Regiovergadering nieuwbouwprognose en trends 2009 – 2011 November 2009 Buildsight b.v. Zaltbommel Michel van Eekert

Hibin regio Zuid Holland Inhoud presentatie Buildsight b.v. Conjunctuur Bouwconjunctuur Demografische ontwikkelingen Productie nieuwbouwwoningen 2011 Vergunningenverlening Productie nieuwbouw Productie utiliteitsnieuwbouw 2011 Naar sector Trends binnen de woningnieuwbouw Discussie / Stellingen 31-12-2018 Hibin regio Zuid Holland

Hibin regio Zuid Holland Buildsight b.v. Onafhankelijk onderzoeksbureau gespecialiseerd binnen de bouwsector Werkt voornamelijk voor toeleverende industrie en professionele handel binnen de bouwsector Diverse branche organisaties MVROM, Senter Novem Specialist op het gebied van marktinformatie en technisch georiënteerd marktonderzoek Continue onderzoek naar voortgang woning- en utiliteitsnieuwbouw 31-12-2018 Hibin regio Zuid Holland

Hibin regio Zuid Holland Herstel…? 'Het ergste is achter de rug voor de groeicijfers, maar dat geldt niet voor de werkgelegenheid.' eurocommissaris Almunia Of toch nog een tweede dip (W-recessie) Banken NL leggen zelf bonussen aan banden…….?? Tophypotheken niet langer in de ban bij AFM Herstel economie in VS….. 31-12-2018 Hibin regio Zuid Holland 4 4

Conjunctuur ontwikkelingen ontwikkeling BNP Bron: CBS 31-12-2018 31-12-2018 Hibin regio Zuid Holland 5

Conjunctuur ontwikkelingen Laatste raming CPB (15 september) Krimp in 2009 van 4,75% (onveranderd) Voor 2010 is de voorspelde krimp 0,25% Daarmee krimpt de Nederlandse economie harder dan het Europees gemiddelde (-4%) Export daalt dit jaar nog verder Behoud van koopkracht door beperkte inflatie en doorstijgende lonen, maar toch dalende consumptie Volgend jaar lichte daling van de koopkracht Overheidsbezuinigingen vanaf 2011 tot 2020? 31-12-2018 Hibin regio Zuid Holland

Conjunctuur ontwikkelingen Vertrouwensindicatoren “eerste beurscrash” Consumentenvertrouwen oktober 2009: -19 Producentenvertrouwen september 2009: -9,8 Bron: CBS 31-12-2018 31-12-2018 Hibin regio Zuid Holland 7

Bouwconjunctuur ontwikkelingen Bouwsector grootste probleem door: Uitstellen investeringen door bedrijven Afnemende vraag naar nieuwe woningen Beperking kredietverstrekking en -verzekering Pakket maatregelen half maart door de overheid, nu aangevuld met een tijdelijke verruiming van de NHG en hypotheekrenteaftrek van (verhuurde) tweede woning 31-12-2018 Hibin regio Zuid Holland

Bouwconjunctuur ontwikkelingen Kabinet kondigde in mei aanvullende maatregelen aan om de bouw te stimuleren Subsidie voor woningbouwprojecten (395 milj. Euro) Goedkope kredieten voor groene investeringen BTW-verlaging voor isolatiewerkzaamheden NHG grens opgetrokken Hypotheekrenteaftrek verhuurder tweede woningen 31-12-2018 Hibin regio Zuid Holland

Bouwconjunctuur ontwikkelingen Eerder was er al aandacht voor de bouw van scholen en ziekenhuizen en verduurzaming van de woningvoorraad Andere (lokale) initiatieven van gemeenten en provincies Directe stimulering zoals in Noord-Brabant Kredieten, woningveilingen Erfpacht oplossingen De vraag moet echter weer loskomen (vertrouwen) 31-12-2018 Hibin regio Zuid Holland

Bouwconjunctuur ontwikkelingen Marges woningbouwers onder druk door stijgende bouwkosten en dalende woningprijzen Aantal verkochte woningen is gedaald en de verkooptijden stijgen Bouwprojecten worden incidenteel stil gelegd, door kredietproblemen / faillissementen Bouwplannen komen steeds moeilijker tot stand of worden uitgesteld Orderportefeuille in B&U is geslonken tot 5,9 maanden Veel architectenbureaus in de problemen 31-12-2018 Hibin regio Zuid Holland

Hibin regio Zuid Holland Bouwconjunctuur orderportefeuilles oktober 2006 – september 2009 (in maanden productie) Bron: EIB 31-12-2018 31-12-2018 Hibin regio Zuid Holland 12

Hibin regio Zuid Holland Bouwconjunctuur opdrachten ontvangen door architecten (ontwikkeling van de waarde van de opdrachten 2007 = 100) Bron: EIB 31-12-2018 31-12-2018 Hibin regio Zuid Holland 13

Bouwconjunctuur Prijsindex nieuwbouwwoningen (2005=100) Bron: CBS, t/m juli 2009 31-12-2018 Hibin regio Zuid Holland

Bevolkingsprognose vanaf 2008 prognose (aantal personen) Bron: CBS 31-12-2018 Hibin regio Zuid Holland

Huishoudenprognose vanaf 2008 prognose (aantal huishoudens) Bron: CBS 31-12-2018 Hibin regio Zuid Holland

Conclusies demografische ontwikkelingen Aantal inwoners prognose 2007 2020 2030 16.357.992 17.013.804 17.380.484 Niveau tov 2007 104,0% 106,3% Aantal huishoudens prognose 2007 2020 2030 7.190.543 7.820.760 8.093.557 Niveau tov 2007 108,8% 112,6% Aantal 1 persoonhuishoudens 2007 2020 2030 2.536.891 3.103.466 3.401.353 Niveau tov 2007 122,3% 134,1% groei aantal huishoudens door groei aantal 1 persoonhuishouden woningbehoefte stijgt naar ruim 8 miljoen woningen in 2030 woningbehoefte van 50.000 eenheden per jaar 31-12-2018 Hibin regio Zuid Holland

Woningmarkt

Hibin regio Zuid Holland Woningmarkt Probleem zit aan de vraagkant Koperstaking (seizoensgebonden) herstel aantal verkopen Nieuwbouw uit de gratie (weinig prijsflexibiliteit) Banken stellen hogere eisen aan financiering Kopers en ontwikkelaars Kredietverzekering beperkt (voortgang productie) Ontwikkelaars terughoudend (“zitten met grondposities in hun maag”), afwaarderen op balans! Aantal nog gereed te komen woningen stijgt 31-12-2018 Hibin regio Zuid Holland

Woningmarkt Nog gereed te melden woningen (aantal woningen) Bron: CBS (cijfers 2009 tot en met juli 2009) 31-12-2018 Hibin regio Zuid Holland

Ontwikkeling vergunningen 12 mnd. voortschrijdend naar type opdrachtgever 66.549 Totaal: 84.308 49.889 25.741 8.678 2009 is 12-maandsvoortschrijdend t/m mei 2009 31-12-2018 Hibin regio Zuid Holland Bron CBS

Ontwikkeling vergunningen Jan.- juli 2008 – 2009 naar type opdrachtgever Jan t/m juli ‘08 Jan t/m juli 09 Verandering % Bouwers voor de markt 26.555 20.642 -22% Overheid en woningcorporaties 11.254 13.166 17% Andere particuliere opdrachtgevers 4.704 4.512 -4% Totaal vergunningen 42.513 38.320 -10% 31-12-2018 31-12-2018 Hibin regio Zuid Holland 22 Bron CBS

Woningmarkt ontwikkeling rentestanden Bron: DNB 31-12-2018 Hibin regio Zuid Holland

Hibin regio Zuid Holland Woningmarkt (Monitor Nieuwe woningen) aanbod/verkoop nieuwe marktkoopwoningen Alle woningen met GIW garantie Bron: MNW 31-12-2018 31-12-2018 Hibin regio Zuid Holland 24

Hibin regio Zuid Holland Woningmarkt Vermindering woningvoorraad – vervangende nieuwbouw (aantal woningen, 12 maanden voortschrijdend) (cijfers 2009-I) Bron: CBS 31-12-2018 Hibin regio Zuid Holland

Productie nieuwbouwwoningen

Woningnieuwbouw vergunningen Vergunningverlening loopt terug Voorraad nog gereed te melden neemt weer toe Naar verwachting zijn veel nieuwe vergunningen herontwikkelde oude vergunningen Doorlooptijd loopt verder op!, richting de 25 maanden Grote regionale verschillen 31-12-2018 Hibin regio Zuid Holland

Woningbouw Opleveringen 1945 - 2008 31-12-2018 Hibin regio Zuid Holland

Doorlooptijd nieuwbouwwoningen (gemiddeld aantal maanden) Bron: CBS 31-12-2018 Hibin regio Zuid Holland

Doorlooptijd nieuwbouwwoningen (gemiddeld aantal maanden) Bron: CBS 31-12-2018 Hibin regio Zuid Holland

Productie nieuwbouwwoningen Fasering en planningen worden op grote schaal herzien en zullen leiden tot meer herontwikkeling Appartementenbouw blijft (structureel) op een hoog niveau Projecten met grondgebonden woningen zijn makkelijker “op te knippen” dan appartementgebouwen Stagnatie in productie en herontwikkeling vooral zichtbaar op “grotere” bouwlocaties in West Nederland, maar ook op andere plekken in Nederland 31-12-2018 Hibin regio Zuid Holland

Productie nieuwbouwwoningen Onder invloed van de recessie scherpe daling in 2009 naar 62.750 woningen 2010 geen herstel: 59.650 woningen 2011 licht herstel richting 63.800 woningen Na 2011 voorzichtig herstel naar een niveau van mogelijk 65.000 woningen 31-12-2018 Hibin regio Zuid Holland

Productie nieuwbouwwoningen 2009 Circa 26.500 huurwoningen Circa 7.500 particuliere koopwoningen Daling van 25% Circa 28.500 koopwoningen – bouwers voor de markt Normaal gemiddeld 45.000 – 50.000 woningen per jaar Daling van circa 40% 2008 2010 verdere daling (45% daling ten opzichte van 2008) 31-12-2018 Hibin regio Zuid Holland

Productie nieuwbouwwoningen (aantal woningen) 2001 t/m 2005 gereedmeldingen CBS; 2006-2008 productiecijfers, 2009-2011 prognose Buildsight® 2009-II 31-12-2018 Hibin regio Zuid Holland

Productie nieuwbouwwoningen naar woningtype (aantal woningen) 2001 t/m 2005 gereedmeldingen CBS; 2006-2008 productiecijfers, 2009-2011 prognose Buildsight® 2009-II 31-12-2018 Hibin regio Zuid Holland

% Meergezins t.o.v. andere Europese landen 31-12-2018 Hibin regio Zuid Holland

Productie nieuwbouwwoningen naar huur/koop (aantal woningen) 2001 t/m 2005 gereedmeldingen CBS; 2006-2008 productiecijfers, 2009-2011 prognose Buildsight® 2009-II 31-12-2018 Hibin regio Zuid Holland

Productie utiliteitsnieuwbouw

Hibin regio Zuid Holland Utiliteitsbouw Marktomstandigheden voor bedrijfsgebouwen zijn aanzienlijk verslechterd Prijzen staan onder druk, aanbod neemt sterk toe Met name kantorenmarkt Risicovolle ontwikkelingen komen niet meer van de grond Budget sector positief maar ontkomt niet aan crisis, blijft op hoog niveau 31-12-2018 Hibin regio Zuid Holland

Kantoren ontwikkelingen Verwachtingen zijn nog negatiever dan voor de marktsector in het algemeen Behoefte aan kantoorruimte neemt nog verder af Neprom en PropertyNL verwachten voor 2011 nog geen 200.000 m2 per jaar Dit is met name commercieel vastgoed Heeft geen betrekking op bedrijven die zelf een nieuw kantoor ontwikkelen 31-12-2018 Hibin regio Zuid Holland

Kantoren 2001 - 2011: ontwikkeling vloeroppervlak In m2 * 1.000 31-12-2018 Hibin regio Zuid Holland

Bedrijfsruimte ontwikkelingen Sector eind 2008 en 2009 hard getroffen door economische recessie Al in 2008 dalende opname Huurprijzen onder druk Aanbod neemt toe Leegstand vertoont opwaartse trend Voor herstel Producenten vertrouwen moet stijgen Investeren in tijden van structurele overcapaciteit lijkt niet aannemelijk, herstel in 2011 nog uiterst zwak 31-12-2018 Hibin regio Zuid Holland

Hallen en loodsen 2001 - 2011: ontwikkeling vloeroppervlak In m2 * 1.000 31-12-2018 Hibin regio Zuid Holland

Bedrijfshallen met kantoor 2001 - 2011: ontwikkeling vloeroppervlak In m2 * 1.000 31-12-2018 Hibin regio Zuid Holland

Agrarische sector ontwikkelingen Leek eerder dit jaar nog te ontsnappen aan de algehele teruggang van de economie Vraag agrarische producten loopt terug, prijzen staan daardoor sterk onderdruk Door hoge kostprijs veel bedrijven in problemen Nauwelijks ruimte om te investeren, ook door veranderingen in krediet verlening voor nieuwbouw De verwachte groei, die nog altijd zichtbaar is in vergunningverlening, zal omslaan in productiedaling 2009 en 2011, dit blijkt al uit de tegenvallende orderposities van bedrijven actief in deze sector 31-12-2018 Hibin regio Zuid Holland

Agrarische sector 2001 - 2011: ontwikkeling vloeroppervlak In m2 * 1.000 31-12-2018 Hibin regio Zuid Holland

Onderwijssector ontwikkelingen Afgelopen jaren aanzienlijk toegenomen Dit jaar lijkt er een einde te komen als gevolg van een stabilisatie in de vergunningverlening Ondanks de recessie zal de bouwproductie op peil blijven Veel niet gerealiseerde plannen Toename aantal leerlingen en studenten Door ontwikkelingen op de arbeidsmarkt, valt keuze op vervolgopleiding Dit zou zelfs de komende jaren kunnen leiden tot een stijging in de productie 31-12-2018 Hibin regio Zuid Holland

Onderwijssector 2001 - 2011: ontwikkeling vloeroppervlak In m2 * 1.000 31-12-2018 Hibin regio Zuid Holland

Zorgsector ontwikkelingen De bouwproductie voor de zorgsector staat ondanks een enorm volume aan niet gerealiseerde bouwvergunningen sterk onder druk Veel instellingen hebben bouwplannen Maar lopen tegen problemen aan bij de financiering Overheid staat niet langer garant voor afbetalingen van leningen Instellingen dragen zelf verantwoordelijkheid Meer onzekerheid maar productieniveau lijkt zich te stabiliseren op niveau 2008-2009 31-12-2018 Hibin regio Zuid Holland

Zorgsector 2001 - 2011: ontwikkeling vloeroppervlak In m2 * 1.000 31-12-2018 Hibin regio Zuid Holland

Utiliteitsbouwproductie 2001 – 2011 verandering vorig jaar Vaste prijzen 2007 2007 2008 2009 2010 2011 Hallen en loodsen 32% 8% -28% -10% 11% Kantoren 15% 13% -16% -9% Bedrijfshallen met kantoor 19% -30% -8% 7% Schuren en stallen 20% 17% -6% -5% 2% Scholen 3% -3% Gezondheidszorg 16% 21% 6% Totaal Buildsight® Ubouw 14% -13% 31-12-2018 Hibin regio Zuid Holland

Hibin regio Zuid Holland Renovatie sector Stabiel tot licht dalend marktsegment “Sterke” daling verwacht in de projectmatige renovatie 2009 -5%, 2010 -6% Particuliere renovatie lichte stijging, subsidie verlening verduurzaming woningvoorraad Verschuiving naar meer DHZ Totale productie krimpt met 2% in 2009 en 3% in 2010 Ook pas in 2011 herstel verwacht 31-12-2018 Hibin regio Zuid Holland

Trends woningnieuwbouw

Trends woningnieuwbouw Eerste twee kwartalen productie redelijk op niveau Met name bestaande en lopende projecten Nu omschakeling naar andere vraag Vooraf gegaan door afwachtende houding (betere tijden) Veel projecten worden herontwikkeld Gaat gepaard met sterke productie uitval in derde kwartaal, geen herstel verwacht in het vierde kwartaal, pas 2010 herstel effect zichtbaar in 2011 31-12-2018 Hibin regio Zuid Holland 54

Trends woningnieuwbouw Er vindt een versnelling plaats van verwachte ontwikkeling (decentraal beleid overheid) Einde Vinex, einde centraal gestuurde woningbouw Verandering van de traditionele woningbehoefte Van grondgebonden eengezinswoningen Naar appartementen en kleinere grondgebonden woningen (1 persoonshuishoudens) Vraagmarkt in plaats van een aanbodmarkt Binnenstedelijk, randstedelijk, inbreiding en herstructurering 31-12-2018 Hibin regio Zuid Holland 55

Trends woningnieuwbouw Bouwlocatie niet meer in de “wei” Beperkte ruimte op de bouwplaats Logistiek wordt belangrijker Meer “just in time” Verwachte toename van prefab of deels prefab woningen Tekort (kwalitatieve) arbeid dwingt toeleveranciers en bouwers om in concepten en prefab te denken Verschuiving werkzaamheden van de bouwplaats naar de fabriek 31-12-2018 Hibin regio Zuid Holland 56

Trends woningnieuwbouw Invloed EPC – isolatiemateriaal en isolatie Steeds grotere invloed installatie op de keuze van bouwsysteem / bouwdeel Maximale economische spouwbreedte bereikt Groei afzet isolatiematerialen met hogere R-waarden, PUR, PIR Warmte / koude opslag, betonkernactivering! Zonnepanelen en zonneboilers 31-12-2018 Hibin regio Zuid Holland 57

Trends woningnieuwbouw Toename afwerkingniveau opgeleverde woning Betere kwaliteit van afbouwmaterialen Verwachte verdere scheiding tussen ruw en afbouw Toename invloed consument op materiaalgebruik Keuze hoogwaardige materialen Constructief (wanden, vloeren) Afwerking Onderhoud (bijvoorbeeld kozijnmaterialen, kunststof en aluminium) 31-12-2018 Hibin regio Zuid Holland 58

Trends woningnieuwbouw Groei prefab en concepten Vergroten bouwsnelheid op de bouwplaats Verhogen kwaliteit eindproduct Beperking faalkosten Beperking risico’s Duurzaamheid Weersonafhankelijker Arbeidsomstandigheden (Arbo) 31-12-2018 Hibin regio Zuid Holland 59

Trends woningnieuwbouw Met name “traditionele” gevelconstructie staat onder druk Kwaliteit, arbeidsintensiteit Vanuit prefab binnenspouw doorontwikkeling naar complete gevelsystemen Isolatie Kozijnen Gevelafwerking, baksteen (strips) Andere materialen Industrie neemt het initiatief…. 31-12-2018 Hibin regio Zuid Holland 60

Hibin regio Zuid Holland Trends Huidige markt biedt kansen Durven veranderingen door te voeren in een sterk veranderende markt Vertrouwen in samenwerking met partners Betere afstemming en meer vertrouwen leidt tot een beter resultaat Keuzes maken….. 31-12-2018 Hibin regio Zuid Holland

Stellingen/discussie Trends voorspellen een ontwikkeling naar het gebruik van meer prefab (van onderdelen naar concepten), is dit een directe bedreiging van uw activiteiten..? …….eens of oneens……………. Aandeel nieuwbouw zal steeds minder belangrijk worden in uw business model. Renovatie en particuliere bestedingen zullen aan belang toenemen ……eens of oneens………….. 31-12-2018 Hibin regio Zuid Holland

Stellingen/discussie Producent en leverancier neemt steeds meer klassieke functies over zoals, logistiek acquisitie en verkoop …….eens of oneens……………. De markt voor uw klanten verandert snel kunt en wilt u mee in deze ontwikkeling…!? 31-12-2018 Hibin regio Zuid Holland

Dank voor uw aandacht! www.buildsight.nl