Theorieinstructie les 8B De oliemolen 4 april 2017

Exameneisen (oud) De inrichting en de werkwijze Een eenvoudige beschrijving kunnen geven van de inrichting van een oliemolen, met kantstenen, wentelas, heien en stampers, voor- en naslag. Op eenvoudige wijze olieslaan kunnen beschrijven.

Exameneisen (nieuw) Kent van de oliemolen De voornaamste werktuigen Kantstenen Vuister Slagblok De manier van aandrijven Roerijzer Heien en stampers Het proces op hoofdlijnen Proces: van zaad tot olie en koek

Grondstoffen In het principe kunnen alle oliehoudende zaden die niet te vet zijn verwerkt worden Lijnzaad Raapzaad/Koolzaad hennepzaad Sesamzaad Zonnebloemzaad, enz. Beukenootjes, Walnoten, enz. Pinda’s zijn te vet, worden op de Zoeker verwerkt door het bijvoegen van droge vlies of koeken

Eindproduct Lijnolie ‘Drogende’ olie Grondstof voor verf, zeep en cosmetica Ook rauw als houtolie te gebruiken, drogen te versnellen met siccatief, dringt in het hout, verdringt water Gekookte lijnolie droogt sneller, vormt juist een laagje als verf Oppassen met doeken met lijnolie, kunnen ontbranden. Of los ophangen, zodat ze warmte kwijt kunnen, of in een luchtdichte box

Eindproduct (cont) Raapolie Veekoeken Niet drogend, wordt uiteindelijk wel stroperig Smeerolie voor bijv. taatspotten Druppeltje op hals kan in de winter de molen op gang helpen, zuinig zijn! Vroeger bakolie en lampolie Ook gebruikt als boor-, slijp- of polijstolie voor metalen Milieuvriendelijke olie voor kettingzaag Veekoeken Eerste vorm van krachtvoer, diverse dieren Wat is het hoofdproduct, olie of koek? Vraag is een handvat om te vertellen dat in de tweede helft van de 19e eeuw er in het oosten oliemolens juist voor de veekoeken werden gebouwd.

Types Boerenmolen Simpel, soms gecombineerd met andere molenfunctie 1 slagblok, 1 koppel kantstenen Naslaan op hetzelfde blok Seizoensarbeid, alleen olieproductie na de oogst

Boerenmolen

Types (cont.) Industriemolen Complexer, meestal pure oliemolen Dubbel blok, 1 koppel kantstenen, set van 6 stampers Soms nog groter Later verbeteringen als een plet geïntroduceerd Productie hele jaar door, dus veel opslagruimte nodig Oliekelders voor opslag, verkoop als prijs gunstig Risicovolle investering voor ondernemers, vaak erbij

Industriemolen A Bovenwiel B Bovenas C Bonkelaar D Koningsspil E Steenschijfloop F Steenwiel G Steenspil H Onderbonkelaar I Wentelwiel J Kranswiel K Overwerker L Spinbol/Roerwiel M Roerstok N Wentelas

Het proces In vogelvlucht Pletten Verwarmen Voorpersing Stampen voorslagkoeken Napersing Verwerken naslagkoeken tot brokken of meel niet op oliemolens maar op meelmolens

Het proces (pletten) Werd vroeger met stampers gedaan Kantstenen Andere namen: kollergang (oosten), pletstenen (zuiden) Aangedreven door koningsspil met schijfloop boven onderbonkelaar Bovenkant van de steenspil lagert in een verschuifbare balk, de steenwervel die met stuurtouwen in en uit het werk getrokken kan worden, de wervel wordt geborgd met een pal Stevige fundering, doodsbed genaamd Op fundering een ligger van hardsteen, later gietijzeren plaat eroverheen

Het proces (pletten cont.) Kantstenen (cont.) In het midden de koning, waar steenspil op staat. Aan de steenspil twee assen, die in de steenoren uitkomen, met daaraan twee staande stenen. Strijkwerk om zaad om te gooien en een afloopbak Kwartier pletten, vlak voor einde water toevoegen

Kantstenen

Kantstenen

Kantstenen

Het proces (pletten) Latere verbetering: eerst voorpletten met plet

Het proces (verwarmen) Het voorslagmeel word verwarmd op het vuister Gemetseld fornuis, met een plaat er op met twee karen Vuisterpan was eerst kantelpan, later een losse ring op de plaat, de schuifpan, zonder bodem dus Gestookt op turf of hout Meel wordt handwarm gemaakt, klontjes worden fijngemaakt, ongerechtigheden verwijderd In pan draait het roerwerk rond om het meel gelijkmatig te verwarmen, aangedreven vanaf de wentelas Verwarmd meel word via de karen in de bulen getrokken Buul is een simpele zak, vroeger van wol nu van kunststof, in de vorm van de perskamer.

Vuister

Vuister

Wentelas De wentelas tilt de heien en de stampers op Wordt aangedreven door de koningsspil met de onderbonkelaar Wentelas is een houten as met spaken erin. Als je de hei laat zakken met het schorttouw kan de spaak de hei/stamper via een vuist optillen Als hij er onderdoor draait valt de hei/stamper door zijn eigen gewicht

Wentelas

Wentelas

Wentelas Schorttouw trekt de schortkneppel omhoog die de hei/stamper omhoog brengt tot buiten bereik van spaken op de wentelas Borging via een pen in het touw onder de reeneusjes

Het proces (Voorpersing) De met meel gevulde bulen gaan in de haren. Haren gaan in de perskamers van het voorslagblok De hei drijft de slagbeitel in het blok, waardoor er zijwaartse druk word opgebouwd Olie loopt uit het meel omlaag in 2 bekkens Na het persen word de losbeitel naar beneden geslagen, waardoor de slagbeitel weer loskomt. Bulen worden verwisselt, de uitkomende bulen worden van de koek gestroopt en weer opgehangen

Voorslag, het blok Slaghei Loshei Onderree Reeneus Schorttouw Jaagijzer Zo gedetailleerd is geen examenstof Perskamer Fontijnijzer Schei Bekken Slagbeitel Kussen Losbeitel

Slagblok

De haar Gevlochten mat met leren omslag Ambacht is verloren gegaan Vroeger van paardenhaar Tegenwoordig sisal+kunststof Ambacht is verloren gegaan Door diverse mensen gereconstrueerd. Spinnen van paardenhaar nog steeds onbekend Word nu gedaan op o.a. Bonte Hen Alternatief: persplanken met of zonder ijzeren geribbelde plaat.

Haren Buul wordt bewerkt als hij in de haar wordt gelegd

Stropen/olie

Het proces (stampen) Een aantal voorslagkoeken gaan in een stamperpot De stamper stampt ze fijn tot naslagmeel Halverwege vocht toevoegen Stamper kan geborgd worden met een pen voor de veiligheid bij het leegscheppen Appel- en perenpotten zijn volgens ons leuke namen geïntroduceerd door Boorsma die zijn blijven hangen omdat het zo’n leuk verhaal is

Het proces (stampen)

Het proces (napersing) Proces gelijk aan voorslag Weinig olie van slechtere kwaliteit Meel word heter gestookt Naslag is kleiner, smaller, vorm beitel is anders om meer druk te leveren. Meestal 3 spaken t.o.v. 2 voorslag. Minder olie, dus olie heeft minder tijd nodig om te wijken Heeft schelrad met bel, telt 50, 80 of 100 slagen Geeft constante kwaliteit koeken

Naslag

Gevaren/veiligheid Oliemolen heeft specifieke gevaren. Vuur in een molen, meestal geen schoorsteen, dus rook Vuisterplaat is heet De vloer kan glad zijn Vallende heien: niet bij slag- en losbeitel komen Bij het legen van de stampers kom je altijd onder de stampers Oplossing: borgen met pen, pen vasthouden!

Gevaren/veiligheid (cont) Stenen zijn gevaarlijk, maar olieslager moet zaad controleren Altijd achter de stenen werken Meelopen met steen Lawaai van de heien: risico op doofheid Draag gehoorbescherming! Voor publiek niet noodzakelijk, verblijven er kort

Examenvragen Examenvragen Wat is er specifiek aan de vang van een oliemolen? Waar moet je op letten bij het kruien van een oliemolen

Overzicht bestaande molens Watermolens (5) Oostendorpermolen, Haaksbergen (Koren en olie) Leumolen, Nunhem (Koren en olie) Collse molen, Eindhoven (Koren en olie) Noordmolen, Azelo Naamloos, Eerbeek

Overzicht oliemolens (cont.) Rosmolens (2) Rosmolen Zieuwent, openluchtmuseum Arnhem Erve Kots, Lievelde Windmolens (10) Holtens molen, Deurne (Koren, zaag en olie) Woldzigt, Roderwolde (Koren en olie) Wachter, Zuidlaren (Koren en olie) Pelmolen Ter Horst (Pel en olie)

Overzicht oliemolens Windmolens vervolg Passiebloem, Zwolle De Bonte Hen, Zaandam De Ooijevaar, Zaandam Het Pink, Koog a/d Zaan De Zoeker, Zaandam De Os, Zaandam België heeft ook enige oliemolens

Literatuur Voor geïnteresseerden in oliemolens geven de volgende boeken meer informatie, maar zijn niet noodzakelijk voor de opleiding: Over molens der familie Honig, Boorsma Windmolens, Husslage Oliemolens, Van Bussel

Vragen?

Fotoverantwoording Alle foto’s zijn uit mijn eigen collectie behalve: Tekening blok: Ranko Veuger Tekening boerenmolen (Deurne): Nico Jurgens Tekening Industriemolen: Douwe Veenstra Foto’s wentelas: Mark den Boer

Copyright Deze presentatie is gemaakt door André Koopal ten behoeve van theorieinstructie aan de afdeling Noord Holland van het Gilde vrijwillige molenaars. Deze presentatie kan als geheel vrijelijk gebruikt worden voor instructie over de oliemolen De rechten van de afbeeldingen blijft bij de makers, neem voor gebruik contact met de maker op. Info: andre@molens.org