Duurzame ontwikkeling in het HGZO Marijke De Prins Duurzaamheidscoördinator EHSAL - HUB

Duurzame ontwikkeling in het HGZO Overview Educatie voor duurzame ontwikkeling (EDO) Internationaal kader Competenties voor DO EDO in het Hoger Gezondheidszorgonderwijs

Duurzame ontwikkeling World Commission on Environment and Development (Brundtland Commissie, 1987): “Sustainable development is development that meets the needs of the present without compromising the ability of future generations to meet their own needs” “een ontwikkeling die voorziet in de behoeften van de huidige generatie zonder daarbij de behoeften van de toekomstige generaties in gevaar te brengen”

Duurzame ontwikkeling (2) 2 belangrijke kernideeën: tegemoetkomen aan alle (basis)behoeften: ieder mens heeft recht op een acceptabele levenstandaard. (hier en daar) “de aarde is niet van ons, we hebben ze enkel geleend van onze kinderen”: ook de toekomstige generaties hebben recht op een aarde die hen voluit kansen geeft. (nu en later) “een ontwikkeling die voorziet in de behoeften van de huidige generatie zonder daarbij de behoeften van de toekomstige generaties in gevaar te brengen”

Duurzame ontwikkeling (3) Het gaat dus niet alleen om ‘milieu’, maar ook om economische en sociale belangen (zoals welzijn, een goede concurrentiepositie, voldoende werk, een rechtvaardige verdeling van hulpbronnen, veiligheid en zorg voor de leefomgeving). De vereniging van bovenstaande belangen op verschillende schaalniveaus (mondiaal, nationaal, lokaal) is de centrale uitdaging van het streven naar duurzame ontwikkeling. “een ontwikkeling die voorziet in de behoeften van de huidige generatie zonder daarbij de behoeften van de toekomstige generaties in gevaar te brengen”

Duurzame ontwikkeling (4)

Duurzame ontwikkeling (5) Koopkracht GDP = gross domestic product purchasing power parity (PPP

Duurzame ontwikkeling (6) Ecologische voetafdruk (2003)

Duurzame ontwikkeling (7) Huidige consumptie- en productiepatronen: sociaal en ecologisch niet duurzaam

Duurzame ontwikkeling (8) Rechtvaardige consumptie- en productie: niet noodzakelijk duurzaam

Duurzame ontwikkeling (9) Duurzame productie en consumptie: sociaal rechtvaardig, ecologisch houdbaar macht en inspraak levenskwaliteit draagkracht rechtvaardigheid

Educatie voor duurzame ontwikkeling (1) Definitie UNECE (2005): “Educatie voor duurzame ontwikkeling ontwikkelt en versterkt de capaciteit van individuen, groepen, gemeenschappen, organisaties en landen om oordeelkundige keuzes te maken ten voordele van duurzame ontwikkeling. […].” UNECE = United Nations Economic Commission for Europe

Educatie voor duurzame ontwikkeling (2) Internationaal kader (1) Verklaringen inzake HO en DO 1972: Stockholm Declaration - UN Conference on Human Environment 1990: Talloires Declaration - Assocation of University Leaders for a Sustainable Future 1992: Agenda 21: Chapter 36 - UN Conference on Environment and Development (“Rio”) 1994: Copernicus Charter - Association of Universities 1999: Handvest Duurzaam HBO - Nederlandse Vereniging van Hogescholen (HBO-Raad) 2001: Lüneburg Declaration on Higher Education for Sustainable Development - GHESP partners 2002: UN Decade of Education for Sustainable Development (DESD) 2005-2014, Johannesburg, bevestigd door de UN General Assembly, 57th session december 2002. 2005: UNECE: Regionale Strategie voor Educatie voor Duurzame Ontwikkeling 2001: Lüneburg Declaration on Higher Education for Sustainable Development - GHESP partners (IAU, ULSF, Copernicus Campus en UNESCO)

Educatie voor duurzame ontwikkeling (3) Internationaal kader (2) Copernicus Charter van de Association of Universities (CRE), mei 1994 uitvloeisel van de Conferentie over Milieu en Ontwikkeling van de VN in Rio de Janeiro in 1992. beoogt het streven naar een duurzame samenleving als concept te implementeren in het onderwijs, het onderzoek en de bedrijfsvoering van de universiteiten in Europa.

Copernicus Charter: 10 principes Institutioneel engagement: écht engagement tonen Milieubewustzijn promoten bij medewerkers, studenten en publiek De medewerkers opleiden in DO Educatieve programma’s ontwikkelen inzake milieubewustzijn Interdisciplinariteit aanmoedigen Kennis inzake duurzaamheid ontwikkelen en verspreiden naar het grote publiek Interdisciplinaire netwerken promoten zowel lokaal, regionaal en internationaal tussen experten Partnerschappen opzetten met andere bezorgde actoren in de samenleving Educatieve programma’s gericht op bedrijven, overheidsorgansiaties, NGO’s en de media. Technologische overdracht

Educatie voor duurzame ontwikkeling (4) Internationaal kader (3) Handvest Duurzaam HBO van de Nederlandse Vereniging van Hogescholen (HBO-Raad), 19/12/99 gewijzigd op 13/04/04 Doelstelling Studenten op te leiden die de competentie bezitten om ongeacht hun discipline of werkterrein vraagstukken op het gebied van duurzame ontwikkeling te hanteren en daarvoor oplossingen aan te dragen. Een effectieve bijdrage te leveren aan de integratie van het perspectief van duurzame ontwikkeling door hogescholen in hun opleidingen, onderzoek alsmede in hun eigen huisvesting en bedrijfsvoering. Een structuur en een instrumentarium te ontwikkelen en in stand te houden om dit proces te ondersteunen. Is een convenant gesloten tussen: De Hogescholen; de HBO-raad; de Minister van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer; de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen, de Minister van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij, afgevaardigde van de Minister van Economische Zaken (3 december 2003), en de Stichting Duurzaam Hoger Onderwijs (DHO).

Educatie voor duurzame ontwikkeling (5) Internationaal kader (4) Lüneburg Declaration on Higher Education for Sustainable Development van de GHESP partners 08-10 oktober 2001 “Higher education has a catalyst role vis-à-vis education for sustainable development and the building of a Learning Society” De Verklaring roept de onderwijsinstellingen op om in al hun activiteiten reflectie m.b.t. DO te integreren (punt d.) en de integratie van aspecten van DO verder in het onderwijsaanbod op te nemen (punt f.).

Educatie voor duurzame ontwikkeling (6) Internationaal kader (5) Verklaringen inzake HO en DO  4 rollen/ mogelijkheden voor integratie Curricula Bedrijfsvoering Onderzoek Maatschappelijke dienstverlening

Educatie voor duurzame ontwikkeling (7) Competenties (1) Omgaan met duurzaamheidsvraagstukken Hoge graad van complexiteit (ecologische, sociale en economische aspecten met mekaar verweven) Effecten op systeemniveau Lange-termijn effecten (toekomstige generaties)

Educatie voor duurzame ontwikkeling (8) Competenties (2) Competenties Forum for the Future (2004) Understand the need for change to a sustainable way of doing things, individually and collectively Have suffucient knowledge and skills to decide and act in a way that favours sustainable development Be able to recognise and reward other people’s decisions and actions that favour sustainable development

Educatie voor duurzame ontwikkeling (9) Competenties (3) Competenties Forum for the Future (2004) Understand the need for change Lange termijn denken Kritisch en analytisch denken Luisteren en reflectie Knowledge and skills Omgaan met hoeveelheid informatie Geduld, onderhandelingsvaardigheden, diplomatie Participatieve beslissingstechnieken Recognise and reward other people Empathie Teamwerk Omgaan met diversiteit

Educatie voor duurzame ontwikkeling (10) Competenties (4) Competenties Stichting DHO (2006) Disciplinair Transdisciplinair Intercultureel Maatschappelijk belang Lange-termijnaspecten Systeem Persoonlijk leiderschap Disciplinair De afgestudeerde student toont inzicht in duurzaamheidvraagstukken en kan de relatie leggen tussen het eigen vakgebied en duurzame ontwikkeling. Transdisciplinair De afgestudeerde student kan samenwerken met vertegenwoordigers van andere disciplines, zodat de reikwijdte en de beperkingen van de eigen discipline, in relatie tot het aan te pakken duurzaamheidvraagstuk en andere disciplines, onderkend worden. Intercultureel De afgestudeerde student kan samenwerken met mensen van andere culturen en heeft inzicht in elementen uit andere culturen die een basis vormen voor duurzame ontwikkeling in deze mondiale samenleving. Maatschappelijk belang De afgestudeerde student toont bewustzijn en besef van de maatschappij en de ontwikkeling naar de toekomst met oog voor sociaal-economische ongelijkheid. Daarbij kan de student diverse belangen onderkennen en er afwegingen tussen maken. Lange-termijnaspecten De afgestudeerde student kan een analyse voor de lange termijn maken en kan strategieën om een duurzaam toekomstbeeld te verwezenlijken toepassen. Systeem De afgestudeerde student kan de consequenties van producten en diensten (ecologisch/sociaal-cultureel/op lange termijn) in systeemverband plaatsen en van daaruit aan nieuwe oplossingen werken. Persoonlijk leiderschap De afgestudeerde student heeft moed en lef om op te boksen tegen de gevestigde orde. De student toont persoonlijk leiderschap. Overtuigingskracht, creativiteit, betrokkenheid en de kunst van het reflecteren zijn daarvoor essentieel.

Educatie voor duurzame ontwikkeling (11) Competenties (5) Een duurzame professional... draagt verantwoordelijkheid voor het eigen werk. (Verantwoordelijkheid) leeft zich in in waarden en gevoelens van anderen. (Emotionele intelligentie) denkt en werkt vanuit een systeemvisie. (Systeemgerichtheid) denkt en werkt vanuit een toekomstperspectief. (Toekomstgerichtheid) zet zich persoonlijk in voor duurzame ontwikkeling. (Persoonlijke inzet) treedt besluitvaardig en handelingsbekwaam op. (Actievaardigheid) Plus: Disciplinaire competenties voor duurzame ontwikkeling Beroepscompetenties voor duurzame ontwikkeling (VESTIA+D) Verantwoordelijkheid Een duurzame professional draagt verantwoordelijkheid voor het eigen werk. Dat wil zeggen: de duurzame professional kan… 1. Een stakeholderanalyse maken 2. Persoonlijke verantwoordelijkheid dragen 3. Persoonlijk verantwoording afleggen aan de samenleving 4. Eigen handelen kritisch evalueren Emotionele intelligentie Een duurzame professional leeft zich in in waarden en gevoelens van anderen. 1. Waarden van zichzelf en van andere mensen en culturen herkennen en respecteren 2. Handelingsperspectieven van zichzelf en van andere mensen en culturen herkennen en respecteren 3. Luisteren naar meningen en emoties van anderen 4. Onderscheid maken tussen feiten, vermoedens en meningen Systeemgerichtheid Een duurzame professional denkt en werkt vanuit een systeemvisie. 1. Inter- en transdisciplinair samenwerken 2. Denken in systemen, en daarbij in- en uitzoomen, d.w.z. beurtelings analytisch en holistisch denken 3. Functiegericht, innovatief, creatief en buiten kaders denken 4. Ketengericht denken Toekomstgerichtheid Een duurzame professional denkt en werkt vanuit een toekomstperspectief. 1. Niet-lineaire processen herkennen en begrijpen 2. Denken in verschillende tijdschalen; onderscheid maken tussen korte en lange termijn aanpak 3. Consequentiebereik en consequentieperiode van beslissingen inschatten 4. Toekomstgericht denken, anticiperen persoonlijke Inzet Een duurzame professional zet zich persoonlijk in voor duurzame ontwikkeling. 1. Duurzame ontwikkeling consequent betrekken bij het eigen werk als professional (duurzame attitude) 2. Eigen kennis en expertise actueel houden, ook buiten de eigen discipline 3. Met passie aan dromen en idealen werken 4. Het eigen geweten als maatstaf hanteren Actievaardigheid Een duurzame professional treedt besluitvaardig en handelingsbekwaam op. 1. Onafweegbare afwegingen maken en tot keuzes komen 2. Handelen als de tijd rijp is, en niet tegen de stroom in: ‘doen zonder doen’ 3. Omgaan met onzekerheden 4. Besluiten nemen Plus: Disciplinaire competenties voor duurzame ontwikkeling

EDO in het hoger gezondheidszorgonderwijs Relatie tussen gezondheid/welbevinden & DO Leven met minder dan 1 $/dag Levensverwachting (1999): 49,2 j in minst ontwikkelde landen 61,4 j in ontwikkelingslanden 75,2 j in ontwikkelde landen Kindersterfte: 156/1000 in minst ontwikkelde landen 81/1000 in ontwikkelingslanden 11/1000 in ontwikkelde landen ...

EDO in het hoger gezondheidszorgonderwijs (2) Relatie tussen gezondheid/welbevinden & DO Van den Hazel & Jans

EDO in het hoger gezondheidszorgonderwijs (3) Literatuur Artikels: Jameton, A., McGuire, C. (2002). Toward sustainable health-care services: principles, challenges, and a process. International Journal of Sustainability in Higher Education, 3(2), 113-127. Kirk, M. (2002). The impact of globalization and environmental change on health: challenges for nurse education. Nurse Education Today, 22, 60-71. Rapport, D. J., Howard, J., Lannigan, R., McCauley, W. (2003). Linking health and ecology in the medical curriculum. Environment International, 29, 353– 358. Vakreview Health & Sustainable Development: Barten, F., & van der Gulden, J. (2002). Health and Sustainable Development: Visions on Health and Sustainable Development. Amsterdam: DHO. Handleiding Milieuzorg in de gezondheidszorg: De Prins, M., Dewettinck, T. & Stassen, S. (2005). Milieuzorg in de opleidingen gezondheidszorg: docentenhandleiding. Brussel: Vlaamse Overheid, Afdeling Algemeen Milieu- en Natuurbeleid. http://www.lne.be/doelgroepen/onderwijs/ecocampus/milieuzorg-in-de-curricula/gezondheidszorg

EDO in het hoger gezondheidszorgonderwijs (4) Actie (1) Acties: Kenniskring Duurzame Ontwikkeling Studiedagen rond EDO DO als competentie Diversiteit Vakoverschrijdend samenwerken ...

EDO in het hoger gezondheidszorgonderwijs (5) Actie (2) Onderneem zelf actie... Eigen lessen Eigen onderzoek Bedrijfsvoering van de instelling Maatschappelijke dienstverlening

EDO in het hoger gezondheidszorgonderwijs (6) Actie (3) ... en weet dat je ondersteund wordt Vlaanderen: Associaties Lerend Netwerk DOEN! www.mvovlaanderen.be Hoger Onderwijs/DOEN! 7 december Nederland: Stichting DHO www.dho.nl