 Wanneer in het laatste stadium van ziekte lichamelijk verval optreedt.  Op sterven volgt de dood. Andersom is het niet altijd zo dat voor de dood sprake is van sterven.

 Mensen van wie men weet dat ze dood zullen gaan, worden terminale patiënten genoemd.

 Klinisch dood of schijndood ◦ Ademhaling en hartslag afwezig ◦ Hersenen of ander weefsel zijn niet onherstelbaar beschadigd ◦ Reanimatie kan tot leven wekken  Biologisch dood of absoluut dood ◦ Alle lichamelijke weefsels zijn zo beschadigd dat ze niet meer functioneren ◦ Reanimatie is niet mogelijk  Hersendood ◦ De hersenen vertonen geen activiteit meer ◦ De organen functioneren nog wel, meestal met hulpmiddelen

 De wijze waarop mensen sterven, kan erg verschillend zijn.  Dit hangt zowel van psychische als lichamelijk factoren af.  Sommige hebben een lange lijdensweg, terwijl andere mensen juist een rustige dood hebben.

 Zwakke, moeilijk voelbare, versnelde hartslag  Oppervlakkige en snelle ademhaling  Blauwe verkleuring van de extremiteiten  Incontinentie voor urine en stoelgang  Vermindering van de zintuiglijke functies  Koud en klam aanvoelen van de huid

 Geen ademhaling observeerbaar  Geen voelbare polsslag  Aanwezigheid van lijkvlekken  Spierverslapping ◦ 3 tot 6 uur na de dood treedt de lijkstijfheid op ◦ Deze duurt ongeveer 30 uren, nadien terug spierverslapping  Verlaging van de lichaamstemperatuur  Grote pupillen ◦ Reageren niet meer op licht ◦ Breken van het oog = vertroebeling van het hoornvlies

 Eerste fase: de toestand van onzekerheid, vage of bange vermoedens ◦ Laten spreken over angst en onzekerheid  Tweede fase: ontkenning ◦ Wil horen dat het niet waar is, mogelijkheid dat persoon niet wil praten over doodgaan  Derde fase: woede en opstand ◦ Fase van verwijten, afreageren van woede op omgeving ◦ Begrip voor woede  Vierde fase: marchanderen ◦ De stervende probeert op allerlei manieren uitstel te krijgen  Vijfde fase: depressie, eenzaamheid en angst ◦ Diep gevoel van eenzaamheid en angst voor het onbekkende ◦ Laten huilen, laten praten troosten door nabijheid  Zesde fase: de aanvaarding ◦ De dood onder ogen zien ◦ De stervende geeft zich over en zal afscheid willen nemen

 Voordelen › Kan alleen zijn met familie › Rustigere omgeving › Andere zieken zien lijden niet  Nadelen › Angst om alleen te moeten sterven

 Zorg op lichamelijk gebied  Zorg op geestelijk en emotioneel gebied  Zorg aan familie  Morele en spirituele zorg

 Goede lichamelijk verzorging is voor iedereen erg belangrijk. Voor de stervende is het zo nodig nog belangrijker. Ga jezelf maar na als je dagen ziek in bed ligt met dezelfde pyjama, als je jezelf dan lekker douchet voel je je al een stuk beter.  Er komt veel meer bij kijken als alleen maar wassen. Welke handelingen extra aandacht nodig hebben ga we nu duidelijk maken.

 De ademhaling  De pijnbestrijding  De mondverzorging  Eten en drinken  Braken, transpireren en incontinentie  Warm en koud  Houding van de stervende  Extra aandachtspunten ◦ Jeuk ◦ Kleine opfrisbeurt ◦ verzorgingsproducten

 Zorg voor voldoende frisse lucht  Zittende houding indien moeilijkheden met ademen  Help zonodig bij het ophoesten van slijmen  Bied hulp aan bij eten en drinken om te voorkomen dat stervende zich verslikt  Bied hulp bij het innemen van medicatie  Als stervende cheyne-stokes ademhaling krijgt (afwisselen diepe ademhaling met tussenpozen van vrijwel volkomen stilstand) kun je een arts waarschuwen.

 Goede mondverzorging › Tanden/prothese poetsen › Spoelen met speciale mondspoeling › Swabs gebruiken (vb. citroensmaak)  Lippen niet laten uitdrogen › Gebruik een lippenbalsem  Meerdere malen per dag een mondverzorging zeker als stervende niet drinkt en eet

 Zorg voor voldoende drinken, stervenden vinden vaak koude dranken erg lekker  Niet aandringen met eten  Laat de stervende niet teveel in één keer eten  Zorg er altijd voor dat een nierbekken voorhanden is, voor het geval stervende moet braken  Laten drinken met rietje

 Goede ondersteuning bieden tijdens braken › Zittend met hoofd opzij › Kleding en beddengoed beschermen  Als stervende transpireert kan je regelmatig hulp bieden bij het verschonen van de kleding of beddengoed/ verfrissen  Als stervende incontinent is van ontlasting en/of urine incontinentiemateriaal gebruiken › Regelmatig verschonen › Kleine onderwasbeurt

 Te warm › Minder dekens › Kamer luchten › Verwarming minder zetten  Koud › Omgevingstemperatuur verhogen › Lokale warmtebronnen  Kruik  Of elektrisch deken

 Zorg voor een goede pijnbestrijding  Extra voorzichtig met handelingen om pijn te voorkomen  Hulp bieden om regelmatig van houding te veranderen  Regelmatig de kussens opschudden

 Jeuk › Goede huidverzorging › Gebruiken van zalven/poeders die de jeuk verminderen  Niet fris voelen › Regelmatig verfrissen door kleine opfrisbeurt  Verzorgingsproducten › Gebruik producten die de stervende het fijnst vindt

 Aandacht  Begrip  Rustig overkomen  Luisteren  Toon belangstelling  Open zelf niet met directe vragen  Oplettendheid

 De geestelijke verzorging is zeker zo belangrijk als de lichamelijke.  Als je in het begin wat onzeker bent, kunnen onderstaande tips je zeker helpen.

 Voer alle handelingen die je in zijn bijzijn uitvoert rustig uit  Kijk tijdens de verzorging niet de andere kant uit  Halverwege de verzorging nooit (even) weglopen  Nooit tijdens de verzorging met anderen praten en de stervende negeren

 Blijf niet in de deuropening staan  Ga eens even (naast de stervende) zitten  Laat stiltes vallen  Werk rustig en kalm

 Geef non-verbaal aan dat je luistert  Vat in eigen woorden samen wat je begrepen denkt te hebben  Val niet in de rede  Loop niet weg halverwege een gesprek

 Heeft u goed geslapen?  Hoe is het met uw man?  Zijn uw kinderen nog geweest?  U bent wat stil vandaag, kan ik iets voor u doen?  …

 Bent u bang om dood te gaan?  Denkt u in de hemel te komen?  Gelooft u?  …

 Pak de stervende niet onverwacht beet  Signaleer non-verbale reacties die wijzen op pijn, kou, verlegenheid enzovoort  Probeer niet te stoten tegen het bed of het lichaam van de stervende  Hard knijpen, stevig vastnemen en/of wrijven kunnen vervelende aanrakingen zijn  Als de stervende al een verminderd bewustzijn heeft is lichamelijk contact erg belangrijk ◦ Hand vasthouden ◦ Over het hoofd strijken ◦ Strelen ◦ Haren kammen

 Met tact op de hoogte brengen  Begrip tonen, inleven  Steunen en voldoende uitleg geven over de toestand van de stervende  Tijdig voorzien van eten en drinken indien deze blijven waken  Luisteren naar angsten, onzekerheden, verdriet, woede,…

 Onmiddellijk na het overlijden › Het juiste uur van overlijden noteren › De ogen sluiten eventueel met vochtige watten › De verwarming afzetten › Dokter en administratie verwittigen › Familie deelneming aanbieden, familie niet onmiddellijk verwijderen › Voorwerpen van waarde overhandigen aan familie › Bij verdacht overlijden plaats en voorwerpen onaangeroerd laten

 Wanneer nooit een lijktooi uitvoeren? › Bij verdacht overlijden › Israëlieten (joden) › Indien er andere afspraken zijn

 Doel van de lijktooi › Overledene mooi maken voor nabestaanden › Medisch materiaal verwijderen › Opstoppen van de lichaamsholten

 Tijdstip van de lijktooi › Ongeveer 30 minuten na het overlijden › Voor het optreden van de lijkstijfheid

 Aandachtspunten tijdens lijktooi › Tracht overledene zodanig af te leggen, zoals hij er in het algemeen uitzag › Overleggen met familie over mogelijke wensen, familie betrekken bij de lijktooi › Speciale short voor verzorgende en gebruik van handschoenen

 Techniek

 Wanneer spreken we over sterven?  Welke soorten dood ken je? Leg bondig uit.  Wat zijn terminale patiënten?  Verklaar het begrip ‘doodstrijd’.  Geef zes tekenen die wijzen op de naderende dood.  Geef zes tekenen die je doen veronderstellen dat iemand overleden is.  Geef de zes fasen van sterven. Leg bondig uit.

 Op welke wijze kan je controleren of de stervende nog ademt?  Wat kan je allemaal voor een stervende doen i.v.m.: › Ademhaling › Mondverzorging › Houding › Eten en drinken › Braken, transpireren, incontinentie › Te warm/ te koud

 Welke taken moet je onmiddellijk uitvoeren na het overlijden van de patiënt?  Geef zes voorbeelden van geestelijke zorg aan stervenden.  Welke taak heb je als verzorgende naar de familie van de stervende?  Wanneer mag je nooit een lijktooi uitvoeren?  Geef de voordelen van het afzonderen van een stervende.  Geef het tijdstip van uitvoering van de lijktooi.  Wat is het doel van de lijktooi?  Welke aandachtspunten ga je als verzorgende in acht nemen tijdens de lijktooi?