Stemtips voor professionele praters Bronnen: Timmermans, B. (2006). Klink klaar. Uitspraak- en intonatiegids voor het Nederlands. Leuven, Davidsfonds Van Lierde, K. (2005). Eigen Stem en Spraakvorming (ESSV)1, Universiteit Gent http://www.uitsprekend.info/logopedie.html, geraadpleegd op 11/11/2010 Eddy Hoste en Veerle Willockx Hogeschool Gent (Faculteit Mens en Welzijn ) Opleiding Logopedie en Audiologie

Inhoud 1. Bewustwording 2. Stemhygiëne 3. Houding en tonus (W) 4. Ademhaling (W) 5. Stemopwarming en koeling via resonantie (W) 6. Articulatie (W) 7. Groot mechanisme (W) Stemtips voor professionele praters Veerle Willockx - HoGent-

Zelfevaluatie : Invullen checklist stemgebruik 1. Bewustwording Zelfevaluatie : Invullen checklist stemgebruik Je scoorde vooral A : Je belast je stem meer dan goed voor ze is. Je scoorde vooral B : Proficiat ! Je weet al heel wat over stem en probeert dit ook in de praktijk toe te passen.µ Je scoorde vooral C : Je hebt nog te weinig zicht op wat goed en niet goed is voor je stem !

Bewustwording Wist je dat leerlingen minder goed presteren wanneer ze les krijgen van iemand met een hese stem ? Wist je dat 60 % van de leerkrachten tijdens hun loopbaan geconfronteerd worden met stemproblemen ?..\Videos\leerkrachten_met_stemproblemen_- _deel_1.3gp Stemtips voor professionele praters-Veerle Willockx - HoGent-

“Professionele stemgebruikers” Verschillende soorten stemgebruikers Elite stemgebruiker Professionele stemgebruiker Niet-vocale professional Niet-vocale-niet professional

Stemproblemen bij leerkrachten Internationale studies : 48% tot 57% van patiënten met stemstoornissen zijn beroepssprekers waarvan ½ leerkrachten (Nl) 16% leerkrachten dagelijks stemproblemen en 20% gedurende het lopende schooljaar. 22% geeft aan dat deze problemen hun beroepsuitoefening bemoeilijken (Australië) 20% van de leerkrachten zijn regelmatig afwezig omwille van stemproblemen Meer vrouwelijke dan mannelijke leerkrachten (Vlaanderen : 1 tegenover 4)

Een normaal stemgeluid Stemgeven = omzetten van ademstroom in klank Stem-plooi-trilling Reso-nantie Articu-latie Stem-geluid Basisgeluid van de stem wordt gekleurd door de bovenliggende resonantieruimten en verschaft aan de stem een heel eigen timbre of klankkleur. Samen met de articulatie (vorming van de spraakklanken) vormen de stemplooitrilling en de resonantie het spraakgeluid. Stemtips voor professionele praters Veerle Willockx - HoGent-

Een normaal stemgeluid Ademstroom gaat door stemplooien Bij spreken moet er een goede sluiting zijn van de stemplooien, anders ruis (heesheid) Looking At A Voice(1).3gp

Oorzaken van stemproblemen bij beroepssprekers Overbelasting van de stem : veel en (te) luid praten Verkeerde adem- en stemtechniek Zwak stemapparaat Is vaak gevolg van verkeerd (hypertoon) stemgebruik waardoor knobbeltjes op stemplooien (noduli) komen. Leerkrachten gebruiken hun stem intensief, lesgeven is immers topsport voor de stem Mensen die zwak stemapparaat hebben kiezen beter voor een ander beroep omdat de risico’s op stemproblemen groter zijn Stemtips voor professionele praters Veerle Willockx- HoGent-

Kenmerken en symptomen van stemproblemen Heesheid Stemvermoeidheid Kortademigheid Verminderde stemomvang Stemverlies Stembreuken Gespannen stemgeving Pijn Tremor Zie p 32 stemgids

Gevolgen van stemproblemen Gevolgen op professioneel vlak Gevolgen op psychosociaal vlak Gevolgen op persoonlijk vlak Stemproblemen die niet of laattijdig worden onderkend en behandeld kunnen bij beroeps- sprekers snel leiden tot een toestand van arbeidsongeschiktheid : Raadpleeg tijdig een NKO-arts of logopedist Zie stemgids p 35

Alarmsignalen voor stemproblemen Stemgeven verloopt niet meer vanzelf, geeft ongemak Stemgeven is vermoeiend, de keel voelt moe aan Een heesheid die langer dan 2 weken duurt De stem heeft een beperkte draagkracht De stem is onvast, vertoont stembreuken Regelmatig keelpijn, kuchen en schrapen

Wat heeft een professionele stemgebruiker nodig ? Een goed stemorgaan Kennis van de stem Opleiding, training en therapie Stemhygiëne Inzicht in eigen kunnen

Een goed evenwicht vinden tussen stembelasting en stembelastbaarheid 2. Stemhygiëne Een goed evenwicht vinden tussen stembelasting en stembelastbaarheid

Stembelasting en stembelastbaarheid Stembelasting : alle elementen die de stem belasten ( vb : aantal uren spreken, stress, spreekomstandigheden, …) Stembelastbaarheid : alles wat helpt om de stem te ontplooien, om ze gezond te houden Je vermijdt risico’s op stemproblemen door een evenwicht te vinden tussen belasting en belastbaarheid Factoren die rol spelen in ontstaan stemproblemen ( Stemgids, p 24) Stembelastende factoren ( Stemgids , p 24) Verschillen in stembelasting : binnen de groep beroepssprekers zijn er grote verschillen inzake stembelasting te onderkennen. Omgeving, publiek en opdracht spelen een belangrijke rol. Stemtips voor professionele praters Veerle Willockx - HoGent-

Stembelasting en stembelastbaarheid Lichamelijke factoren Bouw van het stemorgaan + goed gebruik ervan, medische toestand, algemene conditie, … Psychologische factoren Prof. Stemgebruik = grote mentale inspanning; leerkrachten ook vaak veel stress, grote werkdruk, … Omgevingsfactoren Akoestische ruimte, omgevingsgeluid, luchtvochtigheid, …

Stemmisbruik Vermijd Tips Roepen, schreeuwen Fluisteren Veel en luid spreken Kuchen, keelschrapen Stemimitaties → Zoek alternatief (beter articuleren, versterking, spreekafstand verkleinen) → Zachter praten is beter dan fluisteren → Las pauzes in, probeer minder aan het woord te zijn, beperk aantal en duur van telefoongesprekken → Slokje water drinken → Vermijden Zie ook stemgids p 28/29 Gebruik de pauze na 2 x 50 min pauze. Vaak ook ‘s avonds nog drukke vocale activiteiten (toneel, zangkoor, …) Bouw een pauze in van 20 minuten ! Laat ook tijdens de les je stem regelmatig rusten door de lln aan het werk te zetten. Op basis van de reeds aangebrachte risicofactoren vanuit het filmpje en de “eigen ervaringen bij de checklist”, overlopen we enkele factoren die kunnen leiden tot een verhoogd risico op het ontwikkelen van een stemprobleem. Daarnaast formuleren we telkens ook enkele tips voor in de praktijk. Extra verduidelijking: - Als je last heb van een kriebel of slijmpropje in de keel kan je beter een slokje water drinken, slikken, zuchten of stemgeven. Als je lang moet praten zorg dan dat je ruim op voorhand extra veel water drinkt en dat je tevens tijdens het spreken altijd een glas water bij je hebt. Gun je stem rust bij allergieën en infecties. Spreken met een hese stem tijdens een infectie kan de stem blijvende schade toebrengen. Probeer zeker in periode van infecties, verkoudheden, de stem voldoende te laten rusten ! Ga ook niet fluisteren. Sterk of luid fluisteren is immers sterk belastend voor de stem.

Fysieke en emotionele factoren Vermijd Tips Alcohol, cafeïne, roken Reflux Stress, angst Allergie / infectie Slechte lichamelijke conditie → Matig gebruik, zoek alternatieven , drink voldoende water → Vermijd maagzuurstimulerende voedsel (kruiden, alcohol, vet, chocolade,..) en ga niet onmiddellijk liggen na het eten → Ontspanning! → Stemrust! → Probeer aan uw conditie te werken Extra verduidelijking: Zowel alcohol, cafeïne, als roken zorgen voor een uitdroging van de stembanden, waardoor de stemkwaliteit kan verminderen en de persoon meer vatbaar wordt voor stemplooiafwijkingen en stemstoornissen. Het naar boven komen van maagzuur kan niet alleen ontsteking van de slokdarm veroorzaken, maar ook ontsteking van het strottenhoofd. Stress en ongezonde eet- en leefgewoontes dragen bij tot het ontstaan van reflux. Bij angst en stress worden de stemplooien meestal te gespannen gesloten, waardoor de stem overbelast kan geraken. De AH wordt hoger, hartslag versnelt, hogere positie van de larynx waardoor de SP meer gespannen gaan sluiten : stem wordt hoger en geknepen. Men kan minder woorden op 1 adem zeggenn … - Slechte algemene conditie: als je snel moe bent, zullen je spieren ook snel moe zijn, zodoende ook je stemplooien, waardoor je een hese stem kan ontwikkelen.

Omgevingsfactoren Vermijd Tips * Rokerige, stoffige omgeving * “Droge” omgeving en airco * Ruimtes met slechte akoestiek * Vermoeidheid * Spreken in een duister lokaal → Vermijd ! Drink voldoende water (1,5 à 2 l / dag), vermijd krijtgebruik… → Vermijd ! Drink voldoende, zet raam open ipv airco, gebruik luchtbevochtiger → Gebruik een stemversterker en pas je stem- en spraakgebruik aan → Voldoende nachtrust Zorg dat je gezicht goed zichbaar is Extra verduidelijking: Stof irriteert het slijmvlies van de stemplooien: vermijd het werken met krijt. Uit onderzoek blijkt : de meeste beroepssprekers drinken veel water (1,5 l per dag). Alleen leerkrachten blijken dit niet te doen; drinken wel tijdens de pauze maar dan koffie, cola, thee. Vooral in de winter is het belangrijk goed te hydrateren : zorg voor waterverdampers aan de verwarmingselementen of terracottapotjes op de chauffage. Tijdens de pauze zet je best ramen open. Is niet alleen goed voor luchtvochtigheid,maar ook voor zuurstof ! Airco heeft naast een uitdrogend effect ook nog een ander negatief effect, het verhoogt namelijk de kans op de verspreiding van schimmels, wat een infectie van het stemorgaan teweeg kan brengen. Om ons in een luidruchtige omgeving verstaanbaar te maken, gaan we automatisch luider praten. Dit leidt vaak tot overbelasting van de stemplooien. Pas daarom je stemgebruik aan: spreek trager, articuleer duidelijk, gebruik gebaren, kijk naar je gesprekspartner maar behoud je gebruikelijke spreektoonhoogte en luidheid. Leerkrachten vaak lesgeven in lokalen met slechte akoestiek, luchtvochtigheid en achtergrondlawaai. Spreken in ongunstige akoestische omstandigheden is belastend voor de stem. Probeer storende achtergronden te vermijden vb ventilatoren van pc’s, in praktijklokalen (geef je uitleg best voordat je machines aanzet). Durf stilte te vragen. Gebruik een headset microfoon, bevestig akoestische panelen aan de wand. Wie in het donker staat gaat automatisch luider praten. Verstaanbaarheid stijgt als lln je gezicht goed kunnen zien.

Meer weten ? Blux,T. e.a., 2004 : “Ik oefen mijn stem”, Garant Heylen, L. e.a., 2003 : “Mijn stem, mijn beroep”, Garant De Bodt, M. e.a., 2008 : “Werken aan stem”, Garant Heylen, L. e.a., 2012 : “De stemgids”, Garant Decoster,W. & De Jong,F., 2008 : “De nachtegaal en de kraai”Garant

Dank voor jullie aandacht ! Wil je gericht oefenen? Contacteer ons voor een workshop eddy.hoste@hogent.be veerle.willockx@hogent.be