De eeuwige God en ons (on)eindige heelal Vergrootglas en Verwondering Marco de Vos (devos@symbibaz.nl) Leerhuis De Schuilplaats Eindhoven 2010/10/14

Aanschouw ik uw hemel, het werk van uw vingers, Hoe kijken we naar het heelal? De dichter van Psalm 8 kijkt en verwondert zich. Hij ziet die ongrijpbare sterrenhemel als een teken van Gods majesteit. Vanuit zijn verwondering over de Schepping, komt hij tot verwondering over de liefde van de Schepper. Een astronoom kijkt naar het heelal en verwondert zich. Hij/zij probeert het heelal te begrijpen, in kaart te brengen, afstanden te meten, wetmatigheden af te leiden. Het is niet gebruikelijk om bij het afleiden van die natuurwetten uit te gaan van een Schepper. Dat roept bij veel Christenen vragen op. Hoe kunnen/moeten we als Christenen omgaan met de inzichten van de wetenschap? Op deze avond gaan we op verschillende manieren kijken naar het heelal. We stellen kritische vragen bij die verschillende manieren van kijken. Maar we staan ook stil bij onze menselijke mogelijkheden en beperkingen. Zo ontdekken we wat geloof en wetenschap met elkaar te maken hebben, en hoe ook wij via de grootheid van het heelal zicht mogen krijgen op de grootheid van God. Aanschouw ik uw hemel, het werk van uw vingers, de maan en de sterren, die Gij bereid hebt: Wat is de mens, dat Gij zijner gedenkt, en het mensenkind, dat Gij naar hem omziet?

Typisch voor sterrenkunde: Waarneming Model Experiment Hypothese Typisch voor sterrenkunde: We hebben geen invloed op heelal, en kunnen dus geen experiment inrichten. Maar: als je lang genoeg kijkt kom je elke “opstelling” wel zo’n beetje tegen. Experimenten zijn daarmee wel “statistisch”.

De Grote Vragen van de Natuurkunde Origins Fundamental Physics Discovery Epoch of Reionisation Testen van zwaartekracht Kosmisch Magnetisme Bouwstenen van het leven Grote-schaal structuren Het Turbulente Universum © ASTRON/LOFAR 2004 - Reproduction in whole or in part is prohibited without written consent of the author.

Axioma’s en modellen Axioma == Vooronderstelling Niet verkeerd: essentieel uitgangspunt Maar: je moet niet ontkennen dat ze er zijn!!! Model == Abstracte beschrijving van een deel van de werkelijkheid Bij voorkeur verifieerbaar Dwz: doet voorspellingen die waarneembaar zijn Soms speculatief Dwz: zonder waarneembare effecten Natuurwet == Model met brede geldigheid Ook “de wet van de zwaartekracht” is een model Zelfs een natuurwet heeft een beperkte geldigheid JvW et al. - CMV 2008/06/12

“En toch draait ze...“ Galileo Galilei, 1652

De afstand tot melkwegstelsels De vraag: zijn spiraalnevels melkwegen of staan ze binnen onze melkweg? Het debat: tussen aanhangers van Shapley en Curtis in 1920 De oplossing: afstand tot variabele ster in M31 bepaald door Hubble in 1923 De les: Shapley had in 1920 de betere argumenten, Curtis bleek in 1923 gelijk te hebben ondanks zijn slechtere argumentatie

"Omdat er een wet als zwaartekracht is, kan en wil het universum zichzelf uit niets creëren. Spontane creatie is de reden waarom we bestaan“ Stephen Hawking, The Grand Design, 2010

Natuurwetten en horizons Beperking van model noemen we de horizon Waarneemhorizon Grens van wat door het model beschreven wordt Bv: wetten van Newton voor v << c Interessehorizon Grens van waar het model voor bedoeld is Bv: wet van behoud van energie voor fysica, en niet voor vergaderingen Horizons liggen altijd krapper dan ons lief is… JvW et al. - CMV 2008/06/12

De Bijbel en horizons Interessehorizon: Waarneemhorizon: Relatie tussen God en mensen Relatie tussen God en schepping als afgeleide Waarneemhorizon: Tijd: Schepping – “Dag des Heren” In een begin… Van die dag of van die ure weet niemand Ruimte: Aarde Hemel alleen door visioenen JvW et al. - CMV 2008/06/12

Hoe kijkt de Bijbel naar het heelal? Is de Bijbel geinteresseerd in de Astrofysica? Daar lijkt het niet op: standaard fysisch wereldbeeld. Maar: sterren als schepping (geen goden/engelen) Maar: zeemonsters als “speeltjes” (geen oerkracht) Maar: … De Bijbel wijkt op essentiele punten af van de toen gangbare “kosmologie” God als enige Schepper (monotheistisch) Geen chaos, maar een zich ontvouwend plan Mensen niet als slaven, maar naar Gods beeld JvW et al. - CMV 2008/06/12

Kritische vragen Aanschouw ik uw hemel, het werk van uw vingers, de maan en de sterren, die Gij bereid hebt: Wat is de mens, dat Gij zijner gedenkt, en het mensenkind, dat Gij naar hem omziet?

Kijken uit de verwondering heeft beperkingen: - Geen inzicht in het fysisch universum - Geen kritische blik naar wereldbeeld - In extrema: zoeken naar bevestiging (“God of the gaps”) Aanschouw ik uw hemel, het werk van uw vingers, de maan en de sterren, die Gij bereid hebt: Wat is de mens, dat Gij zijner gedenkt, en het mensenkind, dat Gij naar hem omziet?

Speculatieve theorieen zijn gevaarlijk: - Niet te toetsen -> niet te ontkennen - Risico: eigen waarheid creeeren

Moderne wetenschap heeft beperkingen: - Waarneemhorizons (instrumenten, mens) - Wegredeneren onbegrepen elementen (“ignoring the gaps”) - Risico: overtuigd van absolute objectiviteit

Hoe werkt wetenschap? Wetenschap begint met “methodische twijfel” Niet tevreden zijn met bestaande antwoorden, toetsen van modellen, proberen ze te falsificeren Zoeken naar herhaalbare, toetsbare fenomenen Modellen vanuit een minimale set vooronderstellingen Wetenschap is ook een kwestie van vertrouwen Op studieboeken, leraren, collegae, waarnemingen, vooronderstellingen Wetenschap is ook mensenwerk JvW et al. - CMV 2008/06/12

Hoe werkt geloof? Geloof begint met vertrouwen Op ouders, medegelovigen, op de Bijbel (autoriteiten) Later op eigen ervaring (waarnemingen), afhankelijk van keuzes die je maakt (experimenten) Geloof kan blijven hangen bij “autoriteiten” Begrijpelijk (“op safe spelen”) maar gevaarlijk Beter conflicten onder ogen te zien dan te negeren Conflicten tussen wereldproblemen en God die liefde is Conflicten tussen Astrophysical Journal en Bijbel “Geloof is de zekerheid van de dingen die we niet zien” JvW et al. - CMV 2008/06/12

Deels, maar: mensen zoeken naar doel/zin Waarheid De Bijbel en de Astrophysical Journal gaan beide over dezelfde werkelijkheid “Ieder zijn eigen waarheid” “Ieder zijn eigen terrein” “Ieder zijn eigen taal” “Ieder zijn eigen interesse” Onzin Deels, maar overlap Klopt, en methode Deels, maar: mensen zoeken naar doel/zin JvW et al. - CMV 2008/06/12

Do’s & Don’ts (1) Zet God/geloof niet in om achter de horizon van modellen te kunnen kijken Geen “God of the gaps” Probeer God niet te bewijzen Leidt tot onpersoonlijke God, “onbewogen beweger” Begin met vertrouwen Een persoonlijke God laat zich niet bewijzen, maar vinden God laat zich in de Bijbel zien als Schepper en Bevrijder Jezus komt persoonlijk om de weg naar de Vader vrij te maken twoord JvW et al. - CMV 2008/06/12

Do’s & Don’ts (2) Laat je niet misleiden door vermeende objectiviteit Ook wetenschappers baseren zich deels op vertrouwen Waarnemingen, collegae, axioma’s, … En daar is in principe niets mis mee! Wees voorzichtig met geweldige theorieen die de Bijbel bevestigen Helaas is er veel kaf tussen het koren Bouw je geloof niet op dergelijke theorieen maar op een persoonlijke relatie met God twoord JvW et al. - CMV 2008/06/12

Voor de koorleider. Een psalm van David. De hemelen vertellen Gods eer, en het uitspansel verkondigt het werk zijner handen; de dag doet sprake toestromen aan de dag, en de nacht predikt kennis aan de nacht. Het is geen sprake en het zijn geen woorden, hun stem wordt niet vernomen: toch gaat hun prediking uit over de ganse aarde en hun taal tot aan het einde der wereld. Hij heeft daarin een tent opgeslagen voor de zon, die is als een bruidegom die uit zijn bruidsvertrek treedt, jubelend als een held om het pad te lopen. Van het ene einde des hemels is haar opgang en haar omloop tot het andere einde; niets blijft verborgen voor haar gloed.

De wet des HEREN is volmaakt, zij verkwikt de ziel; de getuigenis des HEREN is betrouwbaar, zij schenkt wijsheid aan de onverstandige. De bevelen des HEREN zijn waarachtig, zij verheugen het hart; het gebod des HEREN is louter, het verlicht de ogen. De vreze des HEREN is rein, voor immer bestendig; de verordeningen des HEREN zijn waarheid, altegader rechtvaardig. Kostelijker zijn zij dan goud, ja, dan veel fijn goud; en zoeter dan honig, ja dan honigzeem uit de raat.

Ook laat uw knecht zich daardoor ernstig vermanen; in het houden ervan ligt rijke beloning. Afdwalingen, wie bemerkt ze? Spreek van de verborgene mij vrij. Behoed ook uw knecht voor overmoed, laat die over mij niet heersen; dan ben ik onberispelijk en vrij van grove overtreding. Mogen de woorden van mijn mond en de overleggingen van mijn hart U welgevallig zijn, o HERE, mijn rots en mijn verlosser.