Culturele en religieuze verschillen rondom de dood Nascholing huisartsen Zwolle, 26 mei 2016

Vragen vooraf?

Kennistest

Welke vijf religies zijn het grootst in Nederland ? A. Christendom, Islam, Jodendom, Hindoeïsme, Boeddhisme B. Christendom, Islam, Jodendom, Surinaams-creolen, Hindoeïsme,

Religies in Nederland: de cijfers (2014) 50,8% van de Nederlandse volwassenen geeft aan tot een godsdienstige groepering te behoren Christendom: 40,2% - 24,4% Katholiek - 15,8 % Protestant Islam: 4,9 % Hindoeïsme: 0,6 % Boeddhisme: 0,5 % Jodendom: 0,1 %

Waar of niet waar ? De wet maakt een uitzondering voor orthodox gelovigen waar het gaat om de termijn die gesteld is voor begraven of cremeren

NIET WAAR De wettelijke termijn in Nederland is minimaal 36 en maximaal de zesde werkdag na overlijden. Eerder is niet toegestaan. Later, met toestemming, wel.

Ja of nee? Bij veel van deze religies gebeurt alles binnen de directe familiekring. Het liefst ook het vervoer van de overledene. Mag je, zonder erkend vervoersbedrijf, een overledene vervoeren?

JA, DAT MAG Wel moet je de juiste papieren bij je hebben en dient de overledene bedekt te zijn

Opdracht Drie groepen (twee groepen van 6 en een van 7 personen). Je gaat in gesprek over elke religie en noteert (per religie 1 vel) wat je weet In de laatste levensfase na het overlijden bij rouw * Christendom; katholiek en protestant * Islam * Jodendom * Hindoeïsme * Boeddhisme

Christendom KATHOLIEKEN Ontvangen van het sacrament der zieken in de laatste levensfase. Avondwake; avond voor de uitvaart Meestal begraven. Cremeren mag Drie liturgische momenten: thuis (bidden), de uitvaartdienst en op de begraafplaats Alleen met een priester is sprake van eucharistieviering Handen overledene gevouwen en rozenkrans doorheen gevlochten Bidprentje Kruisje (op rouwkaart, kist, in advertentie). Kruisje met lichaam van Christus mag nooit mee worden begraven Begraven met gezicht naar het oosten: opstandinggedachte Ieder jaar tijdens Allerzielen op 2 november worden de doden herdacht. Houten naamkruisjes van de mensen die het voorgaande jaar zijn overleden, worden aan de nabestaanden meegegeven. Een mis voor kinderen tot zeven jaar wordt een ‘engelenmis’ genoemd PROTESTANTEN Belangrijke waarden zijn sober en ingetogen. Ook de kist, weinig/geen bloemen Weinig emoties: je neerleggen bij beslissing van God Predikant leidt de dienst Twee hoofdgedachten bij de dienst: overledene gedenken en het werpen van een licht op het sterven en dit sterven in ‘t bijzonder Consistoriegebed voor aanvang van de dienst Laatste woord door predikant bij het graf Begraven is gebruikelijker dan cremeren Tijdens de kerkdienst op de zondag voor en na de begrafenis wordt de overledene kort herdacht. Er zijn gebeden om troost en kracht voor de nabestaanden. Eens per jaar worden alle overledenen uit dat jaar genoemd; de zogenaamde dodenherdenking. Dit is op de laatste zondag van het kerkelijk jaar, in november.

Jodendom Het leven staat centraal dus geen ingreep om de dood te bespoedigen. Euthanasie is niet toegestaan De stervende kan zijn zonden bekennen door Widoej te zeggen en de geloofsbelijdenis uit te spreken Het bezoeken van een stervende (een Mitswa) is een godsdienstige plicht waarbij men voor zichzelf een betere plaats in de hemel verdient (Vroeger) Vaststellen van de dood door middel van een veertje of watje onder de neus Na het vaststellen van de dood wordt een kaars aangestoken die blijft branden tot de uitvaart Overledene moet onmiddellijk na intreden van de dood worden afgedekt met een laken zodat nabestaanden hem niet meer kunnen zien. Het zien van de dode geldt als een aantasting van de geestelijke integriteit van de mens omdat de overledene daar zelf geen zeggenschap meer over heeft Daarom ook geen rouwbezoek en afscheid nemen waarbij de overledene zichtbaar is Dode is grootste bron van onreinheid Alleen levenden kunnen God loven, strikte scheiding tussen leven en dood Verdriet wordt openlijk gedeeld voor goede rouwverwerking Scheuren van kleding; symboliseert innerlijke verscheurdheid. Niet zomaar scheuren, maar vanaf de hals 9 cm verticaal scheuren Bij betreden van rouwhuis: stilte tot de rouwende zelf iets zegt Geen tekenen van leven (praten, eten, drinken etc) in ruimte waar overledene ligt Bedekte spiegels; uiterlijk doet er nu niet toe Obductie meestal niet: ontering van het lichaam. Alleen na toestemming Rabbijn Bij sterven op Sabbat moet men een dag wachten met rituelen Uit eerbied mag men overledene niet meer zien na sterven Rituele reiniging, daarna met laken bedekt 24 uur per dag waken bij overledene Joden kiezen voor begraven vanuit de gedachte van wederopstanding Iedereen zelfde doeken/kleden aan en op zelfde wijze begraven: zeer eenvoudig. Uit respect voor de armen Vrouwen niet altijd aanwezig bij begrafenis Wassen na uitvaart: om de dood en het leven te scheiden Steentje op het graf: boodschap aan God of als teken dat het graf veel bezocht wordt Eeuwige grafrust vanuit de gedachte van de eeuwigheid van de ziel Sobere begrafenis; bloemen zijn ongepast. Alleen beheerst verdriet mag Zeven dagen van intensieve rouw voor de naaste familie. Dan 3 weken van minder intensieve rouw. Vervolgens 11 maanden van lichte rouw (geen deelname aan feesten, geen muziek luisteren, geen nieuwe kleding kopen). Na 12 maanden gaat men weer deelnemen aan het gewone leven

Islam De zorg voor een stervende en overledene is niet zozeer een zaak van de familie maar van de islamitische gemeenschap als geheel Stervende wordt op zijn rechterzij gelegd met het gezicht naar Mekka Medicijnen en pijnstillers worden vaak afgewezen omdat men in helderheid van geest voor Allah wil verschijnen Schuldenvrij voor Allah verschijnen: schulden moeten worden afbetaald en vergiffenis schenken voor daden of conflicten Geen hulp bij sterven; leven en dood worden bepaald door Allah en men dient zich daar bij neer te leggen Imam leidt de uitvaart en heeft rol bij stervensbegeleiding Geen rouwkaarten, maar ‘tam-tam’ Iedereen verzamelt zich direct in huis van de gestorvene Ritueel wassen (3x), door eigen geslacht. Sommige moskeeën hebben een eigen wasruimte. Anders op een plank boven het eigen bad. Of in een rouwcentrum. Zonder kleding in katoenen, witte doeken gewikkeld die voor iedereen gelijk is. Uiterlijk vertoon is verboden. Lijkwade bij begraven aan hoofd en voeteneinde losmaken zodat de dode kan ‘opstaan’ Na het wassen wordt het dodengebed uitgesproken Obductie en orgaandonatie niet vanwege volledig kunnen verschijnen voor de Schepper Begraven, cremeren is niet aan de orde. Zo snel mogelijk. Iemand mag zijn waardigheid niet verliezen. Eeuwige grafrust. Dus eigen begraafplaats Uitvaart is primair een mannenaangelegenheid Bij uitvaart gaat overledene over veel schouders (religieus gebaar) In het graf ligt de overledene op rechterzij met gezicht richting Mekka Graf door naasten zelf dichtgemaakt Alle aanwezigen bij een begrafenis moeten zich wassen In sommige Islamitische geloofsgemeenschappen mogen vrouwen niet mee naar de begraafplaats Drie dagen na de begrafenis zorgen familieleden en vrienden voor het eten. Men hoort niet langer stil te staan bij het verlies. Allah heeft immers besloten het leven te nemen. Over het algemeen heerst er een rouwperiode van 40 dagen. Het bezoeken van het graf is erg belangrijk.

Hindoeïsme In de laatste uren voor overlijden spreekt en bidt de pandit met de familie, er wordt een offervuurtje met kruidige geuren gebrand soms wordt er ook samen gezongen. Water druppelen op de tong van de stervende (uit de Ganges) Wassen en verzorgen door eigen familieleden. De man krijgt een pak aan, de vrouw een traditionele sari. Een mooie herinnering aan de overledene is belangrijk. Er wordt dus veel zorg besteed aan de uitvaart. Na het overlijden gaan er strenge voorschriften in van vegetarisch eten en geen alcohol drinken. Men draagt zwarte kleding, geen sieraden of make-up Vaak worden geen kaarten gestuurd maar wordt het overlijden kenbaar gemaakt via de radio Kist open tijdens opbaren/rouwbezoek in het rouwcentrum. Naast de kist staat een speciaal kaarsje (diyaa); een symbool van zuiverheid en licht Het tonen van verdriet is heel gewoon. Mannen en vrouwen laten hun emoties de vrije loop Alles wat met de dood te maken heeft is onrein, ook naasten. Zij mogen gasten geen hand geven Meeste hindoes worden gecremeerd. Dit is de manier om zo snel mogelijk terug te keren naar de bron Tijd tussen sterven en uitvaart zo kort mogelijk. Hoe eerder terug bij de bron en de elementen hoe beter Oudste zoon regelt de uitvaart De hindoestaanse priester (pandit) verzorgt de uitvaart Men gebruikt water uit de Ganges voor rituelen Astrologisch zijn er twee keer per maand vijf dagen ongunstig voor uitvaart Laatste verzorging door eigen geslacht In de mond vd overledene geld/goud en water vd Ganges Bij een man wordt het hoofdhaar afgeschoren Rouwstoet rijdt langs het huis van de overledene Dragers tillen de kist o en zetten hem na een paar passen weer neer. Dit gebeurt vijf keer. Kist wordt aan het einde van de ceremonie gesloten nadat men water, bloemblaadjes en kruiden over de overledene heeft gestrooid Hindoes willen zien dat iemand gecremeerd wordt: gaan mee naar oven. Liefst zonder kist!! 12 of 13 dagen van strenge rouw As verstrooid boven zee (stromend water). Vanuit de gedachte dat alle wateren met elkaar in verbinding staan kom de overledene vanzelf in de Ganges

Boeddhisme De kern van het Boeddhisme is onthechten en loslaten. Sterven is niet alleen het laatste levensmoment, het is iets wat je je hele leven doet. Het is het accepteren van vergankelijkheid en veranderingen in het leven Ideaal is te sterven in een kalme staat van gewaarwording. Een helder bewustzijn op het moment van sterven is van groot belang. Dit kan betekenen dat bepaalde pijnstillers die het bewustzijn vertroebelen worden geweigerd. De stervende ziet het lijden als het gevolg van opgebouwd Karma (gevolgen van iemands woorden, daden, gedachten en gewoonten) en is dus zinvol. Aanwezigheid van een (fot van) boeddhistische leraar bij het sterven kan belangrijk zijn Voorlezen van toespraken van religieuze leiders of het Tibetaanse dodenboek Boeddhisten sterven het best op hun rechterzij. Linkerhand rust op de linkerdij, de rechterhand onder de kin en sluit het rechter neusgat. Benen ligt gebogen. Het bewustzijn kan op deze manier via de kruin het lichaam verlaten omdat alle andere openingen gesloten zijn. Het lichaam wordt tijdens het stervensproces zoveel mogelijk met rust gelaten en niet aangeraakt zodat het losmakingsproces van lichaam en geest niet verstoord wordt. In sommige boeddhistische stromingen mag het lichaam de eerste uren na het sterven niet worden aangeraakt om het bewustzijn de tijd te geven zich los te maken van het lichaam. Drie dagen is ideaal maar afhankelijk van de omstandigheden in elk geval ene paar uur. Als men het lichaam aanraakt/verplaatst dan eerst bij de kruin en niet het onderlichaam vastpakken. Alle ceremonieën rond de uitvaart zijn erop gericht de geest van de overledene los te maken van het aardse bestaan en hem te begeleiden naar een zo gunstig mogelijke wedergeboorte In Tibet, waar de grond vaak bevroren is en gebrek aan hout is voor brandstapels, bestaat de gewoonte het lichaam terug te geven aan God door het in stukken te voeren aan de gieren. Door het in stukken te snijden bevrijd men de lichaamziel.

Syrische vluchtelingen 87 % moslim, 10 % christen Iedere stroming kent andere, aanverwante, rituelen Geef altijd van te voren aan dat je niet van al hun gebruiken op de hoogte bent en wie in het gezelschap jou kan begeleiden en informeren over wat wel en niet moet/kan gebeuren.

VRouwtaken (William Worden) Onder ogen zien van de werkelijkheid Ervaren van de pijn van het verlies Aanpassen aan de werkelijkheid zonder de ander Opnieuw leren houden van het leven Onder ogen zien van de werkelijkheid Belangrijk is hierbij de dood letterlijk onder ogen zien. Dus het zien van het overleden lichaam Ervaren van de pijn van het verlies Pijn van het verdriet voelen. Emoties die daarbij horen de ruimte geven. Nu nog vaak: “Hij/zij doet het goed” wanneer emoties niet getoond worden Aanpassen aan de werkelijkheid zonder de ander Gaandeweg ontdekken mensen alle rollen die de overledene had: praktisch in het huishouden, financiën etc, maar ook de status door activiteiten op werk, vrije tijd, sportclub etc. Opnieuw leren houden van het leven Je geeft de overledene een nieuwe plek en je houdt opnieuw van het leven. Zonder deze fase is opnieuw verbindingen aangaan heel lastig.

Niet-erkend verlies/niet-erkende rouw De relatie wordt niet erkend Het verlies wordt maatschappelijk gezien niet als betekenisvol beschouwd De nabestaande wordt niet als nabestaande beschouwd Het type sterven wordt als beschamend beleefd De relatie wordt niet erkend; ex-echtgenoten, oude geliefden, collega, stiefouders/kinderen, schoonfamilie of andere belangrijke personen in iemands leven die geen directe familie zijn. Ook gaat het hier om relaties die niet publiekelijk worden erkend of sociaal aanvaardbaar zijn: buitenechtelijke relaties bijvoorbeeld. Het verlies wordt maatschappelijk gezien niet als betekenisvol beschouwd; een miskraam of te vroeg geborene. Vroeger waren dat levenloos geboren kinderen. Nu bijvoorbeeld een huisdier. Ook situaties van verlies terwijl die persoon nog leeft: bijvoorbeeld door een (psychische) ziekte, hersenbeschadiging, verslaving, gevangenissstraf De nabestaande wordt niet als nabestaande beschouwd; mensen met een verstandelijke beperking, hoogbejaarden (vergeetachtig verward), (hele) jonge kinderen. Zij krijgen vaak nauwelijks de aandacht die andere nabestaanden krijgen omdat zij niet in staat worden geacht verlies te voelen. Het type sterven wordt als beschamend beleefd; zelfdoding, dood door gebruik van alcohol of drugs, dood door aids.

Kinderen en rouw Psychische ontwikkeling Denken Voelen Gedrag Informatievoorziening Schuldvraag Psychische ontwikkeling; kinderen kunnen hun ontwikkeling niet stilzetten om te rouwen. Soms vallen kinderen zelfs terug in hun ontwikkeling: bedplassen, kinderlijk praten etc. Ze gaan terug naar een periode waarin het verdriet er niet was en het makkelijker was. Denken; het begrip van ‘dood’ is voor kinderen anders. Er is maar één werkelijkheid en kunnen er geen andere realiteit naast hebben. Kinderen zien dingen en verbinden er een conclusie aan, maar zijn nog niet altijd in staat om dat uit te spreken. Soms komt men er pas (veel) later achter wat kinderen hebben gedacht. Voorbeeld: crematie/oven Gevoel: Kinderen hebben het gevoel niet meer op hun eigen gevoelens te kunnen vertrouwen. Hun omgeving is niet meer veilig: er kan zomaar iemand doodgaan en de zekerheid dat er na de ene dag weer een nieuwe begint is opeens weg. Voor kinderen is een verlies extra moeilijk omdat zij nog geen eigen wereld hebben gecreëerd en daarvoor afhankelijk zijn van volwassenen. Gedrag: kinderen gaan pas rouwen als de veiligheid en rust thuis is teruggekeerd. Meestal duurt het wel een halfjaar voordat een kind de pijn van het verlies gaat voelen. Soms kan een kind pas gaan rouwen als het met de ouder(s) weer beter gaat. Rouwen in kleine stukjes; kinderen kunnen niet lange tijd achtereen verdrietig zijn en rouwen in kleine stukjes. Daarnaast willen kinderen het liefst zo mijn mogelijk opvallen omdat zij ergens bij willen horen. Als zij een ouder/broertje/zusje hebben verloren zijn zij als anders dan de rest en dat willen zij niet. Geef hen dus geen uitzonderingspositie!!! Kinderen voelen veel en vaak heftig, maar uiten dit heel anders dan volwassenen omdat zij taal nog niet als primaire uitingskanaal hebben. Zij uiten zich door te tekenen, knutselen, spelen Informatievoorziening; geef eerlijke informatie. Hun fantasie is vaak erger dan de werkelijkheid. Schuldvraag: het is belangrijk kinderen te vertellen dat zij geen schuld hebben aan de dood. Kinderen hebben vooral warmte en genegenheid nodig. Als dat thuis niet geboden kan worden, schakel een voor het kind vertrouwd persoon in om daarbij te helpen Belangrijk om herinneringen aan de overledene levend te houden. Het is een verkeerde aanname dat kinderen geen pijn ervaren als er niet over de dood wordt gepraat. De boodschap is eerder: stop je pijn en verdriet weg. Dus praat er zo nu en dan over en blijf herinneringen levend houden.

Aandachtspunten huisartsen bij rouw (1) Normaliseren van gevoelens en gedrag Betrek kinderen zoveel mogelijk in de gesprekken die je met een gezin hebt Verlies verwerken is rouwARBEID Bijna alle reacties en gedragingen van mensen in de rouw zijn normaal. Probeer dus zoveel mogelijk hun ervaringen en gevoelens te normaliseren. Betrek kinderen zoveel mogelijk in de gesprekken die je met een gezin hebt. Zij verdienen net zo goed jouw aandacht Verlies verwerken is rouwARBEID. Het is heel hard werken. Stem eventueel af met de bedrijfsarts over aanpassen van werkzaamheden wanneer iemand deelneemt aan het arbeidsproces

Aandachtspunten huisartsen bij rouw (2) Mensen in rouw zijn niet of nauwelijks in staat dingen te onthouden. Als je hen een advies geeft, schrijf dat dan voor hen op Stimuleer mensen hun eigen netwerk aan te spreken voor hulp. Gebruik zo min mogelijk het woord therapie als je iemand verwijst naar hulp bij verliesverwerking. Voor verdriet hoef je niet in therapie! Mensen in rouw zijn niet of nauwelijks in staat dingen te onthouden. Als je hen een advies geeft, schrijf dat dan voor hen op Stimuleer mensen hun eigen netwerk aan te spreken voor hulp. Gebruik zo min mogelijk het woord therapie als je iemand verwijst naar hulp bij verliesverwerking. Voor verdriet hoef je niet in therapie!

Literatuurtips Van Endt-Meijling. “Rituelen en gewoonten, Geboorte, ziekte en dood in de multiculturele samenleving”, van Endt-Meijling Bot, M. “Een laatste groet, uitvaart- en rouwrituelen in religieus Nederland” www.huisarts-migrant.nl/rituelen-rond-sterven-en-rouw OVERIG Keirse, M. “Helpen bij verlies en verdriet” Maarel, van der, L. “Als kanker je gezin treft. Tips om kinderen te ondersteunen” Hart, van der, O. “Afscheidsrituelen. Achterblijven en verdergaan”

Uitvaartondernemingen Zwolle Meander Uitvaartbegeleiding Marjanne Staal Uitvaartverzorging Kameleon Uitvaartzorg Monuta Zwolle Yarden Uitvaartzorg Stap voor stap uitvaartbegeleiding De Zwolse uitvaartzorg, Bas de Weerd 06-35118988. Hij is altijd beschikbaar voor vragen in jullie omgeving www.uitvaart-zwolle.nl