Design Charles & Ray Eames - Hang it all © Vitra Veranderende vrijwillige inzet en hoe ermee om te gaan Inzichten uit onderzoek naar vrijwilligerswerk en participatie aan het verenigingsleven Dr. Caroline Gijselinckx HIVA-K.U.Leuven Trefdag OCMW Antwerpen, 31 maart 2011

Structuur van de uiteenzetting Participatie aan verenigingen en vrijwilligerswerk –Sociologische perspectieven –Data m.b.t. verenigingsparticipatie en vrijwilligerswerk in België Veranderende vrijwillige inzet –Maatschappelijke veranderingen –Motivaties van vrijwilligers –Hoe verenigingen ermee omgaan –Secularisering –Rol van (lokale) overheden Trefdag OCMW Antwerpen, 31 maart 20112

Participatie aan verenigingen en vrijwilligerswerk: Sociologische perspectieven Trefdag OCMW Antwerpen, 31 maart 20113

Participatie aan verenigingen en vrijwilligerswerk: sociologische perspectieven Verenigingen: –Sociale cohesie in samenleving bevorderen Bridging & bonding –Sociale innovator Prospectie- en correctiefunctie –Intermediair tussen individu en overheid Participatie aan (lokaal sociaal) beleid –Socialisatie van individuen in maatschappelijke oriëntatie Trefdag OCMW Antwerpen, 31 maart 20114

Participatie aan verenigingen en vrijwilligerswerk: sociologische perspectieven Lichterman (2009) Putnam: sociaal kapitaal = samen dingen doen = netwerken  kwantitatieve analyse Lichterman: Groepsstijlen – culturele patronen = hoe dingen samen worden gedaan = weerkerende interactiepatronen = gemeenschappelijk begrip, gewoontes, (informele, ongeschreven of zelfs onuitgesproken) regels en sancties  kwalitatieve analyse Trefdag OCMW Antwerpen, 31 maart 20115

Participatie aan verenigingen en vrijwilligerswerk: sociologische perspectieven Lichterman (2009, 2006) Groepsstijlen: –Kunnen van lange of korte duur zijn –Betreffen »Groepsband creëren en behouden Definitie van verwachtingen tegenover leden »Groepen afgrenzen Definitie van groep ten opzichte van andere groepen »Spreeknormen Definitie van geschikte, relevante zaken (bespreekbaarheid) Trefdag OCMW Antwerpen, 31 maart 20116

Participatie aan verenigingen en vrijwilligerswerk: sociologische perspectieven Een activiteit Onbezoldigd (maar onkosten mogen vergoed worden) Onverplicht (maar een aanmoediging mag) Ten behoeve van andere personen, een groep, organisatie of de samenleving Ingericht door een organisatie buiten familie- of privé-verband Buiten kader van een arbeidsovereenkomst, dienstencontract of statutaire aanstelling Trefdag OCMW Antwerpen, 31 maart Vrijwilligerswerk als actieve inzet in verenigingen  actieve bijdrage Institutionalisering van maatschappelijke visie op vrijwilligerswerk in de Wet betreffende de rechten van de vrijwilliger, 3 juli 2005 definitie

Participatie aan verenigingsleven en vrijwilligerswerk in België: data Trefdag OCMW Antwerpen, 31 maart 20118

Data m.b.t. participatie aan verenigingen. SCV-survey ( ) Anno 2009: ½ Vlamingen is actief lid van 1 of meer verenigingen (1/5 is lid van minstens 2 verenigingen) Stabiel ten opzichte vorige jaren Vergrijzing (cf. vergrijzing bevolking en mensen blijven langer actief lid) Kerkpraktijk nog steeds positief effect op socio-culturele verenigingen en politieke verenigingen (negatief effect voor sportverenigingen) Meer mannen dan vrouwen Minder bij lager opgeleiden Vergelijking Vlaanderen en andere landen/regio’s (VRIND, 2010) Vlaamse participatie aan verenigingen hoger dan Europees gemiddelde (aansluitend bij kopgroep: Scandinavische landen, Nederland, Duitsland, Oostenrijk) Vlamingen participeren meer aan verenigingen dan Walen Trefdag OCMW Antwerpen, 31 maart 20119

Data m.b.t. participatie aan verenigingen. Opvallende trends in verenigingsleven (VRIND, 2010) Stabiel aantal afdelingen van sociaal-culturele verenigingen Toename van afdelingen van landelijk erkende migrantenverenigingen Toenemende participatie aan sportverenigingen Stad-platteland (Hooghe & Botterman, 2010) Stabiliteit van verenigingsparticipatie in steden zowel als op platteland Maar in steden: –ouderenverenigingen, vrouwenverenigingen en gezinsverenigingen zijn minder sterk vertegenwoordigd –meer gediversifieerd aanbod van verenigingen –Hier kan aan toegevoegd worden (CG): lage participatie van in steden sterk aanwezige kansengroepen aan traditioneel verenigingsleven Trefdag OCMW Antwerpen, 31 maart

Data m.b.t. vrijwilligerswerk in België. SCV-survey ( ) –Vrijwilligerswerk langjarig gemiddelde :17,3% van de Vlamingen is vrijwilliger Stabiel over de jaren hoofdzakelijk op het terrein van –hulpverlening aan bejaarden, personen met een handicap, en zieken (23,1%), –binnen de recreatieve domeinen van sport (23,5%), culturele verenigingen (20,0%) en jeugdbewegingen (20,2%) types van taken: –voornamelijk de organisatie van activiteiten (32,6%) –hulpverlening, verzorging en ondersteuning (25,0%) 1/10 Vlamingen is bestuursvrijwilliger Trefdag OCMW Antwerpen, 31 maart

Data m.b.t. vrijwilligerswerk in België Profiel van de vrijwilligers –Geslacht Meer mannen dan vrouwen Vrouwen meer informele zorg dan mannen Vrouwen ook meer in georganiseerde zorgverlening Mannen meer in bestuursfuncties –Leeftijd Vergrijzing –Arbeidsmarktpositie Meer onder de voltijds en deeltijds werkenden dan onder inactieven –Sociaal-economische status Meer onder hoger opgeleiden Meer onder hogere inkomenscategorieën –Kerkpraktijk positief verband met vrijwilligerswerk Trefdag OCMW Antwerpen, 31 maart

Veranderende vrijwillige inzet Trefdag OCMW Antwerpen, 31 maart  Maatschappelijke veranderingen  Specifiek i.v.m. secularisering  Veranderende motivaties voor participatie en vrijwillige inzet  Hoe verenigingen ermee omgaan  Rol voor (lokale) overheden

Veranderende vrijwillige inzet -Maatschappelijke veranderingen Vergrijzing o Veroudering bevolking & mensen blijven langer actief Verkleuring o Lagere deelname etnisch-culturele minderheden aan traditioneel verenigingsleven o Wel stijgend aantal afdelingen van erkende migrantenverenigingen o Vooral traditie van informele zorg, negatieve houding t.o.v. vrijwilligerswerk in georganiseerd verband Modernisering o ‘Grote verhalen’ zijn niet meer alles bepalend o Wel persoonlijke interesse en agenda »individuele en sociale voordelen/nut »postmaterialistische waarden (vrijheid van meningsuiting, milieu, emancipatie…) Trefdag OCMW Antwerpen, 31 maart

Veranderende vrijwillige inzet -Specifiek m.b.t. secularisering Blijvend sterk effect van kerkpraktijk op participatie en vrijwillige inzet in verenigingen (uitgezonderd sport) Vanuit sociale netwerken-perspectief:  Spill-over effect: participatie in 1 netwerk verhoogt kans op participatie in andere Vanuit perspectief van groepsstijlen:  Gelijkaardige stijlen: verwachtingen, normen, taal Maar: Ook belang van opvoeding, socialisatie, waardering voor vrijwillige inzet (thuis, op school, in andere verenigingen,…) En: verenigingen zijn geen statische entiteiten, ze veranderen  Cf. supra: ook zogenaamd traditioneel verenigingsleven  Nieuwe en lossere, project-gebonden verbanden Trefdag OCMW Antwerpen, 31 maart

Veranderende vrijwillige inzet -Veranderende motivaties en verwachtingen van vrijwilligers Vraag naar afgebakend engagement Kritischer houding t.o.v. functie en organisatie Eigen agenda (tijd, maar ook: persoonlijke behoeften) In de directe leefomgeving Op zoek naar: win-win & verbondenheid Kosten-baten afwegen Iets kunnen realiseren, impact kunnen hebben Grote diversiteit aan vrijwilligerstypes Trefdag OCMW Antwerpen, 31 maart

Veranderende vrijwillige inzet -En hoe organisaties hiermee omgaan… Organisatie als vereniging ‘van’ en ‘met’ (in plaats van ‘voor’)  Fit tussen mens en organisatie-project  Eigenaarschap  Daadkracht (iets daadwerkelijk kunnen realiseren, een verschil maken) Werken aan de inhoud van het verhaal  Vanuit identiteit aan authentiek maatschappelijk project  Inspelend op verwachtingen en waarden van leden/vrijwilligers Zoeken naar “unieke positie” Meer projectmatig werken, vanuit ervaringen van leden/vrijwilligers Trefdag OCMW Antwerpen, 31 maart

Veranderende vrijwillige inzet -En hoe organisaties hiermee omgaan… Belang van persoonlijke netwerken en organisationele netwerken Vrijwilligers anders aanspreken  Vanuit fundamentele vraag waarom mensen zich zouden verenigen – welk nut, welke zin, welke hefboom voor welk doel?  Vanuit vraag wat mensen de vereniging te bieden en waarom ze dus worden aangesproken? Vrijwilligerswerk op maat Vrijwilligers binden  Ervaren waardering  Kwaliteit van de taak: zinvol, autonoom, verantwoordelijkheid&eigenaarschap, transparantie en feedback  Verbondenheid met de groep: persoonlijke impact, prestige van het project en sociaal netwerk Drempels wegwerken Trefdag OCMW Antwerpen, 31 maart

Veranderende vrijwillige inzet -Rol van de (lokale) overheid? ENKELE PARADOXEN:  Stijlverschillen: lokaal bestuur - vereniging  Regie versus actorschap  Particulier initiatief doodknuffelen versus niets doen  Werken met de kracht van verenigingen – mensen die zich niet verenigen / verenigingen met minder slagkracht  Grijze zone tussen betaald en onbetaald werk  In het bijzonder een probleem voor kansengroepen (etnisch-culturele minderheden, mensen in armoede, langdurig werklozen)  Wie wordt door verenigingen ‘vertegenwoordigd’?  Politieke logica en kleur van verenigingen BEDENKING:  Geen eenheidsworst:  Verschillende benadering afhankelijk van type organisatie, haar doelstelling(en) en haar activiteiten Trefdag OCMW Antwerpen, 31 maart

Veranderende vrijwillige inzet -Rol van de (lokale) overheid? ENKELE AANZETTEN: -Interactief bestuur & co-productie -Inbreng van onderuitNieuw governance-paradigma -Voortdurende dialoog -Lokaal bestuur als facilitator en regisseur  Behoeftenanalyse & analyse van aanbod verenigingen  Vindplaatsgericht werken  Zoeken naar complementariteit en samenwerking met verenigingen i.p.v. ‘in de plaats treden van’  Tonen van waardering voor vrijwilligerswerk en verenigingen  Progageren en stimuleren van vrijwilligerswerk en verenigingen  Netwerking  Organisatie/ondersteuning van kennisoverdracht  Ondersteuning: ruimten & materiaal, financieel  Randvoorwaarden voor vrijwilligerswerk scheppen Trefdag OCMW Antwerpen, 31 maart

Bronnen HIVA-publicaties: –Loose, M. & C. Gijselinckx (2009), Veranderende vrijwillige inzet en hoe sociale bewegingen hiermee omgaan. Leuven: HIVA – K.U.Leuven. –Loose, M. & Gijselinckx, C. (2009), ‘Veranderende vrijwillige inzet en hoe sociale organisaties hiermee omgaan.’ De Gids op Maatschappelijk Gebied, 95(5): –Loose, M. & Gijselinckx, C. (2008), 'Voorzichtig maar Vertrouwensvol. De Barometer van het Verenigingsleven.' Pp in: VERSO, Social Profit Jaarboek Antwerpen: Standaard Uitgeverij. –Loose, M.; Gijselinckx, C.; Dujardin, A. & Marée, M. (2008), 'Vrijwilligerswerk in België: gemeten en gewogen.' Over.Werk, 18(1): –Loose, M.; Gijselinckx, C.; Dujardin, A. & Marée, M. (2007), De Meting van het vrijwilligerswerk in België. Kritische Analyse van de Statistische Bronnen met betrekking tot Vrijwilligerswerk in België. Brussel: Koning Boudewijnstichting. –Marée, M.; Gijselinckx, C.; Loose, M.; Rijpens, J., m.m.v. Franchois, E. (2008), Verenigingen in België: een Kwantitatieve en Kwalitatieve Analyse. Editie Brussel: Koning Boudewijnstichting. Trefdag OCMW Antwerpen, 31 maart

Bronnen Externe bronnen: –Botterman, S. & M. Hooghe (2010), The rural-urban divide in voluntary participation. A multi- level study of the impact of community indicators on membership of voluntary associations in Belgium. Working Paper. –Botterman, S., M. Hooghe & R. Bekkers (2009), Levensbeschouwing en maatschappelijke participatie: is levensbeschouwing nog steeds een motiverende factor? Pp in: Vlaanderen gepeild Brussel: Studiedienst van de Vlaamse Regering –Lichterman, P. (2009), Social capacity and the styles of group life: some inconvenient well- springs of democracy. American Behavioural Scientist, 52: –Studiedienst Vlaamse Regering, VRIND Brussel. Trefdag OCMW Antwerpen, 31 maart

Contact Dr. Caroline Gijselinckx Onderzoeksleider Middenveld & Sociaal en Coöperatief Ondernemen HIVA – K.U.Leuven Parkstraat Leuven Tel (rechtstreeks) Tel (secretariaat) Mailto: Website: Trefdag OCMW Antwerpen, 31 maart