Quotering van de milieugebruiksruimte? Een poging tot kwantificering met natuurwetenschappelijke middelen Hans Lyklema. Wageningen Universiteit. <Hans.Lyklema@wur.nl> 1

Probleemstelling. Ons economisch metabolisme heeft een intensiteit bereikt die uitgaat boven de beperkingen van de milieugebruiksruimte. Aanwijzingen daarvoor: het ozongat, zure regen, klimaatprobleem, zeespiegelstijging,…. In welke mate gebeurt dat? Hoe kunnen we er wat aan doen? 2

De natuurwetenschappelijke aanpak. Kenmerken: (1).Gebaseerd op natuurwetten van algemene geldigheid. (2).Waardevrij (ongevoelig voor opinies). (3).Lange termijn. (4).Kwantitatieve aspect. (5).Integrerend. Geen directe oplossingen voor korte-termijn sociale problemen. 3

Uitwerkingen - 1 Ad (1). Voorbeelden van natuurwetten. Mensen zijn sterfelijk, er zijn twee geslachten, rivieren stromen van boven naar beneden, onvernietigbaarheid van energie en materie (kernreacties buiten beschouwing gelaten), warmte is een lagere vorm van energie dan arbeid (beetje slordig gezegd). 4

Uitwerkingen - 2 Ad (2) en (3). Natuurwetten zijn niet tot stand gekomen door onderhandelingen.Hun geldigheid is proefondervindelijk vastgesteld. Over honderden jaren gelden ze nog steeds.Ze geven grenzen aan voor het menselijk handelen. Bijvoorbeeld zullen we nooit varkens zo kunnen modificeren dat ze wel hammen geven maar niet hoeven te poepen. Ad (4). We proberen getallen te geven, ook al weten we het niet precies. In dit geval: hoe groot is de milieugebruiksruimte en hoeveel daarvan wordt gebruikt voor ons economisch metabolisme (al was het maar de grootte-orde)? 5

Uitwerkingen - 3. (Ad 5).Integratie.Verschillende verschijnselen blijken gekoppeld, zoals onze (letterlijke) tweeslachtigheid en onze sterfelijkheid. Veel milieuproblemen hebben dezelfde oorzaak, namelijk de toename van de entropie (waarover later) → er is veel te zeggen voor een integrale behandeling van de milieuproblematiek, en de aandacht niet te versnipperen door alleen maar (soms voor de hand liggende) deelproblemen aan te pakken. 6

Analyse van de p.p.p. aanpak. Staat voor planet(p1)- people (p2)- profit (p3), (soms prosperity genoemd, maar dat is feitelijk een onderdeel van p2). Echter, p1 is primair, p2 (welzijn) kan niet zonder p1 (het omgekeerde kan wel); qua belang komt p3 helemaal achteraan. Duurzaamheid correspondeert met instandhouding van de milieugebruiksruimte en ons economisch metabolisme moet zich daaraan aanpassen, niet andersom. 7

Analyse van de Brundtland definitie. “We moeten genoeg milieugebruiksrumte overlaten om in de behoeften van ons nageslacht te voorzien”. Deze regel klinkt heel goed, (omdat de kool en de geit gespaard worden) en hij wordt ook vaak geciteerd. (Feitelijk is het een p1 + p2 definitie). Voor de toepassing moeten we de behoeften en de aantallen van de komende generaties kwantificeren. 8

Afleidingsmanoeuvres. (1). Bedenk oplosbare nevenproblemen en vergeet de hoofdzaak. Voorbeeld 1). Schiphol. Doe alsof geluidsoverlast een duurzaamheidsprobleem is en maak daar regels voor. Voorbeeld 2). Los het zwavel of fijnstof probleem op maar vergeet de CO2 uitstoot. (2). Bedenk mooiklinkende credo’s zonder na te gaan of die op realiteit berusten. Voorbeelden: Duurzame ontwikkeling, technologische oplossingen. 9

Hoe komen we verder? We realiseren ons dat ons economische metabolisme te hoog is, gegeven de milieugebruiksruimte. Laten we ons niet afleiden door onbewezen kreten en verhullende definities. Dan kan het niet anders of we moeten ons beslag op de milieugebruiksruimte verminderen. →We moeten quoteren.(distributie invoeren). In welke mate? 10

De meest objectieve route naar kwantificering loopt via entropieberekeningen De entropie is een centrale natuurkundige grootheid, even belangrijk als de energie. Het is een maat voor het aantal vrijheidsgraden dat molekulen hebben. Voorbeeld (1): als de molekulen van een fossiele brandstof zich in de grond bevinden, is hun entropie lager dan wanneer de molekulen verbrand zijn, d.w.z. overgegaan in CO2 en H2O in de atmosfeer.Na verbranding is de entropie hoger. 11

Entropieproductie-2 Voorbeeld (2). Fosfaat is nodig voor de landbouw. Het komt uit fosfaathoudende ertsen. Na gebruik op de akker komt het (als vervuiling) in het oppervlaktewater terecht, waar het een hogere entropie heeft. Voorbeeld (3). Menging van warm water (bijv. uit een centrale) met koud koelwater geeft lauw water, waarvan de entropie hoger is dan die van het koude en warme water apart. (4). Zoiets geldt ook voor zouten en zoet water; in de opgeloste toestand is de entropie hoger. 12

Veel van ons economisch metabolisme leidt tot entropietoename. Voordat de processen verliepen behoorden de uitgangsstoffen tot de milieugebruiksruimte. Na afloop zijn het “verontreinigingen” geworden. Bij geen van deze processen is energie of materie verloren gegaan; ze zijn echter in een vorm gekomen waarin er geen arbeid meer mee verricht kan worden. De entropie is te hoog geworden. 13

Hergebruik? Er bestaat een algemene thermodynamische wet die zegt dat je de entropie van “afval” producten niet kunt verlagen zonder beslag te leggen op de milieugebruiksruimte. Alleen voor die gevallen waarin alleen maar zonne-energie nodig is, en waarin deze in voldoende mate aanwezig is, en die slechts langzaam verlopen, is 100% recykeling mogelijk (“Cradle-to-cradle”). Milieuneutraal hergebruik kan in beperkte gevallen. 14

De Ecologische Voetafdruk (EV) In principe kun je de milieubelasting via entropieberekeningen vaststellen. Dat is ook gedaan voor producten, diensten, materialen, enz. Zulke berekeningen zijn nogal academisch en spreken niet erg aan bij het grote publiek. Een aanvaardbaar alternatief is dat van de ecologische voetafdruk (EV). Dat is de fictieve ecologische gebruiksruimte, uitgedrukt in hectares, die men per persoon, per land, per handeling, per product,…. ( inclusief recykling en het ontwikkelen van nieuwe technologie) berekenen kan. 15

Ecologische voetafdruk - 2 Het zou zeer de moeite waard zijn om systematisch de resultaten van entropieberekeningen en die van de EV te vergelijken (omvangrijke klus!!). Mede omdat andere integrale milieu indicatoren vergelijkbare uitkomsten opleveren, omdat EV analyses al internationaal veel uitgevoerd zijn en wegens de urgentie van het probleem → quotering op basis van EV’s. 16

EV analyses - 3. Wat zit er niet in? Kosten in de zin van euro’s of dollars. Ecologische voorraden zijn immens veel waardevaster dan geld. Het uitdrukken van de milieugebruiksruimte in geld is een paard achter de wagen. Toxiciteit en daling der biodiversiteit. Dit zijn gevolgen van de te hoge EV van onze ouders. Dijkverzwaring en CO2 opslag zijn voorbeelden van symptoombestrijdingen. 17

EV berekeningen. Wat komt eruit? Selectie uit de vele berekeningen. Living Planet report, 2008. Eerlijk aarde-aandeel (milieugebruiksruimte per persoon) 2,1 ha. Werkelijk mondiaal gebruik 2,7 ha. Nederland 4,4 ha. → Ecologisch gesproken leven we in Nederland op ongeveer een factor 2 te grote voet. 18

De basisformule. Milieuverbruik van het economisch metabolisme in Nederland (EM) is gelijk aan het gemiddeld verbruik per inwoner (EMpp) maal het aantal inwoners (B). EM = EMpp x B. Quotering vereist dus verlaging van de bevolking en/of verlaging van de materiële welvaart, tezamen met een factor 2. Als we niet aan deze voorwaarde voldoen is ons land niet duurzaam. 19

Implementatie-1. Dit inzicht vraagt een werkelijke transitie in ons denken en handelen. Het voornaamste psychologische probleem is dat we iets moeten nalaten, terwijl we graag iets wilen doen. De politiek is bijna uitsluitend gericht op het verbeteren van ons welzijn (p2 dus). Het bevolkingsprobleem wordt vrijwel niet onderkend. Ecologisch gezien zijn mensen met een hoge EMpp het meest verwijtbaar. Met Al Gore als “lichtend voorbeeld”. 20

Implementatie – 2. Herhaling: probeer er niet onder uit te komen met kreten als “Duurzame ontwikkeling” en “Technologie”. Beide doen ze een beroep op de milieugebruiksruimte. Hoogstens kunnen ze in sommige opzichten later EVpp verlagen, hetgeen EV per land lager maakt mits de bevolking niet toeneemt. Probeer niet in termen van geld te denken. Je moet niet geld verdienen om milieuproblemen op te lossen, je moet minder geld verdienen (want dan maak je minder nieuwe milieuproblemen) 21

Slotconclusie. We kunnen er niet onderuit: quotering is noodzakelijk, zowel qua bevolking als qua verbruik per persoon. We kunnen niet de kool en de geit sparen. 22