » opent mogelijkheden rekening te houden met heterogeniteit situaties en doelgroepen houdt mogelijkheid in tot gerichter bespreken wederzijdse engagementen Echter : belangrijke nadelen (risico’s) verbonden aan « contractualisering »

Rechtsontwikkelingen in de verzorgingsstaat Risico’s contractualisering - ongelijkheid tussen de partijen - eenzijdige gerichtheid sanctioneringsmogelijkheid - interveniërende instantie mogelijks zowel rechter als partij - contract zeer vatbaar voor instrumentele inzet in defensieve beleidsdoelen

Rechtsontwikkelingen in de verzorgingsstaat Risico’s contractualisering duiden op algemener spanningsveld « beheersing » en « emancipatie » Spanningsveld komt samen in « participatiedebat » : onderscheid participatie - als methodisch principe (dienstverlening in functie van sociale integratie als doel) - als beleidsprincipe (dienstverlening in functie van sociale integatie als uitgangspunt)

Rechtsontwikkelingen in verzorgingsstaat Participatie als methodisch principe : - cfr. « burgerschapsvorming »  actieve participatie als kernthema debat - actieve participatie : aandacht voor burger in totstandkoming beleid - cfr. utilitaire burgerschapsopvatting : participatie aan het beleidsproces als voorwaarde om gehoord te worden

Rechtsontwikkelingen in verzorgingsstaat Participatie als beleidsprincipe : - cfr. « erkenning rechtsburgerschap »  aandacht voor differentiële participatie, inclusief « passieve » participatie - passieve participatie : aandacht voor burger in uitvoering beleid - cfr. Normatieve burgerschapsopvatting : vormgeving aan een participatieve samenleving als maatschappelijk project

Teksten bij deel 1