Kenniscentrum voor Bevolkingsdaling en Beleid Structurele bevolkingsdaling Een urgente nieuwe invalshoek voor beleidmakers Leo Klinkers Klinkers Public Policy Consultants Peter Hovens Bestuurskundig Adviesbureau Peter Hovens Kenniscentrum voor Bevolkingsdaling en Beleid www.bevolkingsdaling.nl (c) KcBB 14-01-08 Regio Achterhoek

Inhoud Ontwikkelingen bevolkingsomvang algemeen Ontwikkelingen bevolkingsomvang regionaal Aandachtspunten Gevolgen voor het lokale beleid Bestuurscultuur Politiek-bestuurlijke uitdagingen Financiële aspecten Concrete acties (c) KcBB 14-01-08 Regio Achterhoek

Groei bevolkingsomvang in de wereld De wereldbevolking bereikt top van 9,2 mld (rond 2075) Werelddeel Gemiddelde groei (%) per jaar in de periode 2007-2050 (medium variant) Wereld + 0,75 Afrika + 1,69 Oceanië + 0,82 Latijns Amerika + 0,69 Noord-Amerika + 0,64 Azië + 0,62 Europa - 0,22 (vanaf 2004) Bron: UN (c) KcBB 14-01-08 Regio Achterhoek

Top bevolkingsomvang in Europa Gebied Jaartal top (+/-) Omvang top (milj) EU-25 2025 470,1 Italië 2010 58,6 Duitsland 2015 82,9 Griekenland 11,4 Portugal 10,8 Spanje 2020 45,6 Belgie 2030 11,0 Nederland 2033 17,0 Frankrijk 2040 65,9 Bron: Eurostat (c) KcBB 14-01-08 Regio Achterhoek

Enkele Europese landen die al krimpen Jaartal top Omvang top X miljoen Roemenië 1990 23 Tsjechië 1995 10 Hongarije Rusland 149 Slovenië 1996 2 Polen 1999 39 Oekraïne 2004 47 Bron: Eurostat (c) KcBB 14-01-08 Regio Achterhoek

Bevolkingsgroei per provincie in de periode 2006-2025 (absoluut) (c) KcBB 14-01-08 Regio Achterhoek

Bevolkingsgroei per provincie in de periode 2006-2025 (relatief) (c) KcBB 14-01-08 Regio Achterhoek

Bevolkingsontwikkeling Corop-regio’s binnen provincie (procentuele verandering per jaar 2005/2007) Corop-regio (laag) % Corop-regio (hoog) Delfzijl e.o. -1,2 Groningen e.o. +0,1 Zuid-Limburg -0,7 Noord-Limburg +0,0 Groot Rijnmond -0,4 Delft en Westland +0,5 Achterhoek -0,2 Arnhem/Nijmegen +0,3 Het Gooi en Vechtstreek -0,1 Zaanstreek Zeeuws-Vlaanderen Overig Zeeland (c) KcBB 14-01-08 Regio Achterhoek

Bevolkingsdaling in gemeenten Prognose aantal krimpende gemeenten naar gemeentegrootte (2005-2025) Huidige gemeentegrootte (aantal inwoners 2006) Bevolkingsafname in > 100.000 4 van de 25 gemeenten 50.000-100.000 20 van de 39 gemeenten 20.000-50.000 106 van de 180 gemeenten 0-20.000 130 van de 223 gemeenten Totaal 260 van de 467 gemeenten Bron: CBS/RPB (PEARL) (c) KcBB 14-01-08 Regio Achterhoek

Conclusie Bevolkingsdaling is een structureel gegeven voor de hele wereld. Dit is – anders dan door oorlogen of epidemieën – nooit eerder voorgekomen. Bevolkingsdaling zal van invloed zijn op alle politieke agenda’s: internationaal, nationaal, provinciaal, regionaal en lokaal. Dit geeft de politiek twee opdrachten: beleid aanpassen aan wat zich nu reeds manifesteert; anticiperen op wat gaat komen. (c) KcBB 14-01-08 Regio Achterhoek

B. Ontwikkelingen regionaal Ontgroening regio’s in Gelderland; 2005-2040; 2005=100 (c) KcBB 14-01-08 Regio Achterhoek

Ontgroening regio’s Achterhoek, Zuid-Limburg, Twente; 2006-2025; 2006=100 (c) KcBB 14-01-08 (c) KcBB 14-01-08 Regio Achterhoek Regio Achterhoek 12

Vergrijzing regio’s in Gelderland; 2005-2040; 2005=100 (c) KcBB 14-01-08 (c) KcBB 14-01-08 Regio Achterhoek Regio Achterhoek 13

Vergrijzing regio’s Achterhoek, Zuid-Limburg, Twente; 2006-2025; 2006=100 (c) KcBB 14-01-08 (c) KcBB 14-01-08 Regio Achterhoek Regio Achterhoek 14

Potentiële beroepsbevolking regio’s in Gelderland; 2005-2040; 2005=100 (c) KcBB 14-01-08 (c) KcBB 14-01-08 Regio Achterhoek Regio Achterhoek 15

Potentiële beroepsbevolking regio’s Achterhoek, Zuid-Limburg, Twente; 2006-2025; 2006=100 (c) KcBB 14-01-08 (c) KcBB 14-01-08 Regio Achterhoek Regio Achterhoek 16

Bevolkingsomvang regio’s in Gelderland; 2005-2040; 2005=100 (c) KcBB 14-01-08 (c) KcBB 14-01-08 Regio Achterhoek Regio Achterhoek 17

Bevolkingsomvang regio’s Achterhoek, Zuid-Limburg, Twente 2006 2015 2025 Achterhoek 402.869 400.231 395.999 Twente 616.634 622.628 627.512 Zuid-Limburg 618.255 583.914 550.098 (c) KcBB 14-01-08 (c) KcBB 14-01-08 Regio Achterhoek Regio Achterhoek 18 18

Bevolkingsomvang regio’s Achterhoek, Zuid-Limburg, Twente; 2006-2025; 2006=100 (c) KcBB 14-01-08 (c) KcBB 14-01-08 Regio Achterhoek Regio Achterhoek 19

C. Aandachtspunten Gevolgen voor het lokale beleid Bestuurscultuur Politiek-bestuurlijke uitdagingen Financiële aspecten Concrete acties (c) KcBB 14-01-08 Regio Achterhoek

Gevolgen voor het lokale beleid (1) Bevolkingsdaling heeft gevolgen voor vrijwel alle lokale beleidsdossiers: (basis)onderwijs; arbeidsmarkt; lokale economie, MKB; zorg; woningmarkt; mobiliteit en infrastructuur; kantoren en bedrijfsterreinen. (c) KcBB 14-01-08 Regio Achterhoek

Voorbeeld basisonderwijs: terugloop aantal leerlingen (4-12 jr) (c) KcBB 14-01-08 Regio Achterhoek 22

Voorbeeld woningmarkt (1): huishoudensontwikkeling (c) KcBB 14-01-08 Regio Achterhoek 23

Voorbeeld woningmarkt (2): ontwikkeling type huishoudens (c) KcBB 14-01-08 Regio Achterhoek 24

Gevolgen voor het lokale beleid (2) Bedreigingen voor het woon- en leefklimaat zien we vooral in: Achterstandswijken, omdat daar leegstand gaat ontstaan met verloedering tot gevolg. Kleine kernen, waar de publieke voorzieningen onder druk komen te staan. (c) KcBB 14-01-08 Regio Achterhoek

Gevolgen voor het lokale beleid (3) De publieke voorzieningen komen onder druk te staan door: terugloop aantal gebruikers; minder exploitatie-inkomsten; afname financiële bijdrage via specifieke uitkeringen, voor zover ze aan inwonertal zijn gerelateerd. (c) KcBB 14-01-08 Regio Achterhoek

C. Aandachtspunten Gevolgen voor het lokale beleid Bestuurscultuur Politiek-bestuurlijke uitdagingen Financiële aspecten Concrete acties (c) KcBB 14-01-08 Regio Achterhoek

Relatie tot de bestuurscultuur Twee factoren spelen hierbij een rol: Perceptieproblemen door onbekendheid met de materie en gevoed door de negatieve connotatie met de woorden ‘krimp’ of ‘daling’. Psychologische problemen die verhinderen dat gezagsdragers een omslag in het denken maken. (c) KcBB 14-01-08 Regio Achterhoek

Perceptieprobleem (1) In de periode 2007-2025 groeit Nederland. VROM, V&W, LNV: ‘Waar zouden we ons dan druk over moeten maken?’ (c) KcBB 14-01-08 Regio Achterhoek

Perceptieprobleem (2) In de periode 2007-2025 zien we een fors aantal gemeenten dat te maken heeft met bevolkingsdaling, zelfs in de randstad. BZK: ‘Daar moeten we ons nu al druk over gaan maken.’ (c) KcBB 14-01-08 Regio Achterhoek

Perceptieprobleem (3) Beeld: prognoses komen nooit uit. Gedrag: wegwuiven, de andere kant opkijken. Realiteit: de trends die de prognoses laten zien komen wel uit. Gedrag: serieus kijken naar de betekenis van de demografische ontwikkelingen. (c) KcBB 14-01-08 Regio Achterhoek

Perceptieprobleem (4) Beeld: krimpregio’s zijn regio’s die krimpen, omdat hun inwoners de regio verlaten. Gedrag: bouwen extra woningen. Realiteit: het aantal geboorten in de regio is minder dan het aantal sterfgevallen. Gedrag: acceptatie van de demografische ontwikkelingen. (c) KcBB 14-01-08 Regio Achterhoek

Perceptieprobleem (5) Beeld: door de bevolkingsdaling gaat de welvaart achteruit. Gedrag: investeren in extra werkgelegenheid. Realiteit: de welvaartsgroei gaat gewoon door, omdat de arbeidsproductiviteit blijft stijgen. Gedrag: investeren in kwaliteit (onderwijs en innovatie). (c) KcBB 14-01-08 Regio Achterhoek

Perceptieprobleem (6) Beeld: bevolkingsdaling buigen we om door bevolkingspolitiek: meer geboorten, meer immigranten. Gedrag: investeren in ineffectieve maatregelen, zoals verhoging van de kinderbijslag en kennismigrantenbeleid. Realiteit: de maatregelen hebben op bevolkings- daling een verwaarloosbaar effect (los van de vraag of deze maatregelen uit een ander oogpunt nuttig kunnen zijn). Gedrag: omslag denken van groei naar krimp. (c) KcBB 14-01-08 Regio Achterhoek

Psychologische problemen (1) Op gemeentelijk niveau hebben de eerste reacties op krimp het karakter van een rouwproces: Ontkenningsfase: ‘Dat speelt (nog) niet bij ons.’ Verzetsfase: ‘Daar moet toch wat aan te doen zijn?’ Berustingsfase: ‘Het zij zo, maar beleid aanpassen vinden we niet nodig.’ Actiefase: Pas als (soms te laat) duidelijk wordt dat het aanpassen aan het ‘nu’ en het anticiperen op het ‘straks’ noodzakelijk is, neemt men de uitdaging actief op. (c) KcBB 14-01-08 Regio Achterhoek

Psychologische problemen (2) De uiteenlopende demografische ontwikkelingen leiden tot een extra probleem: in Nederland zien we gebieden met groei (Randstad) en gebieden met krimp (periferie); zeer veel politieke en financiële aandacht gaat uit naar de Randstad; de periferie gaat klagen; vergelijkbare situaties zien we binnen provincies en binnen regio’s; tweedeling dreigt met onnodige prestigestrijd en Calimero-effecten; de volksvertegenwoordigende organen komen voor een nieuw solidariteitsvraagstuk te staan. (c) KcBB 14-01-08 Regio Achterhoek

Overwegingen m.b.t. bestuurscultuur Overheden moeten door het rouwproces heen worden gehaald door hen te laten begrijpen dat bevolkingsdaling een ‘natuurlijk’ en (vrijwel) niet te beïnvloeden gegeven is. Alleen dan zullen ze anticiperen op de demografische ontwikkelingen. Daarmee kunnen we voorkomen dat ze elkaar onnodig gaan beconcurreren en onrendabele investeringen gaan plegen. (c) KcBB 14-01-08 Regio Achterhoek

Kennisvragen m.b.t. bestuurscultuur In welke fase van het rouwproces bevinden de Achterhoekse gemeenten zich nu? Heeft de provincie hier ook nog een verantwoordelijkheid? Is er contact met BZK en andere departementen over de vraag of bevolkingsdaling in de Achterhoek een plek in hun strategisch beleid heeft? +Het regeerakkoord rept met geen woord over bevolkingsdaling. +Bij de VNG staat het nog niet op de agenda. (c) KcBB 14-01-08 Regio Achterhoek

C. Aandachtspunten Gevolgen voor het lokale beleid Bestuurscultuur Politiek-bestuurlijke uitdagingen Financiële aspecten Concrete acties (c) KcBB 14-01-08 Regio Achterhoek

Politiek-bestuurlijke uitdagingen (1) Bevolkingsdaling leidt op onderdelen recht-streeks tot problemen, zoals bijv. de afname van de kwaliteit van het voorzieningenniveau. Bevolkingsdaling dwingt ons om nieuwe concepten te bedenken, die passen bij krimp-scenario’s, waarmee met succes de omslag van kwantiteit naar kwaliteit wordt gemaakt. Dit kan leiden tot vragen over de bestuurskracht in de Achterhoek. (c) KcBB 14-01-08 Regio Achterhoek

Politiek-bestuurlijke uitdagingen (2) De kwaliteit van bestuurders en ambtenaren gaat achteruit door de terugval in salariëring, die gekoppeld is aan gemeentegrootte. De kwaliteit van het ambtelijk apparaat komt in het geding door: de uitstroom van veel vergrijsde ambtenaren met hun kennis en ervaring, die onvoldoende wordt gecompenseerd door jonge instroom; Het opstuwen van lonen door de concurrentie met de private sector om de arbeidskrachten, die schaars worden door de krimp van de potentiële beroepsbevolking. (c) KcBB 14-01-08 Regio Achterhoek

Politiek-bestuurlijke uitdagingen (3) De bestuurskracht kan worden vergroot door: investeren in (oudere) werknemers; concurrentie aan te gaan met behulp van aantrekkelijke arbeidsvoorwaarden; loslaten huidige systematiek van salariëring: eigen verantwoordelijkheid gemeente; schaalvergroting d.m.v. herindeling. (c) KcBB 14-01-08 Regio Achterhoek

C. Aandachtspunten Gevolgen voor het lokale beleid Bestuurscultuur Politiek-bestuurlijke uitdagingen Financiële aspecten Concrete acties (c) KcBB 14-01-08 Regio Achterhoek

Financiële aspecten (1) Veel financieringsstromen zijn inwonertal-gerelateerd, zoals delen van de Algemene Uitkering en specifieke uitkeringen. Tegenover de dalende inkomsten staan niet altijd evenredig dalende uitgaven, dat verschil noemen we kostenremanentie. Volgens Van Dale betekent remanentie: ‘het blijven bestaan, respectievelijk dat wat blijft bestaan, na uitschakeling van de veroorzakende werking’. (c) KcBB 14-01-08 Regio Achterhoek

Financiële aspecten (2) Gemeenten met dalend aantal huishoudens zien hun eigen inkomsten teruglopen door mogelijk minder OZB-inkomsten en minder gronduitgifte. Aan de andere kant hebben ze meer uitgaven om gevolgen van de bevolkingsdaling op te vangen, bijvoorbeeld in verband met herstructurering van wijken en sloopkosten. Financieringsstromen moeten worden herijkt in het licht van de demografische ontwikkelingen. (c) KcBB 14-01-08 Regio Achterhoek

C. Aandachtspunten Gevolgen voor het lokale beleid Bestuurscultuur Politiek-bestuurlijke uitdagingen Financiële aspecten Concrete acties (c) KcBB 14-01-08 Regio Achterhoek

Concrete acties op korte termijn (1) Licht gemeenteraden in over deze ontwikkeling: organiseer een roadshow per individuele gemeente voor de bewustzijnsverruiming. Maak duidelijk dat bevolkingsdaling geen probleem is. Verkeerd erop reageren, dat is een probleem. (c) KcBB 14-01-08 Regio Achterhoek

Concrete acties op korte termijn (2) Leg uit dat: het gaat om a) nu aanpassen aan wat nu speelt (bijv. terugdraaien bouwprogramma’s) en b) nu gaan anticiperen op wat nog gaat komen (bijv. vermindering aantal basisscholen); het nemen van verkeerde beslissingen op de loer ligt en dat het ‘in de concurrentie schieten’ de belangrijkste verkeerde beslissing is; wat de een erbij krijgt is een blijvend verlies voor de ander. (c) KcBB 14-01-08 Regio Achterhoek

Concrete acties op korte termijn (3) Leg verder uit dat: alle beleidssectoren moeten worden herijkt in het licht van krimp; dit niet lukt met voorhanden zijnde interne kennis of met het uitzetten van studies en onderzoeken; maak niet de fout om die bewustzijnsverruiming te zoeken in algemene informatie- en communicatie-campagnes: mik op een zo persoonlijk mogelijke benadering; dit de bevolking rechtstreeks raakt en daarom van meet af aan van onderop en van buiten naar binnen, dus rustig en voornaam, procesmatig moet worden ondernomen. (c) KcBB 14-01-08 Regio Achterhoek