Maatwerkdecreet in uitvoering Sectoranalyse Zorg September 2014 © 2014 Deloitte Belgium

Doel van de sectoranalyse Het doel van deze sectoranalyse is om een generiek overzicht geven van de zorgsector, incl. evolutie van de sector, algemene trends, groeipotentieel, waardeketen, belangrijke spelers Concreet zal er binnen deze sectoranalyse worden gefocust op de wisselwerking tussen de Sociale Economie en de zorgsector. Een antwoord op de volgende vragen zal geformuleerd worden: Waar in de waardeketen zit er potentieel voor maatwerkbedrijven? Hoe kunnen potentiële activiteiten georganiseerd worden? Welke spelers kunnen partners zijn? Welke bedrijven zijn actief in de sector (concrete aanknopingspunten)? Bestaan er voorbeelden van samenwerkingen tussen sociale economie en deze sector? © 2014 Deloitte Belgium

Inhoudsopgave Sectoroverzicht 4 Impact van de 6de Staatshervorming op de zorgsector 4 De zorgsector is een stijgende uitgavenpost voor de overheid 5 Vergrijzing…leidt tot een groeiende behoefte 7 Een stijgende vraag naar woongelegenheden 9 Kenmerken van de ROB en RVT 10 De 4 uitdagingen van RVT en ROB 11 Verschillende types van RVT & ROB 12 Verschil in prijzen en beleid 14 Rendabiliteit van de sector onder druk 16 Potentieel voor sociale economie in zorgsector 17 Opbrengstpotentieel vs. Kosten/ barrières 17 Overzicht mogelijkheden voor sociale economie in een RVT/ROB – Waardeketen 18 Enkele mogelijkheden doorgelicht 19 Voorbeeld van succesvolle toetreding in deze sector 22 Nieuwe opportuniteit: logistieke ondersteuning 23 © 2014 Deloitte Belgium

Impact van de 6de Staatshervorming op de zorgsector Sectoroverzicht Impact van de 6de Staatshervorming op de zorgsector Verschuiving van bevoegdheden Binnen het thema Zorg en Gezondheid worden er in de zesde staatshervorming een aantal bevoegdheden overgedragen van de federale overheid naar de Vlaamse overheid. Ondersteuning van gezondheidszorgberoepen in de eerste lijn en organisatie van de eerstelijnsgezondheidszorg; Preventie- en sensibiliseringsacties; Erkenning van gezondheidszorgberoepen; Ziekenhuisbeleid; Financiering van ouderenzorg en geestelijke gezondheidszorg; Revalidatieovereenkomsten.  © 2014 Deloitte Belgium

De zorgsector is een stijgende uitgavenpost voor de overheid (1/2) Sectoroverzicht De zorgsector is een stijgende uitgavenpost voor de overheid (1/2) © 2014 Deloitte Belgium Bron: Assuralia, Weekblad nr 26, 13 september 2012

De zorgsector is een stijgende uitgavenpost voor de overheid (2/2) Sectoroverzicht De zorgsector is een stijgende uitgavenpost voor de overheid (2/2) Gemiddelde kost gezondheidszorg per begunstigde Een groot deel van de begroting van de gezondheidszorg wordt besteed aan ouderen. De cijfers van de consumptie van gezondheidszorg tonen aan dat ouderen daarin een groot aandeel hebben. Personen ouder dan 60 jaar vertegenwoordigen 23 % van de bevolking, maar zijn verantwoordelijk voor 55 % van de uitgaven van het RIZIV. De zorg is m.a.w. een sector waar besparing zich in de toekomst zullen opdringen, zowel voor overheids- als privéorganisaties. © 2014 Deloitte Belgium Bron: RIZIV, Jaarverslag 2006

Sectoroverzicht Vergrijzing… © 2014 Deloitte Belgium Bron: Sectorstudie rusthuizen, FOD economie ADSEI, 2012

Invullingsgraad behoeften in Vlaanderen Sectoroverzicht … leidt tot een groeiende behoefte Overzicht behoefte & aanbod van woongelegenheden in 2013 Invullingsgraad behoeften in Vlaanderen Provincie Behoefte Aanbod Antwerpen 22.453 19.753 Limburg 9.431 6.857 Oost-Vlaanderen 18.792 17.560 Vlaams-Brabant 13.741 11.018 West-Vlaanderen 17.039 14.714 Totaal Vlaams Gewest 81.456 69.902 87,79% 93,44% 86,35% 72,71% 80,18% Bron: Agentschap Zorg-en-Gezondheid, programmacijfers: aanbod en behoefte woonzorgcentra Door de vergrijzing zijn er tegen 2025 minstens 149.000 bedden nodig. Dat komt neer op 1.600 nieuwe plaatsen per jaar. Dat is veel meer dan het aantal bedden dat er momenteel bijkomt: tussen 2000 en 2011 werden er elk jaar gemiddeld 790 plaatsen gecreëerd. Deze 1600 plaatsen is een minimum dat alleen haalbaar is als het aanbod van de thuiszorg met de helft toeneemt. Vooral in Limburg is de nood hoog. In die provincie is momenteel nog geen 10 procent van alle senioren ouder dan 85. De vergrijzing zal daar dus het ergst toeslaan terwijl de invulling van behoefte aan woongelegenheden het laagste is in Vlaanderen. Bron: Federaal Kenniscentrum voor Gezondheidszorg © 2014 Deloitte Belgium

Een stijgende vraag naar woongelegenheden Sectoroverzicht Een stijgende vraag naar woongelegenheden Vooral het aantal 80 plussers neemt toe. De gemiddelde rusthuisbewoner is 84 à 85 jaar oud en verblijft ongeveer een tweetal jaar in een rusthuis. De levensverwachting stijgt, maar de ouderen blijven ook langer gezond, waardoor de gemiddelde verblijfsduur in een rusthuis waarschijnlijk niet zal toenemen. In 2013 was er in Vlaanderen een tekort van meer dan 11.000 woongelegenheden. Dit betekent een invullingsgraad van 86% t.o.v. de behoefte. Er is een groot verschil tussen de 5 Vlaamse provincies inzake invullingsgraad. Om de situatie stabiel te houden en aan de vraag te blijven voldoen zal het aantal RVT’s en ROB de komende jaren sterk toenemen. Het aantal jobs in de zorgsector zal eveneens sterk toenemen. © 2014 Deloitte Belgium

Kenmerken van de ROB en RVT Sectoroverzicht Kenmerken van de ROB en RVT Ouderen kunnen vanaf de leeftijd van 60 jaar in een rusthuis worden opgenomen. Op 1 januari 2008 bedroeg het gemiddelde pensioen per gerechtigde in België 887,55euro De gemiddelde rusthuisbewoner is 84 à 85 jaar oud en verblijft ongeveer een tweetal jaar in een rusthuis De gemiddelde dagprijs in een RVT of RoB ligt tussen de 30 en 40€. ROB en RVT* zijn het 4de niveau van zorgverlening na zelfzorg, mantelzorg en extramurale** zorg. *Rustoorden voor Bejaarden en Rust- en Verzorgingstehuizen **De extramurale zorg is professionele zorgverlening maar dan bij de oudere thuis. © 2014 Deloitte Belgium

Focus voor de sociale economie Sectoroverzicht De 4 uitdagingen van RVT en ROB Focus voor de sociale economie Aantrekkelijkheid De keuze voor een bepaalde instelling wordt hoe langer hoe meer gebaseerd op verleende zorg en kwaliteit van die zorg. Het is voor elke instelling van essentieel belang dat bewoners hun instelling naar wens kunnen kiezen en dat deze dus een goede naam en professioneel imago hoog houden. Verbetering van het comfort en levenskwaliteit van de bewoner Bewoners en familieleden stellen steeds meer eisen aan de verleende zorg. Dit nieuwe gedrag verplicht zorginstellingen rekening te houden met deze nieuwe verwachtingen. Verbetering en beveiliging van de zorg De verbetering en de beveiliging van de medische zorg blijven een belangrijke driver voor zorginstellingen. Efficiëntie (kostenvoordeel) In een economische context met steeds meer financiële beperkingen moet innovatie en nieuwe bijdragen tot efficiëntie en kostenoptimalisatie. © 2014 Deloitte Belgium

Verschillende types van RVT & ROB (1/2) Sectoroverzicht Verschillende types van RVT & ROB (1/2) © 2014 Deloitte Belgium Bron: Sectorstudie rusthuizen, FOD economie ADSEI, 2012

Verschillende types van RVT & ROB (2/2) Sectoroverzicht Verschillende types van RVT & ROB (2/2) 45,3% van de instellingen zijn privé, deze zijn echter maar goed voor 33,8% van de totale woonaangelegenheid. Privé instellingen zijn dus talrijker maar kleiner in omvang. Procentueel is het aantal privé-instellingen de afgelopen 10 jaar afgenomen ten voordele van het aantal VZW instellingen. In Vlaanderen vindt men vooral vzw’s actief in de zorg terwijl dit in de Waalse provincies en Brussel vooral privé-instellingen zijn. Recente concentratiebeweging: Familiale rusthuizen gaan over in handen van commerciële groepen vb. beursgenoteerde investeringsmaatschappijen: Senior Living Group, Armonea, Senior Assist, Calidus, etc. Tendens naar het centraliseren van ondersteunende diensten en het optimaliseren & gezamenlijk beheren van de administratie. © 2014 Deloitte Belgium Bron: Sectorstudie rusthuizen, FOD economie ADSEI, 2012

Verschil in prijzen en beleid (1/2) Sectoroverzicht Verschil in prijzen en beleid (1/2) Prijsverloop regio Vlaanderen 2001-2009 Dagprijzen per type instelling en per regio © 2014 Deloitte Belgium Bron: Sectorstudie rusthuizen, FOD economie ADSEI, 2012

Verschil in prijzen en beleid (2/2) Sectoroverzicht Verschil in prijzen en beleid (2/2) Sterke toename in dagprijzen de afgelopen jaren. Gemiddelde dagprijzen verschillen van regio tot regio & van beheerder van de instantie. We kunnen opmaken dat VZW RVTs duurder zijn dan privé RVTs. OCMW’s liggen normaal op het niveau van VZW’s maar hebben financiële tussenkomst van gemeentelijke OCMW’s. Verklaring: Geen beparingspolitiek op personeel en omkadering in VZW en OCMW omgeving wat duidelijk wel aan de gang is bij privé RVT’s (voornamelijk gestuurd door binnen en buitenlandse groepen, tendens naar centralisatie van ondersteunende diensten). Privé instellingen hebben geen recht op een animatie-premie. Hogere werkdruk in privé instellingen: Als je de OCMW-rusthuizen als norm neemt (index 100), dan hebben vzw’s een personeelsomkadering van 92,5 en de privésector maar 71,3. Anders gesteld: in een privérusthuis moeten zeven mensen dus het werk doen van tien mensen in een OCMW-rusthuis.” Uitbesteding van niet kerntaken door privé RVTs: onderhoud, keuken, animatie. Hierin ligt op korte termijn een opportuniteit voor de sociale economie. (Cfr. Infra) © 2014 Deloitte Belgium Bron: Sectorstudie rusthuizen, FOD economie ADSEI, 2012

Rendabiliteit van de sector onder druk Sectoroverzicht Rendabiliteit van de sector onder druk De inning van dagprijzen is maar goed voor de helft van de inkomsten van de RVTs/ROBs. Vooral in VZW’s en OCMW’s is de RIZIV bijdrage goed voor meer dan de helft van de inkomsten. Met 41,46 euro is het gemiddelde Riziv-dagforfait in Vlaanderen hoger dan in Wallonië en Brussel waar dit respectievelijk 33,88 en 32,27 euro bedraagt. De Riziv uitgaven zijn in de recente jaren serieus afgenomen en deze trend zal in de toekomst aangehouden blijven. In de periode 2005-2009 was er nog een stijging van 4,5 %,in de periode 2009-2012 bedroeg die stijging nog slechts1,6%. *De bevoegdheden rond de RIZIV-bijdragen die vanaf 1 juli 2014 overgedragen zijn aan de deelstaten (gemeenschappen, gewesten of gemeenschapscommissies), ten gevolge van de 6e staatshervorming. De bestaande regelgeving blijft van kracht tot een deelstaat over wijzigingen of nieuwe regels beslist. Tijdens een overgangsperiode beheert het RIZIV nog de dossiers over die overgedragen bevoegdheden, maar het handelt in naam van en voor rekening van de deelstaten. © 2014 Deloitte Belgium Bron: Sectorstudie rusthuizen, FOD economie ADSEI, 2012

Potentieel voor sociale economie in zorgsector Opbrengstpotentieel vs. Kosten/ barrières Opbrengstpotentieel Inschatting kosten / barrières Vergrijzing van de maatschappij, het aantal opvangplaatsen zal moeten toenemen; Stijging van het aantal RVT’s en ROB’s in vlaanderen; Druk op prijzen door beperking in overheidsuitgaven wat kan leiden tot besparing en outsourcing; Vooral bij privé-instellingen ligt de werkdruk zeer hoog. Tendens om niet kernactiviteiten uit te besteden aan andere partijen. Beperkte aanwezigheid in de sector door andere BW’s en SW’s dus nog veel marktpotentieel. Grote opportuniteit is bij RVT’s, WZC’s, etc. die nog  moeten gebouwd worden omdat daar personeel nog niet is bepaald. Bestaande RVT’s hebben een rigide personeelstructuur en het is moeilijk om hier radicale wijzigingen in aan te brengen. RVT’s zijn vaak op zoek naar personeel dat zowel ondersteunende als verzorgende taken voor zich kan nemen. Vrij beperkte taken, dus wenselijk om in meer dan 1 organisatie te kunnen werken. Moeilijke arbeidsomstandigheden in privé RVTs. Hoge werkdruk Vraag naar hoge flexibiliteit JIT & last minute planning van personeelsleden met oog op minimale bezetting © 2014 Deloitte Belgium

Potentieel voor sociale economie in zorgsector Overzicht mogelijkheden voor sociale economie in een RVT/ROB - Waardeketen Opportuniteiten voor sociale economie Geen opportuniteiten geïdentificeerd Medische begeleiding Schoonmaak Dagelijkse leiding van de organisatie Dagelijkse zorg/hulp voor bewoners Onderhoud van faciliteiten Logistiek beheer Animatie Groen- onderhoud Administratie Waardeketen van een RVT of ROB Bewoners Faciliteiten Management © 2014 Deloitte Belgium

Potentieel voor sociale economie in zorgsector Catering: Bereiden van kant-en-klare maaltijden Aanbod Opnemen van bestellingen bij bewoners van RVT, ROB, maar ook serviceflats of alleen wonende ouderen (enkele dagen op voorhand) Bereiden van kant-en-klare maaktijden en levering aan deur. Ook 4-uurtjes kunnen geleverd worden. Ophalen van de gebruikte pakketten en reiniging. Klanten Kanalen Concurrentie Voornamelijk privé rust- en verzorgingstehuizen en woonzorgcentra. Bewoners van serviceflats Particulieren (Ouderen die nog thuis wonen) De activiteiten zullen grotendeels in de werkplaats moeten plaatsvinden gezien de nood aan keuken. Samenwerking met OCMW’s Supermarkten Grootkeukens Besteldiensten Over het algemeenWeinig concurrentie op de Belgische markt (wel in Nederland). Weinig andere SW/BW in de sector. Inschatting kosten / Barrières Marktpotentieel Kwaliteits- en gezondheidsnormen moeten in acht gehouden worden. Taken moeten uitgevoerd worden op twee verschillende locaties. Transportfactor bij leveringen aan deur mag niet onderschat worden. Complexe taken en organisatie. Installaties voor het bereiden van de maaltijden kunnen een financiële drempel betekenen. De vergrijzing van de maatschappij zorgt voor een grotere nood aan RVT en ROB. Het klantenpotentieel zal m.a.w. toenemen. Gezien de tendens naar outsourcing van niet-kerntaken als gevolg van de groeiende druk op de kosten en stijgende werkdruk is hier zeker potentieel voor de sociale economie © 2014 Deloitte Belgium

Potentieel voor sociale economie in zorgsector Animatie en begeleiding van bewoners Aanbod Dagelijkse niet-medische begeleiding van de bewoners. Dit kan door het opnemen van de rol van leefmoeder of leefvader. Dit houdt in: Instaan voor een kwaliteitsvolle begeleiding van de bewoners in de leefgroep: Sociale zorg voor de bewoners Instaan voor nuttige tijdsbesteding voor de bewoners onder begeleiding van het personeel Stimuleren van bewoners bij de maaltijden Begeleiden en verzorgen van bewoners bij een sanitaire stop Instaan voor de maaltijdbegeleiding van de bewoners in de leefgroep: Instaan voor de nodige bestellingen voor de leefruimte voorbereiding van de maaltijden stimuleren van zelfzorg indien nodig, helpen klaarmaken, smeren en beleggen van boterhammen voor alle bewoners klaarmaken van koffie voor alle bewoners opscheppen van de maaltijden afdienen van de maaltijden, nazorg van de tafels en eetruimte en correcte afvalverwijdering Instaan voor het gewone onderhoud van de keuken en de leefruimte: aanvullen van voorraad vullen en ledigen van de vaatwasser reiniging van keuken en leefruimte volgens het schoonmaakprogramma Marktpotentieel Inschatting kosten / Barrières Vooral bij privé-instellingen ligt de werkdruk zeer hoog. Hierdoor is er een tendens om niet-kernactiviteiten uit te besteden aan andere partijen. Over het algemeen zijn deze taken zeer laagdrempelig. Privé RVT en ROB krijgen hiervoor geen subsidie en zullen dus gemakkelijker beroep doen op SW en BW. Rust- en verzorgingstehuizen zijn vaak op zoek naar personeel naast begeleidende taken ook (minimale) verzorgende taken op zich kan nemen om zo ook hier de kosten te drukken. De werkdruk kan door de hoeveelheid aan taken zeer aanzienlijk zijn. Bron: Woonzorgcentrum De Oever, functiebeschrijvingen © 2014 Deloitte Belgium

Potentieel voor sociale economie in zorgsector Aanbieden van een flexibel en breed takenpakket door enclavewerking Aanbod Een sterkte van de sociale of beschutte werkplaatsen ligt in het feit dat zij een heel groot deel van de ondersteunende taken kunnen combineren (in tegenstelling tot het focussen op één specifieke taak) en daardoor een goedkope en nuttige aanvulling kunnen zijn op het personeelsbestand van een RVT of ROB. Een mogelijk combinatie is: Structurele dienstverlening in het RVT of ROB: Algemene schoonmaakactiviteiten, kuisen van serviceflats, bedden opmaken, afruimen van tafels na de maaltijd,… Groenonderhoud Hulp verlenen bij niet-medische activiteiten: Voorbereiding & verpakking van maaltijden Assistentie aan bewoners bij activiteiten zoals aankleden, toiletbezoeken Assistentie voor zelfstandige serviceflatbewoners zoals boodschappen doen, kleine herstellingen,… Animatie: voorzien van activiteiten en sociaal contact voor de bewoners: enkel voor privé RVTs die hiervoor geen subsidie krijgen vb. samen de krant lezen, gezelschapsspelen, verjaardagfeesten, etc. Begeleiden van bewoners bij verplaatsingen binnen de instelling of wandelingen buiten. Klanten Partners Concurrentie Momenteel voornamelijk privé RVTs maar op termijn meer en meer en meer OCMW en VZW RVTs/ROBs Serviceflats Particulieren: Rechtstreeks aanbod naar oudere personen, samenwerking met OCMW / andere gemeente instanties voor thuiszorg. Samenwerking met lokale instanties (OCMW, etc.) Beperkte concurrentie in de sector (BW, SW) © 2014 Deloitte Belgium

Potentieel voor sociale economie in zorgsector Voorbeeld van succesvolle toetreding in deze sector Dienstverlening is ontstaan vanuit een innovatieproject ondersteund door het Limburgfonds, om doelgroepwerknemers van een sociale werkplaats met hun eigen begeleider in te schakelen in woonzorgcentra. (enclavewerking) Labor Ter Engelen vzw In onderaanneming voor 2 rusthuizen: St.-Jozef in Munsterbilzen en H. Catharina in Zonhoven. de medewerkers van Labor Ter Engelen vzw en hun begeleidsters zorgen voor extra mankracht binnen het rusthuis Het takenpakket richt zich op de comfortondersteuning van de bewoners (huisvader-, huismoederconcept). Met deze samenwerking worden enerzijds de taken van het rusthuispersoneel verlicht en anderzijds krijgen de rusthuisbewoners meer persoonlijke aandacht. VZW de ploeg invullen van de huismoeder(vader)-rol op rusthuisafdelingen, logistieke ondersteuning allerhande in samenwerking met het WZC Meiland van OCMW Sint-Truiden.  © 2014 Deloitte Belgium

Potentieel voor sociale economie in zorgsector Nieuwe opportuniteit: logistieke ondersteuning Opportuniteit De logistiek van Vlaamse ziekenhuizen en bij uitbreiding de RVT en ROB staat onder druk. Nochtans kan een efficiënte goederenstroom ook in de zorgsector veel besparingen opleveren. De mogelijkheid voor de sociale economie ligt in de tendens bij ziekenhuizen en andere zorginstelling tot centralisatie van magazijnactiviteiten en uitbesteding van logistieke activiteiten. Logistieke dienstverleners zijn zeer enthousiast om op deze nieuwe markt te springen. Voor sociale economie biedt dit eveneens een nieuwe opportuniteit. Een vlotte en efficiënte goederenstroom heeft positieve effecten voor de zorgverlenende organisaties: Minder logistieke taken voor verplegend personeel, meer tijd voor kerntaken; Geoptimaliseerd voorraadbeheer: minder verspilling van dure producten; Snelle levering bij tekort; Minder stockageruimte (tot 50%) die gebruikt kan worden als consultatieruimte of extra woongelegenheid voor bewoners. De logistieke ondersteuning mikt hier in de eerste plaats op de bevoorrading van het economaat en niet op medicatie. Klanten Mogelijke activiteiten Barrières Reguliere en privé-ziekenhuizen; Rust- en verzorgingstehuizen Instellingen voor mentaal en lichamelijk gehandicapten; OCMW’s. Stockage van de producten. Klaarmaken van de bestellingen. Dit kan gaan van materiaal voor de verzorging van patiënten of bewoners tot alledaagse producten zoals handdoeken, shampoo, zeep,… Transport van materiaal op aanvraag en enkel wanneer nodig (pull-economie). Beheer van voorraden van op afstand (goederen ontvangen van grootwarenhuizen, tellen, stockeren en bijbestellen) Professionele logistieke dienstverleners zijn zeer geïnteresseerd in de nieuwe opportuniteit. Er zal dus veel concurrentie zijn; Vele zorginstellingen willen geen afstand doen van hun eigen interne logistieke afdeling. © 2014 Deloitte Belgium Bron: Trends, “Ziekenhuizen zijn geen magazijnen”, 28/05/2013