Taalontwikkeling en taalproblemen Marjolijn van Weerdenburg 13 december 2007 Taalontwikkeling en taalproblemen Marjolijn van Weerdenburg

Indelingen van taal * Taalvorm: heeft te maken met uiterlijke aspecten van gesproken en geschreven taal * Taalinhoud: heeft te maken met betekenis * Taalgebruik: heeft te maken met functies van de taal en het gebruik ervan in sociale contexten

Indelingen van taal: taalfacetten Fonologie: betreft klanksysteem van taal Semantiek: betreft betekenis van woorden en zinnen Syntaxis: betreft zinsopbouw Morfologie: betreft woordvorming vervoegingen (werkwoorden) en verbuigingen Pragmatiek: betreft het gebruik van taal Metalinguïstiek: betreft nadenken over en reflecteren op taal

Taalverwervingsproces Prelinguale periode (0 tot 1 jaar) Vroeg-linguale periode (1 tot 2;6 jaar) Differentiatiefase (2;6 tot 5 jaar) Voltooiingsfase (5 tot 9 jaar)

Prelinguale periode (0 - 1 jr) Huilen en vroege luisterontwikkeling Vocaliseren (door fixatie: interactie groter) Vocaal spel (protoconversatie, wederkerig) Brabbelen (opeenvolging lettergrepen)

Vroeg-linguale periode (1 - 2;6 jr) Transitieperiode naar 'echte' woordjes Symbolische fase Eénwoordfase en woordenschatontwikkeling Twee- en meerwoordfase (1;6 - 2;6 jr) Fonologische ontwikkeling Communicatie en taalspel Voorbeeld casus Renée (2;6 jaar oud)

Differentiatiefase (2;6 - 5 jr) Sterke groei op de taalfacetten: Fonologie Semantiek Syntaxis Morfologie Metalinguïstische aspecten Pragmatiek Voorbeeld casus Daniël (4;2 jaar oud)

Voltooiingsfase (5-9 jaar) Grens met differentiatiefase is vaag Nieuw is het verwerven van schriftelijke taal Geen systematische fonologische fouten meer Klank-letter-koppeling is nu mogelijk Passieve woordenschat: 6.000 / 8.000 woorden (tot 14.000 schatting) Actieve woordenschat tussen 3.000 en 4.000 woorden

Voltooiingsfase (5-9 jaar) Basisbeheersing van syntaxis is er Besef groeit dat taalgebruik in verschillende situatie kan verschillen Samenhangend verhaal kan verteld worden Loskomen van egocentrische standpunt Theory of Mind (ToM) Uiteindelijk volwaardige beheersing van moedertaal

Klinische indeling van taalstoornissen * Verworven afasie (aantoonbare neurologische beschadiging) * Niet-specifieke, secundaire of niet op zichzelfstaande taalontwikkelingsstoornissen * Specifieke, primaire of op zichzelfstaande taalontwikkelingsstoornissen

Niet-specifieke taalstoornissen zijn stoornissen in de spraak- en taalproductie, vaak ook in taalbegrip die voor een groot gedeelte te verklaren zijn vanuit andere stoornissen verminderde gehoorscherpte mentale retardatie emotionele ontwikkelingsstoornissen neurologische afwijkingen motorische afwijkingen extreem slechte lichamelijke conditie sterk onvoldoende omgevingsfactoren

Specifieke taalstoornissen Specific Language Impairment (SLI) Ernstige Spraak- en/of taalMoeilijkheden (ESM) Algemene definitie: Een specifieke taalstoornis is niet te verklaren vanuit sensorische, cognitieve, neurologische of emotionele problemen of een tekortschietend taalaanbod

Mogelijke oorzaken ESM Genetisch bepaald: erfelijke taalzwakte Neurologische onrijpheid Centraal auditieve verwerkingsproblemen (normale gehoordrempel, maar toch niet goed kunnen ‘horen’) Onvoldoende hypothesetoetsend vermogen Problemen met verbale informatieverwerking

Problemen op taalfacetten bij ESM Fonologie: klinkervervormingen, klinkerspraak, medeklinker-substitutie, het weglaten van klanken Semantiek verkeerd begrijpen en gebruiken van betekenis van woorden te kleine woordenschat Syntaxis: niet leeftijdsadequate opbouw van zinnen niet leeftijdsadequate vervoegingen en verbuigingen Pragmatiek het gebruik van de taal past niet in de sociale context

Video van casus ‘Huub’ - Huub is sinds 2;3 jaar bekend bij een Audiologisch Centrum - Hij is normaal horend - Heeft wisselende geleidingsverliezen gehad - Taalbegrip ontwikkelde zich leeftijdsadequaat - Expressieve spraak- en taalontwikkeling nauwelijks op gang - Op 2;11 jarige leeftijd is receptie goed, maar is er een achterstand op taalproductie van 11 maanden - Vanaf 3;0 jaar logopedie - Op video: Huub is 4;9 jaar oud en zijn taalbegrip is leeftijdsadequaat

Voorbeelden van uitingen van Huub ook Paula heb aardbeien in de tuin ja en Paula ook ja daar, tegen die tegen die tegen die gage (= garage) aan niet daar (wijst) maar daar tegen aan daar is de tuin en daar ja hele hoop tuinen heb opa, tunnel (ja) nee dat weet ik niet meer aan opa vragen

Vervolg voorbeelden ja, erin lopen, daar allemaa bonen zie ik en wortels bieten ook ja, ja nog meer, komkommers dat weet ik niet meer allemaal uit pluk altijd mes zo afsnij zo onderkant dan zo in pan doen dan opeten dan is het klaar ja, ja onderkant dan gaat (naar) mee naar huis opeten en (ons) wij

Vervolg casus ‘Huub’ Taalproductie blijft afwijkingen vertonen: - uitspraakproblemen op fonologisch niveau - woordvolgordeproblemen (syntax) - syntax planningsproblemen - vocabulaire-tekort (veroorzaakt vreemde constructies) - communicatieve functies (pragmatiek): geen problemen

Hier gaat de papa van Kim een –akje halen met eh patat. Jongen van 6;6 jaar bovengemiddelde nonverbale intelligentie Verteltaken - Taaltoets alle Kinderen Hier gaat de papa van Kim een –akje halen met eh patat. Hij loopt weg en gooit dat papiere gewoon op straat. Da loopt Kim met de ballon over de over het papier in. En dan val ze. Toen kom papa naar haar toe. En gaat na de man met de ballonnen. En dan heb een nieuw ballon.

Een man gaat met chips, is die chips op. Heeft’ie, heeft’ie ballon. Ander voorbeeld van jongen met ESM (6;6 jaar) en gemiddelde noverbale intelligentie Verteltaken - Taaltoets Alle Kinderen Een man gaat met chips, is die chips op. Heeft’ie, heeft’ie ballon. Glij die uit. Vlieg die blon weg. Mee u hoog. I’die a die ballon, eh dan. En dan is die blij. Eh attelope.

Indirecte taaltherapie Therapeut geeft gerichte adviezen aan ouders en/of leerkracht om het taalaanbod beter te laten aansluiten bij het ontwikkelingsniveau van het kind - Interactie ouder-kind soms al vastgelopen - Adviezen om * natuurlijke interactie te stimuleren * taalontwikkeling te bevorderen

Directe taaltherapie articulatie en fonologie semantiek syntax luisteren en oefenen van verklanken evt. met klankgebaren semantiek koppeling werkwoord aan actie nieuwe activiteiten met nieuwe materialen / ervaringen / plaatsen syntax oefenen van zinsbouwconstructies verbeteren van syntax door expanderen, modelleren en corrigeren pragmatiek leren beurt nemen leren een logisch verhaal te vertellen leren reageren op gesprekspartner

Dank voor uw aandacht M.vanWeerdenburg@pwo.ru.nl