Deze workshop maakt onderdeel uit van het project Kompas Duurzaam Goederenvervoer. Dit project is mede mogelijk gemaakt door een bijdrage uit het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling in het kader van OP-Zuid Deze startslide is opgenomen i.v.m. de communicatie richtlijnen van de subsidie verstrekker Vooraf Deze workshop is ontwikkeld voor het project Kompas duurzaam goederenvervoer. Meer informatie over dit project (zoals de achtergrond) is te vinden op www.kompasgoederenvervoer.nl. De complete tools die beschreven worden in de presentatie kunt u ook terugvinden op de website. Tijdens dit project zijn een achttal bedrijven met transportactiviteiten aan de slag gegaan met verduurzaming onder begeleiding van twee consultancy bureaus. Het daarbij doorlopen proces bij de bedrijven is vastgelegd. De voorliggende workshop is daarvan een afgeleide. Voor wie is de workshop bedoeld? De doelgroep voor deze workshop kan bestaan uit logistiek dienstverleners en verladers met eigen vervoer. De daadwerkelijke groep deelnemers aan de workshop zal uiteraard per bedrijf verschillen. Een manier om de groep samen te stellen is door vooraf te bepalen wie er aan de slag gaan met het onderwerp duurzaamheid binnen de organisatie en deze mensen uit te nodigen voor de workshop. Wie kunnen de trainers zijn? De workshop kan gegeven worden eigen werknemers (de workshop vraagt wel e.e.a. van degene die hem geeft. In principe zou iedereen met voldoende managementervaring deze workshop kunnen geven) of door bijvoorbeeld een externe partij (denk aan een adviseur van een adviesbureau, medewerkers van een ledenvereniging of branche organisatie of een Hbo-afstudeerder). Bij het geven van de workshop en het later toepassen van de tools wordt het nodige gevraagd van de moderator/facilitator. Eventueel is het raadzaam om een externe partij te vragen voor ondersteuning, zoals: Boostlogix www.boostlogix.com Between-Us www.between-us.nl Panteia/NEA www.nea.nl Of bijvoorbeeld door het inzetten van afstudeerders aan een Hbo-opleiding van bijvoorbeeld de logistieke opleidingen van de NHTV (www.nhtv.nl) of de Hogeschool Zeeland (www.hz.nl) Lay-out en inhoud De presentatie is bewust niet voorzien van ppt-animaties om problemen bij verschillende versies van powerpoint te voorkomen. Verder is het verstandig de presentatie zelf aan te vullen met bedrijfsvoorbeelden, eigen logo’s en afbeeldingen, et cetera en er een ‘eigen’ verhaal van te maken. Dit is bewust niet gedaan in deze presentatie om ruimte over te laten voor uw eigen invulling. Bepaal bijvoorbeeld welke slides voor u wel en welke niet relevant zijn.

Kompas duurzaam goederenvervoer Achtergrond Het Kompas Duurzaam Goederenvervoer helpt bedrijven met transportactiviteiten met het vertalen van duurzaamheid naar de dagelijkse praktijk. De doelstelling is om de bedrijven te ondersteunen bij het daadwerkelijk in de praktijk brengen van duurzaamheid. Dit start met het ontwikkelen van een strategie op duurzaamheid, het opstellen van een actieplan en de totstandkoming van een duurzaamheidrapportage. Deze slide is een reserve. Mogelijk vragen deelnemers naar de achtergrond van KDG. Dan kunt u hier naar toe springen en zaken verduidelijken. Kompas Duurzaam Goederenvervoer is Kompas Duurzaam Goederenvervoer is een initiatief om op een slimme manier aan duurzaamheid te werken in het goederenvervoer. Dit door een goed gefundeerd en passend duurzaamheidbeleid format voor logistiek dienstverleners (LDV’s) en bedrijven met eigen vervoer op te zetten en hierbij een laagdrempelig (on-line) rapportage instrument te ontwikkelen. Het doel van de Kompas is: Overbrengen van kennis op het gebied van duurzaamheid Ontwikkelen duurzaamheidbeleid Structureel inzicht in duurzaamheid (goederenvervoer) Ontwikkelen toegevoegde waarde (kennis)diensten voor Bijdragen in het ontwikkelen van een meer gelijkwaardige relatie tussen verladers en LDV’s Bevorderen constructief (over de bedrijfsgrenzen) samenwerken Verbeteren rendement, continuïteit en ontwikkelkracht Bevorderen duurzaam goederenvervoer / reductie CO2 uitstoot

Uw start voor de verdere verduurzaming van uw bedrijf! EYEOPENER Bij deze slide start u met de presentatie. Tip is om hier een eyeopener te gebruiken. Denk aan de trend dat klanten steeds vaker vragen naar een duurzame toeleverancier (u dus). Maar wat is dan duurzaamheid en hoe reageert u daarop? Misschien heeft u al wel klanten die hier al specifiek om vragen of heeft u al allerlei initiatieven ondernomen die onder de noemer duurzaamheid vallen. Dan kunt u die hier kort de revue laten passeren (bijvoorbeeld chauffeurstrainingen, nieuwe verlichting in het warehouse et cetera). Aan de hand van deze voorbeelden kan u de volgende stap zetten: hoe gaat uw bedrijf gestructureerd verder met verduurzamen en waarom zou uw bedrijf dat moeten doen?

Introductie Wat gaan we vandaag doen? Hoe? U krijgt inzicht in de eenvoudige stappen van verduurzaming zodat u samen met uw collega's gericht en concreet aan de slag kan met duurzaamheid Hoe? Uitleg van de stappen en korte oefeningen per stap, welke zijn afgeleid uit de praktijk bij een achttal bedrijven met transport activiteiten. Wat gaan we vandaag doen? (m.a.w. a Wat is het doel van de presentatie?) Het doel van de presentatie luidt: verkrijgen van inzicht in de eenvoudige stappen van verduurzaming zodat een bedrijf/jullie zelf gericht aan de slag kan/kunnen. Het vormt de kick-off voor en uitleg van het opzetten van een verduurzamingstraject binnen een bedrijf. De training is gebaseerd op een stappenplan welke te vinden is op http://www.kompasgoederenvervoer.nl Het is NIET de bedoeling om alle tools die besproken worden in deze presentatie tot in detail uit te werken, maar om uit te leggen dat de tools er zijn en een eerste grove invulling te maken zodat de aanwezigen zicht krijgen op de tool zelf. Verder is het van belang dat u zelf bepaalt welke slides u wel en niet gebruikt en deze aanvult met eigen voorbeelden. Kortom: maak er UW verhaal van. Tip: benadruk de woorden eenvoudig, aan de slag en duurzaamheid. Verduurzaming wordt vaak gezien als een kostbaar en ingewikkeld proces. Deze presentatie laat zien dat dit helemaal niet het geval hoeft te zijn en u kan benadrukken dat we in de volgende slides aan de slag gaan met de vraag: wat is dan duurzaamheid. Hoe gaan we dit in de praktijk brengen? Door de stappen uit te leggen die je in de tijd doorloopt om te verduurzamen zal duidelijk worden hoe je op een laagdrempelige manier kan werken aan duurzaamheid. Deze stappen zijn opgezet tijdens de uitvoering van het project kompas duurzaam goederenvervoer. Tijdens dat project zijn een achttal bedrijven met transportactiviteiten geholpen met het verduurzamen van haar processen. Mochten de mensen hier meer over willen weten, verwijs ze dan naar de website Kompasgoederenvervoer.nl. Het is sowieso handig om de website even te laten zien. Hier vinden ze namelijk alle informatie die ook in de workshop te vinden is.

Introductie Programma Tijdsduur 1. Wat is duurzaamheid? 2. Uitleg en toepassing van de zes stappen van verduurzaming Tijdsduur Afhankelijk van de uitwerking per stap: 3 uur uitleg en toepassing en 1 uur aan pauzes tussendoor. Wat is het programma Het programma richt zich vooral op de uitleg van de zes stappen. U kan aangeven dat u deze stappen over een aantal slides gaat uitleggen; maar dat u eerst aan de slag gaat met de vraag: wat is duurzaamheid? Tijdsduur Afhankelijk van de diepgang waarmee alle tools worden besproken zal de presentatie maximaal een dagdeel duren (3 uur plus 1 uur aan verspreide pauzes en uitwerktijd van de tools). Pas het programma uiteraard aan, aan de wensen en eisen die u en uw organisatie zelf stelt. Optie Het is mogelijk om de presentatie ook in delen te geven en dit zo parallel te laten lopen aan uw eigen verduurzamingsproces. Begin bijvoorbeeld met de uitleg van de eerste twee of drie stappen van het verduurzamen, breng deze vervolgens in praktijk, en ga daarna verder met de volgende stappen, breng deze weer in praktijk, et cetera.

PASSIE 1. Wat is uw motivatie? Bespaar kosten en verduurzaam! praktijkvoorbeeld/gastspreker Begin met een prikkelende opening Om de aanwezigen te activeren is het van belang om te starten met de boodschap dat het werken aan duurzaamheid niet een doel op zich is en dat door het duurzamer werken je juist ook kosten kunt besparen. Als kan is het wenselijk bij de workshop een gastspreker/ondernemer uit te nodigen die uitlegt hoe deze gastspreker in zijn of haar organisatie omgaat met duurzaamheid en welke effecten dat heeft (niet alleen op People en Planet maar zeker ook op het vlak van profit, vandaar dat profit als eerste benoemd wordt). Verduurzamen is sowieso iets wat het bedrijf echt moet willen. Het is een gedachtegoed wat door de organisatie heen zou moeten zitten. Dit gaat ook hand in hand met een stukje passie om de doelen na te streven en het gedachtegoed mee te nemen tijdens de dagelijkse activiteiten in het bedrijf. Vandaar ook de opmerking op de slide omtrent “passie”. PASSIE

1. Wat is uw motivatie? Vraag: Wat is volgens u verduurzamen? Praktijk: https://www.youtube.com/watch?v=wb3sTkQeqsk Zelf laten nadenken over de vraag: wilt u verduurzamen? Het is noodzakelijk om de mensen in de zaal eerst aan het denken te zetten over de vraag wat duurzaamheid is. Het activeren van de aanwezigen is de sleutel van succes van de workshop en het aanwakkeren van de motivatie om te willen verduurzamen vormt de sleutel van succes voor het uitvoeren van het project. Het is niet de bedoeling dat u alles vertelt, maar dat de zaal zelf nadenkt: wat vinden wij duurzaamheid? Start met de vraag: wat is volgens u verduurzamen? Laat eenieder kort discussiëren. Als er geen discussie is? geen nood. Ga dan direct door naar het filmpje (zie praktijk) en vraag na afloop welke voorbeelden ze hebben gezien en of ze gelijke zaken herkennen bij het eigen bedrijf. (tip: controleer vooraf de apparatuur in de zaal waarin u presenteert voordat u het filmpje laat zien! Denk aan geluid, internet toegang e.d..)

1. Wat is uw motivatie? Vraag: Wat is volgens u verduurzamen? Profit: beter rendement halen én duurzaam zijn LZV’s Minder papierstromen Trainingen chauffeurs (zuinig en veilig rijden) Antwoord uit de praktijk Hier kunt u aangeven dat in veel initiatieven en publicaties gesproken wordt over people, planet, profit. Maar wat is het nu? Profit: Een beter rendement behalen én duurzaam zijn Winst die u wilt behalen in de komende decennia (Profit): Over tien jaar wilt u nog steeds een renderende onderneming hebben en dus wilt u uw kapitaal zo efficiënt mogelijk inzetten en een duurzame reputatie opbouwen om dit te garanderen. Een eenvoudig voorbeeld is de inzet van LZV’s. bedrijven zoals GVT, C.Huybregts en Peter Appel. Minder papier stromen, minder kosten Training van chauffeurs die zuiniger en veiliger rijden Tip: geef aan dat de maatregelen op de volgende slides ook zorgen voor een verbetering van de profit!

1. Wat is uw motivatie? Vraag: Wat is volgens u verduurzamen? Planet: voorkomen van verspillingen Periodiek bandenspanning controleren Bewegingssensoren in het bedrijf Bij inkopen van goederen en diensten duurzaamheid meenemen Sidewings op trailers Antwoord uit de praktijk 2. Planet: Alles wat samenhangt met de ecologie, van natuur tot en met het oppervlaktewater en het voorkomen van verspilling van natuurlijke hulpbronnen en de vervuiling van het milieu. U wilt zo zuinig mogelijk omgaan met de aarde als u uw activiteiten uitvoert. In het filmpje van Peter Appel transport zijn al wat voorbeelden voorbij gekomen (bewegingsschakelaars e.d.), maar ook het periodiek controleren van de bandenspanning is een eenvoudig voorbeeld: Dit zorgt voor een lager brandstofverbruik (zie hier de link met Profit) en dus direct voor van een lagere emissie van schadelijke stoffen.

1. Wat is uw motivatie? Vraag: Wat is volgens u verduurzamen? People: tevreden mensen (van medewerker tot maatschappij) Verzuim reduceren Draagvlak creëren in de omgeving van uw bedrijf Duurzaamheid in tenders (klanttevredenheid) Antwoord uit de praktijk 3. People: Bij people gaat het om de maatschappij: Het gaat hierbij niet alleen om de mensen in het bedrijf, maar ook om de omwonenden en eenieder in de maatschappij die invloed kan ondervinden van uw activiteiten. U stelt de mens centraal. Van uw werknemer tot en met de totale maatschappij en de gevolgen van de activiteiten voor bijvoorbeeld de veiligheid, woonomgeving of gezondheid Verzuim reduceren: minder verzuim, gezondere werknemers, minder kosten Draagvlak in de omgeving van uw bedrijf: Heel concreet: Een van de bedrijven uit het project kompas duurzaam goederenvervoer heeft haar maatschappelijke betrokkenheid in praktijk gebracht door een jaarlijks evenement te organiseren. Een hogere klanttevredenheid (een loyale klant……): hoe hoger de klanttevredenheid, hoe loyaler. Klanten (verladers, eindgebruikers) vragen in toenemende mate naar duurzame toeleveranciers (Knock-out criterium bij tendering). Een concreet voorbeeld uit kompas duurzaam goederen vervoer is een bedrijf welke een medewerkerstevredenheidsonderzoek heeft uitgezet om te achterhalen hoe de werknemers denken over het bedrijf. Tijdens de nieuwjaarsbijeenkomst is de vragenlijst uitgedeeld en het onderzoek heeft goede resultaten opgeleverd waar het management mee aan de slag kan om de werksfeer verder te verbeteren.

1. Wat is uw motivatie? Vraag: Wat is volgens u verduurzamen? Samengevat: Verduurzamen biedt kansen Verlagen van de operationele kosten Verbeteren van de relatie met uw omgeving Verlagen van negatieve gevolgen voor het milieu Het is niet “ver van mijn bed show” maar onderdeel van de bedrijfsvoering Steeds meer partijen eisen het en overheidsbeleid is sterk sturend Samengevat: Verduurzaming biedt dus kansen. Het is niet een losstaand onderdeel, maar zoals te zien is in de voorbeelden van de vorige slides is het onderdeel van de activiteiten welke een bedrijf uitvoert. Een maatregel kan effecten hebben op alle drie de P’s. Denk bijvoorbeeld aan het bundelen van lading waarbij logistiek dienstverleners samenwerken. Hierdoor: Zijn er volllere vrachtwagens en minder ritten nodig voor dezelfde prestatie en opbrengsten (Profit) Minder kilometers dus minder congestie en minder kans op ongevallen (People) Minder emissies van schadelijke stoffen (Planet) Verduurzamen biedt kansen! Voor het verlagen van de operationele kosten: zie voorbeelden uit voorgaande slides. Raak niet achterop, het is zeker geen thema wat “ver van mijn bed is” of alleen door “de hele grote ondernemingen” actief wordt opgepakt! Het is een integraal onderdeel van de bedrijfsvoering. Klanten (Verladers, eindgebruikers) eisen het steeds meer en er is een steeds sterker sturend overheidsbeleid.

1. Wat is uw motivatie? Wat wilt u bereiken? De stappen die volgen gaan u hierbij helpen Stel nu de vraag: wat willen aanwezigen bereiken met duurzaamheid Als het goed is, hebben de voorbeelden uit de voorgaande slides de aanwezigen geprikkeld om met duurzaamheid aan de slag te gaan en heeft iedereen hetzelfde beeld van duurzaamheid als vertrekpunt Stel dat aanwezigen nog niet overtuigd zijn: Geef dan aan dat verderop in de presentatie meerdere voorbeelden te vinden zijn en dat ze aan het eind van de presentatie dan nogmaals deze vraag mogen proberen te beantwoorden.

2. U wilt aan de slag, en nu? Vraag: is het moeilijk om in de praktijk te brengen? Stap 1. Projectstart Stap 2. Organiseren: wie gaat het ‘trekken’? Stap 3. Nul-situatie: hoe doen we het nu? Stap 4. Visie: wat willen we bereiken? Stap 5. Acties: hoe gaan we dat bereiken? Stap 6. Uitvoeren: doen! Rapporteren en publiceren Nu de aanwezigen meer zicht hebben op de vraag wat duurzaamheid kan inhouden voor het bedrijf en er een aantal concrete voorbeelden zijn benoemd, gaan we aan de slag met de daadwerkelijke inhoud van de prestentatie. Aan de hand van de volgende stappen kunt ook u gaan verduurzamen. Deze presentatie is te zien als een project start.

2. U wilt aan de slag, en nu? Vraag: is het moeilijk om in de praktijk te brengen? Hoe lang duurt het doorlopen van de stappen en hoeveel tijd (manuur) gaat het kosten? Hangt af van het soort initiatieven Komt aan bod in stap 5 en verder Doorlooptijd van start t/m 6 c.a. 1 jaar (maar quick wins zijn er natuurlijk ook!) FAQ In de praktijk zullen aanwezigen –afhankelijk van de doelgroep- vragen stellen over: - Projectstart: hoe lang duurt zo’n proces nu? Wat zijn LT en KT resultaten? - Wat is de workload inschatting? Hoeveel tijd gaat het kosten? Wat zijn de kosten? Dit is allemaal niet op voorhand te beantwoorden. Het hangt af van de acties die een bedrijf in de praktijk gaat brengen. Deze vraag dient dus meegenomen te worden in het achterhoofd bij de uitvoer van stap 5 (Acties). In die stap worden namelijk concrete acties benoemd. Het procesmanagement en het doorlopen van de eerste 4 stappen kan een zelf te bepalen doorlooptijd hebben. Dit kan enkele weken tot enkele maanden zijn. Reken in ieder geval dat iedere van de eerste vier stappen c.a. 8 uur werktijd per stap kost voor de trekker/projectleider. Het aantal aanvullende manuur daarbij hangt af van het aantal te betrekken personen bij bijeenkomsten en presentaties e.d. Dit zal specifiek per bedrijf bepaald moeten worden. Stap 6 geeft meer inzicht in de doorlooptijd.

2. U wilt aan de slag, en nu? Vraag: is het moeilijk om in de praktijk te brengen? Moet er een adviseur uitgenodigd worden? Kan, denk ook aan afstudeerders en er is ook een roadmap met tools! http://www.kompasgoederenvervoer.nl/ FAQ In aanvulling op de vorige slides kunnen ook de volgende vragen naar voren komen Moet er een adviseur/coach worden ingehuurd? Er kan een extern adviseur worden ingehuurd, maar het is ook goed mogelijk om een afstudeerder aan te trekken die dit proces wil ondersteunen en vormgeven. Van belang is wel dat het bedrijf zelf de verantwoordelijkheid moet dragen en zelf de trekker moet zijn. De coach is alleen een ondersteuner.

Stap 1. De projectstart Onder deze stap valt: Bepalen wat duurzaamheid is Waarom u wilt verduurzamen En is al behandeld! Stap 1. De projectstart Stap 1. Is reeds behandeld in de voorgaande slides! Dus deze stap is hierbij ook direct afgerond.

Stap 2. Organiseren Stap 1. Projectstart Stap 2. Organiseren: wie gaat het ‘trekken’ Stap 3. Nul-situatie Stap 4. Visie Stap 5. Acties Stap 6. Uitvoeren Rapporteren Stap 2. Organiseren In de vorige stap is de aanleiding van het verduurzamen duidelijk geworden. In deze stap staat het organiseren centraal. Wie gaat het project trekken? En hoe houdt de groep die dit gaat doen het overzicht? Hier gaat dus een kernteam gevormd worden.

Stap 2. Organiseren: a. kernteam Het kernteam vormt de sleutelrol bij het succesvol verduurzamen van uw organisatie. Zij zorgen voor de bewaking van de voortgang en het creëren van draagvlak. Voorbeelden van leden: People: verantwoordelijke voor personele zaken Planet: De Algemeen manager Dir. Groot Aandeelhouder Profit: De Controller Top down of bottom up? In deze slide staat het eerste onderdeel van stap 2. Het formeren van een kernteam. In het voorbeeld wordt er bewust een koppeling gelegd met de 3 p’s. In het team dienen in ieder geval mensen te zitten die kennis hebben over de 3 p’s. Eventueel kan u hier al bepalen of u een kernteam tijdens de bijeenkomst wilt samenstellen Twee voorbeelden van top-down / bottom-up Bij Peter Appel is de verduurzaming van het bedrijf gedragen en geïnitieerd door het topmanagement, zij vormen dan ook de basis van het kernteam. Verduurzaming is tevens onderdeel van de bedrijfsfilosofie. Deze “top-down” benadering garandeert dat er voldoende middelen vrijgemaakt worden om de verduurzaming uit te rollen. Een potentieel nadeel van deze benadering is dat er een grote afstand kan zijn tussen de beleidsmakers/bestuurders en de functionarissen die de verduurzaming in praktijk moeten brengen. Bij SLS wordt een meer “bottom-up” benadering toegepast. Hierbij worden “op de werkvloer” een aantal praktische en haalbare duurzaamheid initiatieven gedefinieerd die vervolgens in praktijk worden gebracht door de medewerkers zelf. Hierdoor zijn het dus de medewerkers op de “vloer” die zelf aan de slag gaan met duurzaamheid en geprikkeld worden om met ideeën te komen. Daarnaast wordt op deze manier draagvlak voor initiatieven gecreëerd. Het nadeel van deze methode is dat het gevaar bestaat dat de betrokken functionarissen “het erbij moeten” doen. Als de initiatieven dan ook nog niet integraal worden “geadopteerd” door het management, dan kan na een enthousiast begin het hele project langzaam versloffen.

Stap 2. Organiseren: b. test Ieder traject staat of valt met draagvlak Vooraf is het van belang te bepalen wat mogelijke drempels zijn bij het verduurzamen. Hoe bepalen? Met behulp van de duurzaamheidstest http://www.kompasgoederenvervoer.nl/assets/uploads/file/Pyramide%20spel.pdf Draagvlak creëren Een onderdeel van het organiseren is het vroegtijdig onderkennen van mogelijke drempels bij het uitvoeren van een verduurzamingstraject. Aan het begin van het proces dient er namelijk voor gezorgd te worden dat de drempels worden weggenomen. Met de test zal duidelijk worden waar de belangrijkste drempels zijn. Bespreek deze met het team en probeer in deze fase de eerste ideeën te vergaren hoe ze weg genomen kunnen worden maar vooral ook hoe ze gedurende het proces kunnen worden ondervangen. De volgende drie slides bevat meer uitleg van de tool. Deze kan na gelang de wens besproken worden met de deelnemers.

Stap 2. Organiseren: b. test Introductie Bedrijven hebben soms moeite om tastbare resultaten te behalen met de implementatie van hun duurzaamheidprogramma. Vaak zijn de exacte redenen hiervan moeilijk vast te stellen. Deze praktische zelfhulp test is bedoeld voor de evaluatie van het duurzaamheidprogramma. Meest Belangrijk Minst Belangrijk Hoe gebruik ik de duurzaamheidtest? De test bestaat uit een set van 10 kaartjes met redenen voor het ontbreken van succes. Van deze 10 kaartjes, staat er op 9 kaartjes een mogelijke reden gedefinieerd. Op de tiende kaart kan een eigen reden worden toegevoegd die van toepassing is op uw organisatie. U wordt gevraagd om de verschillende redenen te organiseren in een piramidevorm. In deze piramide staat de belangrijkste reden bovenaan en de vier minst belangrijke redenen staan onderaan. De duurzaamheidstest De duurzaamheidstest is inmiddels toegepast bij vele bedrijven uit verschillende sectoren en is een handig hulpmiddel om op een snelle manier inzicht te krijgen in wat er speelt in een organisatie. Vaak zie je dat leden van een management team allemaal dezelfde reden bovenaan leggen. Hier kan dus direct op worden ingegaan om te achterhalen wat er speelt binnen het bedrijf.

Stap 2. Organiseren: b. test A)     Wat is de tool? De Duurzaamheidstest wordt gebruikt om de redenen vast te stellen waarom duurzaamheid tot op heden nog niet voldoende werkt in het bedrijf. B)    Wat is het doel van de tool? Het doel van de tool is om op een toegankelijke manier duidelijk in kaart te brengen wat de belangrijkste redenen zijn dat duurzaamheid nog niet werkt. C)     Hoe gebruik ik de tool? De 10 kaartjes worden in een piramidevorm geplaatst met de belangrijkste ‘drempels’ voor duurzaamheid helemaal bovenaan. D)    Praktijkvoorbeeld Zie volgende pagina E)     Een eenvoudige oefening Ga uit van de huidige bedrijfssituatie, neem de 10 kaartjes en probeer ze zelf in een piramidevorm te leggen (verdeel deelnemers in groepen. Vergelijk daarna de top 3 van elkaars piramides. Deze slide bevat meer uitleg over de tool Er zijn 9 voorgeschreven kaartjes en 1 kaartje is blanco. Hier mag men zelf een mogelijke reden of drempel opschrijven. Laat ieder individueel de piramide leggen en neem daarna in de bespreking de top van de piramide (bovenste drie kaartjes) mee. Vraag om uitleg waarom men die redenen bovenaan heeft gelegd.

Stap 2. Organiseren: b. test Meest Belangrijk Minst Belangrijk Klant wil niet voor duurzaamheid betalen Huidige financiële situatie Te weinig enthousiasme bij medewerkers Het verzwakt onze concurrentieposi-tie Onvoldoende duidelijk hoe te communiceren Onvoldoende kennis over duurzaamheid Praktijk toepassing In deze slide is een voorbeeld van de duurzaamheidtest te zien van een van de bij het project kompas duurzaam goederenvervoer betrokken bedrijven. Wat kan je hiermee? Discussie starten: Is het inderdaad zo dat de klant (al dan niet indirect) betaalt? Is het geen K.O. criterium? Is het geen mogelijkheid als voorsprong op de klant? Verduurzaming biedt ook kansen voor kostenverlaging! Naast kort discussiëren vormt deze piramide een handvat waar gedurende de uitvoering van het project rekening mee gehouden kan gaan worden. Misschien is een van de acties wel: de klant betrekken bij het verduurzamen! Duidelijk is ook dat binnen dit bedrijf het enthousiasme aangewakkerd kan gaan worden. Tip: maak foto’s van de door betrokkenen gemaakte piramides! Gebrek aan urgentie Onvoldoende vaardigheden binnen de organisatie Onvoldoende focus van de directie Te weinig tijd om hier goed mee aan de slag te gaan

Stap 3. Nul-situatie Stap 1. Projectstart Stap 2. Organiseren Stap 3. Nul-situatie: hoe doen we het nu Stap 4. Visie Stap 5. Acties Stap 6. Uitvoeren Rapporteren Stap 3. Nul-situatie: hoe doen we het nu Het team staat. Nu is de vraag, waar gaat het team mee aan de slag? De eerste stap is het bepalen van: hoe duurzaam bent u nu eigenlijk? De meeste bedrijven hebben al diverse duurzaamheidsinitiatieven in de praktijk gebracht zonder dat ze dit direct zo benoemd is. Verduurzamen is geen synoniem voor hoge investeringen!

Stap 3. Nul-situatie: vragenlijst De Awareness vragenlijst http://www.kompasgoederenvervoer.nl/survey Gebruik de informatie hieruit voor de volgende stap. De eerste thema’s die van belang zijn komen namelijk naar voren De awareness vragenlijst Met behulp van de awareness vragenlijst krijgt u een beeld hoe u nu presteert op de dimensies "people, planet en profit" en krijgt u nieuwe ideeën! Hoe werkt het? Klik op de link om de vragenlijst te openen. Aanwezigen krijgen zo zicht op de vragenlijst en zien ook alvast meer van de website. Tip: Geef aan dat als ze de vragenlijst later gaan gebruiken ze alle vragen moete invullen. Wat komt eruit? Na het beantwoorden van de vragenlijst krijgt de gebruiker een overzicht van de vragen per categorie (ja, nee, weet niet). Zo wordt dus duidelijk welke acties nu al worden ondernomen en waar kansen liggen. In de volgende stap gaan we aan de slag met de vraag: welke onderwerpen t.a.v. duurzaamheid zijn voor uw bedrijf van belang? Dan kan er goed gebruik gemaakt gaan worden van de resultaten uit de vragenlijst. Immers: alle vragen die met “nee” beantwoord zijn en mogelijk ook veel vragen die beantwoord zijn met “weet niet” vormen een aanzet voor het bepalen van de thema’s/onderwerpen waarmee het bedrijf aan de slag kan.

Stap 4. Visie Stap 1. Projectstart Stap 2. Organiseren Stap 3. Nul-situatie Stap 4. Visie: wat willen we bereiken Stap 5. Acties Stap 6. Uitvoeren Rapporteren Stap 4. Visie: wat willen we bereiken Nu duidelijk is wat uw nul-situatie is qua duurzaamheid en u de nodige inspiratie heeft opgedaan, kunt u aan de slag met de vraag: wat wilt u gaan bereiken?

Stap 4. Visie Om u te helpen uw visie te verduidelijken ten aanzien van duurzaamheid zijn de volgende twee tools beschikbaar: Issue matrix Cover story Stap 3: Awareness vragenlijst In deze slide worden de tools voorgesteld. Let op: het kan lastig zijn voor de betrokkenen om de relatie tussen de tools te laten inzien. Besteed hier voldoende aandacht aan. Ter verduidelijking zijn de links in de slide nogmaals concreet aangegeven met behulp van de pijlen! Stap 4: a. issue matrix Stap 4: b. cover story

Stap 4. Visie: a. issue matrix Welke thema’s vindt u en uw omgeving belangrijk? Gebruik de awareness vragenlijst, input van klanten, marktinformatie om een set van thema’s te bepalen. Groepeer ze vervolgens met behulp van de issue matrix (aandachtspunten matrix) op: Belangrijkheid voor uw bedrijf Belangrijkheid voor de maatschappij Op basis van de awareness vragenlijst komen er allerlei onderwerpen naar voren die interessant zouden kunnen zijn om op te richten. Daarnaast heeft u vast ook zicht op thema’s waar u zich op zou willen richten, of weet u wat uw klanten willen (een van de bedrijven die betrokken was bij het project kompas duurzaam goederenvervoer is zelfs naar klanten gegaan om te inventariseren wat zij verwachten t.a.v. duurzaamheid van de toeleveranciers). Maar hoe kiest u nu een geschikte set van thema’s? Daarvoor is de tool Issue matrix (ook wel aandachtspunten matrix genaamd) ontwikkeld. De Issue Matrix wordt door veel bedrijven toegepast omdat het verbinding maakt met de markt. Als bedrijf kun je je niet op alle issues richten. Focus is noodzakelijk en dankzij de matrix wordt direct duidelijk welke issues het meest relevant zijn voor het bedrijf, maar ook voor de consument. Door de thema’s te groeperen kan je makkelijk keuzes maken. Tip: vraag de aanwezigen eens naar een aantal concrete onderwerpen die ze zouden willen aanpakken op het vlak van duurzaamheid of benoem er zelf enkele. Schrijf deze onderwerpen op een flip-over vel en gebruik ze als input voor de volgende slides. Benadruk overigens ook hier weer dat het doel van de workshop is: het uitleggen dat de tools er zijn, niet het uitwerken van de tools!

Stap 4. Visie: a. issue matrix Groeperen Wat is voor uw bedrijf belangrijk Wat is voor uw omgeving/de maatschappij belangrijk Door Discussie Iedereen vooraf te vragen om ze te ranken en daarna te discussiëren Navraag, publicaties Et cetera. Deze slide geeft aan hoe het groepering proces in zijn werk kan gaan. In de praktijk blijkt dat methode 2 effectief is. Mensen ranken zelf voor zich eerst alle thema’s. Dit prikkelt automatisch andere deelnemers bij de discussie daarover.

Stap 4. Visie: a. issue matrix Voorbeeld thema’s: Afval beleid Wetgeving omtrent venstertijden Veiligheid in de omgeving van het bedrijf Energie verbruik vanuit uw organisatie Klanten eisen bij tenders C02 emissie…. Deze slide bevat voorbeelden van thema’s benoemd door de bedrijven uit het project KDG. Gebruik deze als de mensen bij de workshop niet zelf met voorbeelden komen. Heeft u wel thema’s vanuit de zaal (zie vorige slides), gebruik dan deze bij de volgende slides.

Stap 4. Visie: a. issue matrix A. Wat is belangrijk voor uw bedrijf? Tendering CO² Veiligheid bedrijf en omgeving Afval Wetgeving venstertijd Energie verbruik In deze slide worden de ‘issues’ gerankt op mate van belangrijkheid voor de organisatie. Hoe doet u dat? Zie hiervoor de eerdere slide. laag Hoog Belang voor uw organisatie

Stap 4. Visie: a. issue matrix Hoog B. Belang voor maatschappij Tendering CO² Veiligheid bedrijf en omgeving Belang maatschappij Energie verbruik Wetgeving venstertijd Afval De volgende stap is dan het ranken op de as “belang maatschappij” Bij maatschappij is het van belang om meerdere groepen te onderkennen, dus niet alleen de bevolking, maar ook specifiek de klanten en omwonenden. Het bepalen van het belang van de maatschappij kan: Door zelf als bedrijf te beredeneren Kijken in diverse publicaties wat de trends zijn Navraag bij klanten Laag laag Hoog Belang voor uw organisatie

Stap 4. Visie: a. issue matrix Hoog C. Keuze Tendering CO² Veiligheid bedrijf en omgeving Belang maatschappij Energie verbruik Wetgeving venstertijd Afval In deze slide kies je degene die op beide assen hoog scoren. Tip: in het begin van de presentatie is de vraag besproken “hoeveel tijd en geld kost een verduurzamingstraject?”. Wat je kan doen bij de issue matrix, is de aspecten ook ranken op de vraag: wat zijn de thema’s die we relatief snel en met beperkte middelen kunnen aanpakken? Zo stuur je de thema’s bij op het aspect “kosten en quick win” en kan je dit ook inbrengen in de discussie. Laag laag Hoog Belang voor uw organisatie

Stap 4. Visie: a. issue matrix A)     Wat is de tool? De Issue Matrix of Materialiteitsmatrix is een tool die in kaart brengt welke thema’s relevant zijn voor uw bedrijf en hoe relevant deze thema’s zijn voor de maatschappij. B)    Wat is het doel van de tool? Het doel van de Issue Matrix is om die thema’s te kiezen die zowel relevant zijn voor het bedrijf als voor de maatschappij. C)     Hoe gebruik ik de tool? Door het plotten van een aantal belangrijke issues in een grafiek wordt direct duidelijk waar de focus op komt te liggen. D)    Praktijkvoorbeeld Zie vorige slides E)     Een eenvoudige oefening Schrijf tien thema’s of issues op papier en probeer deze in de grafiek te plaatsen. Deze slide is meer als achtergrond en kan overgeslagen worden / verwijderd worden uit de presentatie als dat voor u wenselijk is. Het geeft alleen maar meer houvast over de issue matrix.

Stap 4. Visie: b. Cover story Om u te helpen uw visie te verduidelijken ten aanzien van duurzaamheid zijn de volgende twee tools beschikbaar: Issue matrix Cover story √ Stap 3: Awareness vragenlijst Ter verduidelijking zijn de links hier nogmaals concreet aangegeven tussen de stappen. Zo blijft het voor de aanwezigen duidelijk wat de volgende stap is. √ Stap 4: a. issue matrix Stap 4: b. cover story

Stap 4. Visie: b. Cover story Introductie tool om een gedroomde positie voor het bedrijf te definiëren bepaling van de visie en doelen voor over drie jaar Gebruik Het is 2016: u staat op de voorpagina van een vaktijdschrift Over welk succes gaat het voorpagina artikel? Wat waren de top 3 prioriteiten in uw plan? Welke ‘X-factor’ maakte dit tot een succes? Neem uitspraken op van stakeholders over het succes. Uw toekomst! Bij het bouwen van een coverstory staat centraal dat een bedrijf gaat nadenken over hoe de toekomst eruit ziet. Probeer deze tool eens toe te passen: Maak groepjes en geef iedere groep een groot vel en een aantal stiften. Laat de opdracht en de vragen zien en zet de groepjes aan het werk om een voorpagina te ontwikkelen waarin ze antwoord geven op de vragen. Ze mogen dromen en vooral creatief zijn. Geef duidelijk aan hoeveel tijd ze hiervoor hebben. Laat de groepjes het resultaat aan elkaar presenteren. In de praktijk zal de informatie uit stap 3 (de thema’s) het vertrekpunt vormen voor de boodschappen die op de kaft staan. Wijs ze hier ook op.

Stap 4. Visie: b. Cover story In 2019 staat uw bedrijf op de voorpagina van een vaktijdschrift Over welk succes gaat het voorpagina artikel? Ons bedrijf wordt als beste in de sector gewaardeerd door zowel klanten als de medewerkers waarmee de professionaliteit vaststaat. Het is duidelijk waar ons bedrijf voor staat, er is rust in de tent en nieuwe mensen blijven lang. Wat waren de top 3 prioriteiten in het plan? Ons bedrijf als intern en extern merk geprofileerd Betrokkenheid van de medewerkers Brandstof reductie Welke ‘X-factor’ maakte dit tot een succes? Samenwerken aan het benoemen van de kern waarden van ons bedrijf en deze op een ludieke manier vertalen in communicatie zowel intern als extern Deze slide is een concreet voorbeeld van een coverstory. Het resultaat van deze stap is dat een bedrijf uit het KDG-project een visie heeft van datgene wat ze wil bereiken. (In de presentatie is niet opgenomen dat de visie een stap geconcretiseerd moet worden in de vorm van doelstellingen. Zie daarvoor de website www.kompasgoederenvervoer.nl)

Stap 4. Visie: b. Cover story A) Wat is de tool? De tool helpt om een gedroomde positie of visie voor het bedrijf te definiëren. B) Wat is het doel van de tool? De Cover Story heeft als doel om mensen op een creatieve manier na te laten denken over de toekomst van het bedrijf. C) Hoe gebruik ik de tool? In teams gaat men aan de slag met het ontwerpen van een voorpagina. De kop is de gedroomde positie en daaronder wordt beschreven hoe men daar is gekomen. D) Praktijkvoorbeeld Zie vorige slide E) Een eenvoudige oefening Schrijf de gedroomde positie op papier en geef in drie korte zinnen weer hoe men de visie heeft bereikt. Neem daarnaast quotes op van belangrijke betrokkenen in dit proces. Deze slide is meer als achtergrond en kan overgeslagen worden / verwijderd worden uit de presentatie als dat voor u wenselijk is.

Stap 5. Acties Stap 1. Projectstart Stap 2. Organiseren Stap 3. Nul-situatie Stap 4. Visie Stap 5. Acties: hoe gaan we dat bereiken Stap 6. Uitvoeren Rapporteren Stap 5. Acties: hoe gaan we dat (visie uit de vorige stap) bereiken? Vanuit de strategie/visie uit stap 4 gaat u mijlpalen en concrete acties formuleren. De visie en geformuleerde doelen dient u namelijk in praktijk te brengen om daadwerkelijk te verduurzamen. Dit vindt plaats door vanuit de visie terug te redenen in de tijd.

Stap 5. Acties Back schedulen Deze slide geeft de essentie aan van het back schedulen. Vanuit uw visie gaat u terug redeneren: Wat moet u gaandeweg doen om uiteindelijk te bereiken wat op de kaft (visie?) staat?

Stap 5. Acties: hoe bepalen? Plotting the Future hulpmiddel om vanuit visie terug te plannen naar acties. Kies tussentijdse mijlpalen (uit een set van 60 kaarten) die de tussentijdse stappen markeren richting de visie. Deze mijlpalen worden in een tijdspad gelegd Het backschedulen aan de hand van de tool “plotting the future” Het team gaat aan de slag met het ontwikkelen van een stappenplan om de visie te bereiken. De kaartenset bestaat uit 60 kaarten, waarvan 10 blanco. Hier mag een eigen mijlpaal op worden geschreven als dit nodig is. Kies met het team de 15 belangrijkste mijlpalen uit. Pak drie grote vellen en leg die naast elkaar. Schrijf aan het einde de visie op en op ieder blad een jaartal, startend met het komende jaar. Leg vervolgens deze 15 belangrijkste kaarten in deze tijdslijn neer.

Stap 5. Acties: a. mijlpalen Voorbeeld: de gekozen kaarten In deze slide staan enkele voorbeelden van de kaartjes. De kaartenset is aangepast aan de transportsector (eigen vervoer en ldv) en toegepast bij pilotbedrijven. Er zijn ook lege kaarten aan de set toegevoegd, waarop bedrijven eigen mijlpalen kwijt kunnen.

Stap 5. Acties: b. tijdspad 2013 2014 2015 2016 Visie EIND DOEL Vervolg Op deze slide zijn de kaarten geordend in de tijd. Je weet nu dus in de tijd welke acties je af moet hebben. Tip: maak de mijlpalen nog een stapje concreter door de jaren te verdelen in kwartalen!

Stap 5. Acties: hoe bepalen? A)     Wat is de tool? Plotting the Future is een tool die helpt om de visie te vertalen in concrete acties. B)    Wat is het doel van de tool? De tool is bedoeld om het beoogde plan tot aan de visie te visualiseren en in een tijdslijn te zetten. C)     Hoe gebruik ik de tool? Welke mijlpalen moet ik behaald hebben om de gedroomde positie te bereiken? Door het kiezen van de belangrijkste mijlpalen en deze vervolgens in een tijdslijn te plaatsen wordt de te nemen route duidelijk. D)    Praktijkvoorbeeld Zie vorige slides E)     Een eenvoudige oefening Pak de bovenste tien kaartjes van de stapel en probeer deze in een tijdslijn te leggen. Ook bij deze slide geldt dat dit achtergrond informatie is. Plotting the Future helpt om discussie op gang te brengen over de te nemen stappen. De methode die hier gebruikt wordt is backscheduling omdat je terug gaat plannen vanuit de visie. Ook zorgt het ervoor dat direct duidelijk wordt wanneer je wat moet gaan doen om de gedroomde positie te bereiken.

Stap 6. Uitvoeren en bijsturen Stap 1. Projectstart Stap 2. Organiseren Stap 3. Nul-situatie Stap 4. Visie Stap 5. Acties Stap 6. Uitvoeren: doen! Rapporteren Als het goed is, is de visie nu omgezet in concrete mijlpalen. De volgende stap is: hoe brengen we dit in de praktijk?

Stap 6. Uitvoeren en bijsturen Tool 100 dagen actieplan Het 100-dagen actieplan vertaalt de strategische mijlpalen uit Plotting the Future in concrete acties. De volgende zaken worden vastgelegd Het doel De acties De verantwoordelijke mensen Kosten en hulpmiddelen Uitdagingen Het 100 dagen actieplan als concretiseringstool Het 100 dagen actieplan zorgt ervoor dat de gekozen mijlpalen concreet worden gemaakt. Het team werkt alle mijlpalen uit door aan te geven wat de timing is, wie er verantwoordelijk is en welke middelen er nodig zijn om dit op te pakken. Op de website www.kompasgoederenvervoer zijn de kaarten voor het actieplan ook terug te vinden.

Stap 6. Uitvoeren en bijsturen A) Wat is de tool? Het 100 dagen actieplan probeert de strategische stappen te vertalen naar concrete acties. B) Wat is het doel van de tool? De tool is bedoeld om vanuit strategie heel concreet naar acties te komen en te zorgen dat deze acties ook worden uitgevoerd. C) Hoe gebruik ik de tool? Door per actie aan te geven wie er verantwoordelijk is, wat de planning en het budget is en welke andere middelen er nodig zijn, worden de acties concreet gemaakt. D) Praktijkvoorbeeld Zie volgende slide. E) Een eenvoudige oefening Neem één actie en vul daarvoor het actieplan in. Het 100 dagen actie plan is vergelijkbaar met de SMART methode. Vaak blijven mooie plannen hangen, maar wat ga je nu de komende 100 dagen doen? Zo wordt het direct duidelijk dat er echt actie ondernomen moet gaan worden.

Stap 6. Uitvoeren: praktijk voorbeeld Actie Timing Middelen Wie Iedereen betrekken bij duurzaamheid September 2011 Personeelsbijeenkomst Directie O-meting: medewerkertevredenheid en brandstofverbruik Juli / augustus 2011 Enquete ontwikkelen en verwerken Between-us & Green Team Benoemen kernwaarden voor merkontwikkeling Augustus 2011 Workshop Introduceren gedragsregels en afspraken Auto’s aanpassen aan gewenste rijstijl Vanaf juli 2011 Budget Directeur Dwarsliggers identificeren en betrekken/overhalen Oktober- december 2011 Tijd en aandacht Personeelsmanager Ambassadeurs identificeren en activeren Tijd Persoonlijk aanspreken chauffeurs bij problemen Vanaf januari 2012 Meetsysteem Stagiair? Continue monitoring resultaten Vanaf 2012 Investeren in systeem en stagiair Competitie zuinig rijden en communiceren successen Januari – mei 2012 Interne communicatie & meetsysteem Bovenstaand voorbeeld is afkomstig van één van de deelnemers aan het KDG project en laat zien welke acties er wanneer zullen worden ondernomen. Niet alle onderdelen van de kaart zijn hier overigens ingevuld of concreet gemaakt.

Stap 6. Uitvoeren en bijsturen Project Start: meer kennis over duurzaamheid Stap 2 Kernteam samengesteld en kick-off meeting georganiseerd Stap 3 Nulsituatie in kaart gebracht Stap 4 en 5 - Visie op duurzaamheid ontwikkeld - Acties gedefinieerd Stap 6 - Eerste acties uitgevoerd - Bijsturing Verdere acties uit stap 6 Na evt. bijsturing Q4 Q3 Q2 Q1 Deze slide geeft een voorbeeld van de planning in de tijd van het hele proces. Zoals te zien is kunnen stap 1 – 3 in een kwartaal uitgevoerd worden Stap 4 en 5 in kwartaal 2 En in kwartaal 3 kunnen de eerste acties dan starten In kwartaal 4 kan er bekeken worden wat de eerste resultaten zijn, welke aanpassingen nodig zijn en of de komende acties kunnen starten. De procesplanning is een indicatie en verschilt natuurlijk per bedrijf. Zwaartepunt ligt met name in de nulmeting en de visie vertalen in acties. Daarnaast zijn regelmatige projectmeetings noodzakelijk om de voortgang te bewaken. Samenvatting Benodigde tijd: ± 1 jaar voor de eerste acties In 6 stappen naar volledige implementatie van duurzaamheid Eindresultaat: kostenbesparingen en verbeterde reputatie

Rapporteren Stap 1. Projectstart Stap 2. Organiseren Stap 3. Nul-situatie Stap 4. Visie Stap 5. Acties Stap 6. Uitvoeren Rapporteren Het stappenplan loopt…. Maar nu wilt u aan eenieder laten zien dat u verduurzaamt! Ook daar is een tool voor: de rapportage tool van kompas duurzaam goederenvervoer.

Rapporteren Het vastleggen van de voortgang door middel van een gestandaardiseerde rapportagetool: GRI Zie www.kompasgoederenvervoer.nl voor de tool Een rapportagetool in de roadmap De roadmap van kompas duurzaam goederenvervoer voorziet in een rapportagetoolwaarmee eenvoudig uw vorderingen kunnen worden vastgelegd. De rapportagestructuur is afgeleid van GRI. GRI, het global reporting initiative, is een wereldwijde standaard voor verslaglegging van duurzaamheid in een bedrijf. De standaard geeft aan wat (inhoudelijk) er gerapporteerd moet worden en hoe (kwaliteitseisen) De rapportage tool is een eenvoudige generator waarmee u snel teksten omzet in een PDF rapport. Kijk op kompasgoederenvervoer.nl voor meer informatie, voorbeeldrapporten en handleidingen

Tot slot Evaluatie Heeft deze workshop opgeleverd wat u ervan verwachtte? Heeft u een beeld gekregen op welke manier duurzaamheid waarde zou kunnen opleveren voor uw bedrijf? Bent u geïnteresseerd om met duurzaamheid aan de slag te gaan? Wat zijn de belangrijkste aandachtspunten en uitdagingen? Hoe bent u het beste geholpen? Deze slide kunt u als afsluiting gebruiken. Tip: vraag naar afloop wie graag zitting wil nemen in het kernteam!

Tot slot Verdere informatie: Met behulp van projectpartners als Dinalog, Midpoint Brabant, NHTV, NEA en Between-us is gezorgd dat de opgedane kennis op dit gebied wordt overgedragen. Via Kompas Duurzaam Goederenvervoer website http://www.kompasgoederenvervoer.nl Via verspreiding van deze workshop aan diverse partijen En het vragen van feedback op deze workshop aan experts uit het werkveld

Nu heeft ook u de blokken waarmee u uw eigen duurzaamheidsstrategie kunt bouwen en in praktijk kunt brengen!