Gezondheidsrisico’s door nachtwerk Prof. dr. Carel Hulshof Voorzitter Commissie Nachtwerk en gezondheidsrisico’s 15 februari 2018 VvBN arbeid

Adviesaanvraag Is er een (oorzakelijk) verband tussen nachtwerk en borstkanker en andere nadelige gezondheidseffecten? Welk(e) mechanisme(n) ligt/liggen mogelijk ten grondslag aan deze nadelige gezondheidseffecten? Zijn er groepen nachtwerkers die mogelijk gevoeliger zijn om ziek te worden dan andere nachtwerkers? Welke preventieve maatregelen zijn aan te raden? | Gezondheidsraad 21 november 2017

Inhoud Hoe komt het dat nachtwerk de gezondheid kan schaden? Nadelige gezondheidseffecten door nachtwerk Hoogrisicogroepen Preventie | Gezondheidsraad 21 november 2017

Wat is nachtwerk? Arbeidstijdenwet, Hfdst 5, art.1.7d: Een dienst waarin meer dan 1 uur arbeid wordt verricht tussen 0:00 uur en 6:00 uur Gezondheidsraad: Werk dat wordt verricht op tijden waardoor verstoring van het dag-nachtritme kan optreden (incl. langere diensten die voor een deel in de nacht vallen of werken in verschillende tijdzones)

Het proces van nachtwerk

Hoe schaadt nachtwerk de gezondheid? (1) | Gezondheidsraad 21 november 2017

Hoe schaadt nachtwerk de gezondheid? (2) | Gezondheidsraad 21 november 2017

Hoe schaadt nachtwerk de gezondheid? (3) | Gezondheidsraad 21 november 2017

Nadelige gezondheidseffecten | Gezondheidsraad 21 november 2017

Diabetes mellitus type (2) Sterk bewijs Diabetes mellitus type (2) + verband tussen aantal jaren nachtwerk en diabetes Van 3 naar 21 gevallen van diabetes onder nachtwerkers na 5 en 40 jaar nachtwerk Energiehuishouding in het lichaam ‘s nachts minder actief dan overdag  ‘s Nachts eten leidt tot hogere glucosespiegels en vetopslag in het lichaam dan overdag Risicofactoren voor diabetes mellitus Verklaring | Gezondheidsraad 21 november 2017

Sterk bewijs Hart- en vaatziekten + verband tussen aantal jaren nachtwerk en hart- en vaatziekten Van 4 naar 23 gevallen van HVZ onder nachtwerkers na 5 en 40 jaar nachtwerk Energiehuishouding in het lichaam ‘s nachts minder actief dan overdag  ‘s Nachts eten leidt tot hogere glucosespiegels en vetopslag in het lichaam dan overdag. ‘s Nachts actief zijn leidt tot hogere bloeddruk Risicofactoren voor hart- en vaatziekten Verklaring | Gezondheidsraad 21 november 2017

Sterk bewijs Slaapproblemen (verkorte slaapduur, verslechterde slaapkwaliteit, slaperigheid, vermoeidheid) Schatting 1,5 – 2 maal vaker bij nachtwerkers dan bij dagwerkers Meer fouten gemaakt op het werk Veiligheid op en na het werk! Verstoring van het natuurlijke slaap-waakritme  ‘s Nachts wakker zijn, actief zijn, eten en blootstaan aan licht, overdag slecht slapen Risicofactoren voor slaapproblemen Verklaring | Gezondheidsraad 21 november 2017

Zwak bewijs Metabool syndroom Minder onderzoek beschikbaar Verschillen in opzet van de uitgevoerde onderzoeken Energiehuishouding in het lichaam ‘s nachts minder actief dan overdag  ‘s Nachts eten leidt tot hogere glucosespiegels en vetopslag in het lichaam dan overdag. ‘s Nachts actief zijn leidt tot hogere bloeddruk Risicofactoren voor metabool syndroom Verklaring | Gezondheidsraad 21 november 2017

Bewijs niet eenduidig Borstkanker Verschillende langlopende onderzoeken samengevoegd Geen verband met nachtwerk Geen verband met het aantal jaren nachtwerk Enkele individuele onderzoeken Verhoogd risico door op jonge leeftijd te starten met nachtwerk? Verhoogd risico tijdens of vlak na periode van nachtwerk? ‘?’ Geen goede onderzoeksgegevens beschikbaar In borstkankergevoelige muizen versnelde groei van borsttumorcellen Mechanisme om beschadigd genetisch materiaal te herstellen werkt ‘s nachts minder Rol melatonine? Theorieën en experimenteel onderzoek | Gezondheidsraad 21 november 2017

Slaapstoornissen (shift work disorder) Geen bewijs Slaapstoornissen (shift work disorder) Weinig onderzoek beschikbaar Lastig vergelijken nachtwerker versus dagwerker Onderdeel van slaapstoornissen zijn slaapproblemen Overig Kanker (o.a. prostaatkanker, dikkedarmkanker), psychosociaal welbevinden, zwangerschap en nageslacht, maagdarmproblemen, hormoongerelateerde aandoeningen, …, …, … Weinig degelijk (langlopend) onderzoek beschikbaar Onderzoek uitgevoerd met weinig deelnemers Onduidelijkheid over nachtwerk Verklaring | Gezondheidsraad 21 november 2017

Hoogrisicogroepen Hoogrisico Onbekend Nachtwerkers die langdurig (meerdere jaren) nachtwerk verrichten Diabetes mellitus (type 2) Van 3 naar 21 gevallen van diabetes onder nachtwerkers na 5 en 40 jaar nachtwerk Hart- en vaatziekten (HVZ) Van 4 naar 23 gevallen van HVZ onder nachtwerkers na 5 en 40 jaar nachtwerk Onbekend Nachtwerkers met ongunstige persoonlijke, leefstijl- of omgevingsgebonden kenmerken. | Gezondheidsraad 21 november 2017

Preventieve maatregelen (Gezondheidsraad 2015) Vier categorieën aanpassen dienstroosters (2,3,4; voor- of achterwaarts etc) beïnvloeden lichtblootstelling (lampen, brillen etc) verandering gedrag en leefstijl (korte slaap, dieet, training) (genees)middelen (melatonine, cafeïne, slaapmedicatie) Grote variatie in aard, intensiteit, duur van maatregelen Gericht op verbetering korte termijneffecten (alertheid, slaapkwaliteit, vermoeidheid, endogene factoren)

Aanpassen ploegendienstrooster (Gezondheids)klachten Veranderen rotatierichting rooster: - van achterwaarts naar voorwaarts - van voorwaarts naar achterwaarts Alertheid & slaperigheid Slaapkwaliteit Vermoeidheid Factoren 24-uursritme Cardiometabole factoren Gedrag en welzijn Aanpassen aantal achtereenvolgende nachtdiensten Veranderen frequentie van aantal nachtdiensten per roostercyclus Invoeren van flexibel ploegendienstrooster | Gezondheidsraad

Resultaat aanpassen ploegendienstrooster Observatie Grote heterogeniteit in invulling ploegendienstrooster Wisselende resultaten Verbeteringen Betere slaapkwaliteit, hogere alertheid, minder slaperigheid Verslechteringen Niet beschreven Beoordeling commissie Geen zekerheid over welk type rooster het beste werkt Meest gunstige effecten gezien bij het naar voorwaarts roteren van het ploegendienstrooster | Gezondheidsraad

Beïnvloeden lichtblootstelling (Gezondheids)klachten Lichtsterkte (2.500 – 10.000 lux)* Alertheid & slaperigheid Slaapkwaliteit Vermoeidheid Factoren 24-uursritme Gedrag en welzijn Kleurtemperatuur (Kelvin) Lichtsamenstelling (spectrum, golflengte, speciale brillen ) Duur van extra lichtblootstelling (1 minuut – 60 minuten) Tijdstip van lichtinterventie (vooraf, aan begin, midden of einde, of na nachtdienst * Norm werkplek minimaal 500 lux * Sterkte daglicht 10.000 – 20.000 lux (uit de zon) | Gezondheidsraad

Resultaat beïnvloeden lichtblootstelling Observatie Grote diversiteit in lichtinterventie Wisselende resultaten Verbeteringen Betere slaapkwaliteit, hogere alertheid, minder slaperigheid, afname vermoeidheid Verslechteringen Niet beschreven Beoordeling commissie Onderzoeksuitkomsten zijn niet met elkaar te vergelijken Geen duidelijke beoordeling mogelijk | Gezondheidsraad

Korte slaap tijdens nachtdienst Gezondheidsklachten Duur korte slaap (10 – 40 minuten) Alertheid & slaperigheid Slaapkwaliteit Vermoeidheid Factoren 24-uursritme Tijdstip van korte slaap (1ste of 2de helft van de nachtdienst) Aantal keer (1-2 keer per nachtdienst) | Gezondheidsraad

Resultaat korte slaap tijdens nachtdienst Observatie Wisselende uitvoering: meestal 20 – 40 minuten tussen 2 en 3 uur ‘s nachts Verbeteringen Hogere alertheid, minder slaperigheid, afname vermoeidheid Verslechteringen Niet beschreven Beoordeling commissie Onduidelijk op welk tijdstip de korte slaap het beste gehouden kan worden Let op Verminderd functioneren direct na wakker worden, herstelt zich binnen één uur | Gezondheidsraad

Overige gedrags- en leefstijlaanpassingen Gezondheidsklachten Aanpassing dieet Beperkte gegevens: geen oordeel mogelijk Veranderen voedingspatroon Homeopathie Fysieke trainingsprogramma’s Slaaptrainingsprogramma’s Ergonomische aanpassingen | Gezondheidsraad

Inname van (genees)middelen In verschillende doseringen: Gezondheidsklachten Melatonine Alertheid & slaperigheid Slaapkwaliteit Factoren 24-uursritme Cardiometabole factoren Gedrag en welzijn Cafeïne Slaapstimulerende geneesmiddelen Alertheidverhogende geneesmiddelen | Gezondheidsraad

Resultaat inname van (genees)middelen Slaapkwaliteit (Melatonine) Onvoldoende bewijs voor effect op slaapkwaliteit, alertheid&slaperigheid, gedrag&welzijn; grote heterogeniteit tussen de studies Slaapstimulerend (Zopiclon) Beperkte gegevens: geen conclusie mogelijk Alertheid verhogend (Modafinil, Armodafinil) Verbetering alertheid, vermindering slaperigheid Alertheid verhogend (Cafeïne) Gezonde vrijwilligers: verbetering alertheid, afname slaperigheid Beoordeling commissie Terughoudendheid is op zijn plaats vanwege bijwerkingen, contra-indicaties en onbekende gevolgen bij langdurig gebruik | Gezondheidsraad

Conclusies Gezondheidsraad 2015 Bewijs voor effect preventieve maatregelen zwak Voorwaarts roterende roosters geven minste klachten Introduceren van korte slaap (‘nap’) kan slaperigheid tijdens dienst verminderen Voor aanpassen lichtblootstelling en (genees)middelen is GR terughoudend Voor preventie lange termijneffecten (nog) geen bewijs Belang van monitoring en follow up van gezondheid van nachtwerkers (o.a. PMO)

Leeftijd en nachtwerk Herstelbehoefte bij 45-60 jarigen in nachtwerk groter dan bij jongeren in hetzelfde werk (Gommans et al. 2015) Chronotype betere voorspeller van slaapstoornissen dan leeftijd bij ploegendienstwerkers (v.d. Ven et al. 2015) Geen harde evidence voor verlaagde ‘shift work tolerance’ bij ouderen (Blok 2011) Oudere ploegendienstwerkers: minder problemen met vroege diensten, meer met nachtdiensten (Blok 2011) Veel vertekening door ‘healthy worker effect’ (Costa 2007)

Gezondheidsbewaking bij nachtwerk ILO-conventie (1990) en Europese Richtlijn (1993): werknemers die arbeid in nachtdienst gaan verrichten moeten in de gelegenheid gesteld moeten worden op vrijwillige basis voor aanvang van die arbeid en ook periodiek daarna een arbeidsgezondheidskundig onderzoek te ondergaan. NL. art. 1.38 Arbobesluit: gericht op vaststellen van mogelijk ‘beperkte belastbaarheid’ voor nachtwerk en op vroegtijdige opsporing van aandoeningen veroorzaakt/verergerd door nachtwerk. (Inter)nationaal: geen consensus over inhoud gezondheidsbewaking of contra-indicaties

Tot slot Het is het beste om nachtwerk zoveel mogelijk te beperken !! Als toch ‘s nachts gewerkt moet worden … Beperken korte termijneffecten (slaapproblemen) Voorwaarts roterende roosters: minder klachten over alertheid en slaap Korte slaap tijdens de nachtdienst: minder klachten slaperigheid Zie advies Gezondheidsraad over nachtwerk en preventie (2015) Beperken lange termijneffecten (diabetes mellitus, hart- en vaatziekten) Geen voorstellen (te weinig onderzoek verricht) Arbeidstijdenwet Opnemen component ‘duur van nachtwerk’ (aantal jaren nachtwerk) | Gezondheidsraad 21 november 2017

Vragen? | Gezondheidsraad 21 november 2017