Willy Baeyens - Nik van Larebeke

FACTFILE Opdrachtgever : Vlaamse gemeenschap Realisatie: Vlaams Minister van Leefmilieu en Landbouw; Vlaams Minister van Welzijn, Gezondheid en Gelijke Kansen Administratie Gezondheidszorg en AMINAL Realisatie: UG,VUB, LUC, UA, KUL, VITO, UMA, AZ Antwerpen, OPZ Geel, PIH Looptijd: 1 oktober 2001 - 31 december 2006 Financiering: 7.899.084 euro

STRUCTUUR Het Steunpunt M&G telt zes strategische doelstellingen 1° Luik: Beleidsondersteuning 2° Luik: Ontwikkeling van Beleidsinstrumenten 3° Luik: Surveillance en Biomonitoring 4° Luik: Toegepast Milieu en Gezondheidsonderzoek 5° Luik: Sociaal en Gezondheidseconomisch onderzoek 6° Luik: Methodologieontwikkeling

Overzicht participerende promotoren en onderzoekers Vakgroep Radiotherapie, Kerngeneeskunde en Experimentele Radiologie (UG) Van Larebeke N., De Bont R. Vakgroep Menselijke Ecologie (VUB) Hens L, De Wit J., Vandegaer B. Entiteit Epidemiologie (KUL) Van Loon H., Vlietinck R., Van Kersschaever G., Reynders C., Van der Burg J. Expertisecentrum Milieutoxicologie, afdeling Milieu en Gezondheid (VITO) Schoeters G., Koppen G., Brits E. Vakgroep Analytische en Milieu-Chemie (VUB) Baeyens W., Baert L. Neurotoxicologisch Expertisecentrum (OPZ Geel) Viaene M., Vermeir G. Department of Health Risk Analysis (UM) Kleinjans J., Van Delft J., Van Leeuwen D., Ketelslegers H.

Overzicht participerende promotoren en onderzoekers Centrum voor Statistiek (LUC) Molenberghs G., Bruckers K. Vakgroep Inwendige Ziekten, Laboratorium Hormologie-Andrologie (UG) Comhaire F., Dhooge W., Mahmoud A. Studiecentrum Technologie, Energie, Milieu (UA) Goorden L., Keune H. Faculteit Politieke en Sociale Wetenschappen (UA) Loots I., Mertens R. Vakgroep Maatschappelijk Gezondheidkunde (UG) De Backer G., Willems J., De Henauw S., Bilau M., Matthys C. Pediatrie (AZ Antwerpen) Desager K. Provinciaal insituut voor Hygiëne (PIH) Nelen V., Van de Mieroop E. Expertisecentrum Integrale Milieustudies, afdeling Meten en Evalueren (VITO) De Nocker L., Torfs R.

Managementstructuur Steunpunt

Samenstelling Stuurgroep Guido Steenkiste Kabinetschef Vlaams Minister Sannen Rudi Daems Kabinet Vlaams Minister Sannen, adjunct-kabinetschef Pieter Van Vooren Kabinet Vlaams Minister Sannen, raadgever algemeen beleid Dominique Aerts Ludwine Casteleyn AMINAL, directoraat-generaal Philippe D’Hondt VMM, stafmedewerker Myriam Bossuyt VMM, stafmedewerkster Dirk Wildemeersch Gerrit Tilborghs Administratie Gezondheidszorg Edwine Pelfrene Administratie Planning & Statistiek Jan Van Heuverswyn Administratie Wetenschap, Innovatie & Media Griet Van Gestel OVAM

PROBLEMATIEK (1) Levensstijlfactoren Milieufactoren Beschavingsziekten Roken Te veel calorieën Te weinig groenten en fruit Te weinig lichaamsbeweging Te veel zonnen Enz... Milieufactoren Vervuilende stoffen buitenshuis Vervuilende stoffen binnenshuis Vervuilende stoffen voeding Radioactieve straling Niet ioniserende straling Beschavingsziekten Kanker Asthma Bloedvataandoeningen Zenuwziekten Suikerziekte Onvruchtbaarheid Enz... Erfelijke voorbeschikkende factoren Grotere gevoeligheid aan een bepaald agens Neiging tot bepaalde aandoening

PROBLEMATIEK (2) 200.000 stoffen op de wereldmarkt Meer dan 2.800 stoffen in omgevingslucht 10% kankerverwekkend Interacties 2 à 3% xeno-oestrogeen Blootstellingen wijd verspreid en gelijkaardig 2.000 stoffen in grote hoeveelheden in Europese Gemeenschap

PROBLEMATIEK (3) Onbekende stoffen Detectie, identificatie? of agentia Biologisch effect Interactie tussen agentia Detectie, identificatie?

bepaalde blootstelling PROBLEMATIEK (4) Mate van risico Verbonden aan bepaalde blootstelling associatie Gemeten inwendige dosis Biologische effect Gezondheidseffect

INHOUD BELEIDSONDERSTEUNING Vraagbaak Het antwoorden op concrete vragen van de overheid door middel van literatuurstudie Pro-actieve rapporten  thema’s parlementaire commissie M&G Voorbeelden: acrylamide, stortplaatsen, benzeen http://www.milieu-en-gezondheid.be

INHOUD BELEIDSONDERSTEUNING Literatuurstudie Lage dosisproblematiek  bepalend voor impact milieuvervuiling Epigenetische kankerverwekkende invloeden (hormoonverstoring, dioxines, pcb’s, pesticiden, plastic componenten) Meest belangrijke gezondheidsbedreigende polluenten Kostenefficiëntie biomonitoring Verkennen van nut, haalbaarheid en kostenefficiëntie van een biomonitoringsprogramma

INHOUD BELEIDSONDERSTEUNING Kruisdatabanken Analyseren van pathologie gegevens en geografisch lokaliseren in relatie tot milieufactoren Koppeling tussen milieu- en gezondheidsdatabanken  kruisdatabanken Bestaande databanken: Gezondheid: SPE, MKG, VKL, Mortaliteit Milieu: SO2, NO2, PM10, Dioxine Socio-economisch: urbanisatiegraad, socioeconomische index, bevolking

INHOUD ONTWIKKELING VAN BELEIDSINSTRUMENTEN Ontwikkeling van kernlijst aan milieu- en gezondheidsindicatoren voor Vlaanderen  i.s.m. Vlaamse administratie Planning: Internat. lit.studie Selectie indicatoren  beleidsrelevantie, DPSEEA-model (Driving forces Pressure State Exposure Effect Action) Resultaten: Kernlijst 42 M&G-indicatoren Toekomstperspectieven: Aanpassen a.d.h.v. biomonitoringstudie en nieuwe inzichten

ONTWIKKELING VAN BELEIDS-INSTRUMENTEN: PILOOTSTUDIE Mogelijke verbanden tussen de aanwezigheid van groene ruimten in de directe woonomgeving en specifieke gezondheidseffecten Hypothese: Nabijheid en gebruik van groene ruimten oefent een positieve invloed uit op de gezondheid van de Vl.bevolking Methodologie: Lit.studie Selectie buurten  2 buurten met ≠ hoevelheid groen  = socio-econ status., luchtkwaliteit Enquêtering 150 inw./buurt  socio-econ. geg., zelfgerapporteerde gezondheidstoestand, mentale gezondheidstoestand, gebruikspatronen groene ruimten Besluiten  impact groene ruimten op de gezondheid

Surveillance en Biomonitoring

Biomonitoring: gidsstoffen meten Milieupolluenten Gidsstoffen in mens Polycyclische aromatische koolwaterstoffen 1-Hydroxypyreen Dioxinen Dioxine-achtige PCB’s Andere Dioxine-achtigen « Dioxine-activiteit » Toepassing van het principe van gidsstoffen meten om idee te krijgen van een breder spectrum van blootstellingen Pesticiden Gechloreerde pesticiden PCBs Merker PCBs Polluenten Non-ferro nijverheid Cadmium en Lood

Biomonitoring: deelnemers Groei & ontwikkeling Hormonaal evenwicht Astma & allergie Blootstelling in verkeer, woonomgeving jongere Groei & ontwikkeling Zenuwstelsel Astma & allergie Fertiliteit pasgeborene Volwassene Risico op kanker Internationaal, literatuurstudies Groei en ontwikkeling: Uit Amerikaanse en Canadese studies (gebied rond grote meren - > visconsumptie) + Nederlandse studies blijkt: Reversibele vertraging van ontwikkelingsstadia van kind 2) Astma en allergie: voorkomen stijgt in Europese landen. Het is niet duidelijk wat de oorzaak is, wel is gekend dat: Verkeer astmatische klachten verhogen Bepaalde chemische stoffen allergische reacties kunnen teweeg brengen 3) Risico op kanker: vooral verhoging gekend vanuit beroepsblootstelling (zie benzeen). De blootstelling in Vlaanderen is verschillend van deze in andere landen. Welke effecten zijn gerelateerd aa Blootstelling bij begin van het leven Accumulerende blootstelling

Opvolgstudie neurologische ontwikkeling van het kind Analyse navelstrengbloed Pb, Cd, PCB, dioxineachtige stoffen testen vragenlijsten voeding: aard + duur 0 1 2 3 4…. 12 15 18…………………………42 maanden Blootstelling voor de geboorte Blootstelling na de geboorte

Opvolgstudie Astma en Allergie

Inhoud Toegepast Milieu en Gezondheidsonderzoek A) Toxicogenomische toepassingen in biomonitoringstudies Doelstellingen: Het opsporen van verandering in genactiviteit als biomarker voor effect Het opsporen van genen die verhoogde gevoeligheid geven Aanpak: nieuwste genomics technologieën Genexpressieprofielen van vele genen tegelijkertijd in lymfocyten en eventueel sputumcellen. High throughput technologieën voor het simultaan genotyperen van minstens 100 allelen. Toekomstperspectieven: Toepassing in biomonitoringstudies van Steunpunt M&G

Inhoud Toegepast Milieu- en Gezondheidsonderzoek B) Monitoring van endocriene verstoorders in verschillende milieumatrices Detectie van hormoonverstorende stoffen 1) Competitieve Binding test: meet de capaciteit van stoffen om zich aan de oestrogeen receptor te binden   2) Tests met levende cellen: meten de capaciteit van stoffen om de oestrogeenreceptor te activeren (binding aan de receptor, binding aan en activatie van een “estrogen responsive element”, een oestrogeen –gevoelige DNA sequentie) 2.1. Gist test 2.2. Tests op cellen die fysiologisch interageren met oestrogenen: - Sertoli cellen (met reporter gen) - Gonadotrope cellijn (zal de studie van de regulatie van endogeen oestrogeen gevoelige genen toelaten) - Celproliferatietests (Sertoli cellijn, prostaatkankercellen, borstkankercellen)

code watertype receptor gist MVLN 01J 143 opp water 9.32 3.47 3.48 01J 142 opp water 0.97 0.46 0.67 01J 140 opp water 1.51 13.72 14.99 01J 141 opp water 1.57 2.42 1.9 01J 145 opp water 6.46 6.21 6.72 01J 144 opp water out of range 40.61 34.7 02B015-2 industrie 93.64 0.33 alles tox 02C045 opp water 0.93 1.46 1.42 02C169 opp water 2.14 0.63 0.19 02C172 opp water 10.78 16.21 5.28 02B011-2 industrie 165.20 3.38 alles tox 02C046 opp water 1.45 1.76 0.82 02C171 opp water 107.70 69.73 28.51 02B011-3 industrie 0.50 <LOD <LOD 02C044 opp water 11.56 2.12 3.18 02B015-3 industrie 0.83 <LOD <LOD

wel een dialoog aanmoedigen Inhoud sociaal gezondheids- en economisch onderzoek Uitgangspunt Niet eenzijdig informeren wel een dialoog aanmoedigen burgers, organisaties onderzoekers overheid

Waarom een dialoog? Luisteren naar hoe mensen zelf risico’s ervaren is belangrijk bij zoeken naar oplossingen Praten over resultaten, wetenschappelijke onzekerheden en meningsverschillen bevordert het vertrouwen in het onderzoek ?

Inhoud sociaal gezondheids- en economisch onderzoek Doelstellingen: Risicopercepties in kaart brengen en ‘vinger aan de pols’ methoden suggereren Uitwerken communicatiemodellen voor milieu- en gezondheidsrisico’s In kaart brengen van randvoorwaarden, mogelijkheden en methoden voor argumentatief en interactief beleid omtrent milieu- en gezondheidsrisico’s Werkplan communicatie: meersporenstrategie van communicatie, interactie en reflectie Initiatieven: Perceptieonderzoek, webstek-nieuwsbrief, inbrengen lokale ervaringskennis, educatief pakket, communicatiespelregels

Inhoud methodologie-ontwikkeling Methodologische concepten en ontwikkeling van modellen en technieken  Ontwikkeling questionnaires voor schatting inname milieupolluenten via de voeding  Opstellen standaardprotocol voor “voedselcontaminatiedatabank”  Opstellen standaardprotocol voor “total diet studies”  Op punt stellen technieken voor simulatieonderzoek middels Monte Carlo technieken m.b.t. blootstelling aan milieupolluenten bij ≠ subgroepen van de Vlaamse bevolking B) Ontwikkeling en operationalisering van markers van effect van blootstelling aan milieupolluenten Het identificeren van biomarkers voor vroege effecten van blootstelling aan milieucontaminanten in termen van specificiteit, kinetiek en gevoeligheid, het statistisch karakteriseren van deze merkers, en het evalueren van deze merkers voor toepassing in milieugezondheidkundige veldstudies.

Inhoud methodologie-ontwikkeling (A) Aanpak: Ontwikkeling instrumenten (voedselfrequentie vragenlijsten)  datacollectie consumptiepatronen (frequentie/portie) voedingsmiddelen Datacollectie  verschillende, relevante contaminanten in de voeding Contaminanten worden relevant naar mate ze meer gebruikt worden, minder snel afbreken, toxisch zijn, na bereiding nog aanwezig zijn, voorkomen in producten die regelmatig geconsumeerd worden door een belangrijk deel van de bevolking, … Combinatie consumptie- en contaminatiedatabanken  selectie voedingsmiddelen “Total Diet Study”