Klemtoon; Ritme & Intonatie College 8 Prosodie Klemtoon; Ritme & Intonatie

Overzicht Eerste uur: Tweede uur: hoofdklemtoon ritme klemtoon in samenstellingen en woordgroepen prosodische domeinen

Vorige les: Parameters Geluid Fysische grootheden Psychofysische grootheden meetbaar sensatie amplitude (A) (dB) luidheid max.waarde die de geluidsdruk aanneemt (max.uitwijking) periode (T) (sec) duur de tijd waarin het patroon zich herhaalt frequentie (F) (Hz) toonhoogte aantal trillingen per seconde

trillingstijd & amplitude grondperiode

Wat is Klemtoon? Klemtoon (eng. ‘stress’) is auditieve prominentie gerealiseerd door toonhoogte toonlengte luidheid

Wat is Klemtoon? Klemtoon (eng. ‘stress’) is auditieve prominentie gerealiseerd door toonhoogte toonlengte luidheid vb. …is er leven op Pluto... (Het Goede Doel, 1982)

Woordklemtoon Hoofdklemtoon altijd aanwezig weergegeven in woordenboeklemma’s vb: báriton, klarinét, onomatopée, dialectolóog In polysyllabische woorden vaak ook nevenklemtoon: vb: klàrinét, ònomatopée, dìalectolóog

Ritme Ritmische structuur is het patroon van beklemtoonde (s) en onbeklemtoonde (w) syllabes. parallellogram individualist sentimentaliteit

Ritme parallellogram s w s w s individualist s w s w w s sentimentaliteit s w w s w s

Representatie van Klemtoon Mogelijkheid (SPE): klemtoon is een absoluut prominentiefeature voor vocalen

Klemtoonfeature voor /a/ (1) /a/ in pater - high +low -round . +stress

Klemtoonfeature voor /a/ (2) /a/ in paleis - high +low -round . -stress

Is Klemtoon Onderliggend? In een aantal talen moet klemtoon als afgeleid worden beschouwd omdat we anders generalisaties missen. vb. Engels: N V project project record record protest protest

Representatie van Klemtoon Probleem met klemtoon als een absoluut prominentiefeature voor vocalen: klemtoon is (fonetisch) relatief en de plaats is vaak afhankelijk van ritme

Klemtoon in Context Locatie van klemtoon hangt vaak af van de context van de drager. ...while my guitar gently weeps… (Harrison 1968) …guitar man... (Gates 1972) maar:

Ritmische Verschuivingen Marcel Bax Amsterdamse grachten Vier-en-veertig rozen Speciale aanbieding

Klemtoon en Morfologie Verschillende typen affixen kunnen worden onderscheiden op grond van hun effect op klemtoonplaatsing. Klemtoonneutrale affixen: nation, national, nationalist, nationalise vijand, vijandschap Klemtoonaantrekkende affixen nation, nationality,nationalistic nationalisation vijand, vijandig

Is Klemtoon in het Nederlands Voorspelbaar? Hoofdklemtoon lijkt niet voorspelbaar op grond van syllabestructuur... altaar barbaar auto cadeau accu reçu kajak tabak canon kanon avond plafond

…maar lijkt wel verklaarbaar vanuit historisch perspectief (?) Germaanse oorsprong Romaanse oorsprong = eerste syllabe = laatste syllabe pijler pilaar lichaam cyclaam olifant ledikant arbeid profeet eland finaal olie bougie

Evidentie voor Klemtoonregels Hoe beklemtonen we syllabes in woorden die we nieuw leren ? (bijvoorbeeld via schrift)

Evidentie voor Klemtoonregels Hoe beklemtonen we syllabes in woorden die we nieuw leren ?

Evidentie voor Klemtoonregels Hoe beklemtonen we syllabes in woorden die we nieuw leren ? TARANTULA

Evidentie voor Klemtoonregels LINOLEUM

Onzekerheid als Evidentie voor Klemtoonregels linoleum notulen emeritus catalogus metathesis anafora tarantula

Onzekerheid als Evidentie voor Klemtoonregels Vaak gerealiseerd als: linoleum linoleum notulen notulen emeritus emeritus catalogus catalogus metathesis metathesis anafora anafora tarantula tarantula

Evidentie voor Klemtoonregels Onze intuïtie voor de klemtoonpatronen van nieuwe woorden klopt soms niet Veel fouten (vaak hardnekkig) Klemtoonpatronen voor woorden als nótulen moeten als uitzonderlijk geleerd worden Aanwijzingen dat we toch regels toepassen

Syllabes en Voeten Syllabes worden verenigd in voeten: parameter setting: jambische of trocheïsche voet vb. jambische voet: Araucanian (w s) vb. trocheïsche voet: Nederlands (s w)

Syllabes in Voeten  (= voetsymbool)  (s w) (= trocheïsche voet)

Aanwijzingen voor Nederlandse Trocheïsche Voet Nieuwvormingen: Cito, Prolog, Brinta Versprekingen: narcis, parfum, Soedan

Aanwijzingen voor Nederlandse Trocheïsche Voet Kindertaalfouten 1;6 2;6

Voeten in Prosodische Woorden

Aanwijzingen voor Nederlands Prosodisch Woord als (w s) Versprekingen: anafora, linoleum, metathesis, emeritus pagina, mascara, rococo, moussaka

Prosodische Structuur Prosodisch woord Voet (w) Voet (s) Syllabe (s) Syllabe (w) Syllabe (s) Syllabe (w) ba lu stra de ta ber na kel Prosodie

Regelmaat in gelede Woorden Samenstellingsklemtoon: Als 2e lid nomen of verbum, dan hoofdklemtoon op 1e lid: dagboek, bleekgezicht, bovenhuis pianospelen, weggaan, opstaan

Regelmaat in gelede Woorden Samenstellingsklemtoon: Als 2e lid nomen of verbum, dan hoofdklemtoon op 1e lid: dagboek, bleekgezicht, bovenhuis pianospelen, weggaan, opstaan Als 2e lid adjectief of prepositie, dan hoofdklemtoon op 2e lid: goudgeel, goedgeefs, vooruit, achterin

Samenstellingsklemtoon In SPE: klemtoon wordt cyclisch toegekend: land bouw machine

Samenstellingsklemtoon In SPE: klemtoon wordt cyclisch toegekend: [land] [bouw] [machine] MSR 1 1 1 (main stress rule)

Samenstellingsklemtoon In SPE: klemtoon wordt cyclisch toegekend: [[land] [bouw]] [machine] MSR 1 1 1 CSR 1 2 (compound stress rule)

Samenstellingsklemtoon In SPE: klemtoon wordt cyclisch toegekend: [[[land] [bouw]] [machine]] MSR 1 1 1 CSR 1 2 CSR 1 3 2

Woordgroepsklemtoon De waarde [1 stress] wordt toegekend aan het tweede gedeelte van de woordgroep: NSR (nuclear stress rule) (een) bleek gezicht (vgl. bleekgezicht) (een) rood huidje (vgl. roodhuidje) erg mooi, heel lekker, hou vast

Ritmische Ambiguïteit [oude] [molen] [weg] MSR 1 1 1

Ritmische Ambiguïteit [oude] [[molen] [weg]] MSR 1 1 1 CSR 1 2

Ritmische Ambiguïteit [[oude] [[molen] [weg]]] MSR 1 1 1 CSR 1 2 NSR 2 1 3 oude weg naar molen vgl

Ritmische Ambiguïteit [oude] [molen] [weg] MSR 1 1 1

Ritmische Ambiguïteit [[oude] [molen]] [weg] MSR 1 1 1 NSR 2 1

Ritmische Ambiguïteit [[[oude] [molen]] [weg]] MSR 1 1 1 NSR 2 1 CSR 3 1 2 weg naar oude molen vgl

Prosodische Domeinen Segment domein alternanties (Feature)

Prosodische Domeinen Syllabe domein final devoicing Segment (Feature)

Prosodische Domeinen Voet ritmische structuur Syllabe Segment (Feature)

Prosodische Domeinen Prosodisch Woord domein hoofdklemtoon Voet Syllabe Segment (Feature) PrWd

Prosodische Domeinen Fonologische Frase domein liaison (Frans) (Clitic Group) Prosodisch Woord Voet Syllabe Segment (Feature)

Fonologische Frase Domein voor bijv. Liaison in het Frans reden: zeker stellen van ideale syllabestructuur: CV-syllabe wel in: les amis niet in: les copains

Liaison Wel in: mon ami Poss + N en bon anglais Prep+Adj+N il est allé Aux + V cet ouvrier Dem + N

Liaison Niet in: Il part à six heures Est-ce le matin ou le soir? M.Dupont a deux fils Jean était ainsi occupé blauw gekleurde fonemen worden gedeleerd Syntaxis geeft geen mogelijkheid tot generaliseren Fonol. Frase prosodisch domein/syntactisch bepaald

Prosodische Domeinen domein assimilatie: Intonatiefrase de zon komt op Fonologische Frase (Clitic Group) Prosodisch Woord Voet Syllabe Segment (Feature)

Prosodische Domeinen Uiting ‘ademhalingsgroep’ Intonatiefrase Fonologische Frase (Clitic Group) Prosodisch Woord Voet Syllabe Segment (Feature)

Intonatie Een fout intonatiepatroon kan het begrip van een uiting nadelig beïnvloeden: Verkeerd intonatiepatroon Goed intonatiepatroon

Toegift Onderzoek naar modaliteit in spraak Schreuder Van Eerten Gilbers (2006)

Emotionele intonatie Experiment majeur / mineur: Vrolijke en verdrietige muziek: Majeur: grote terts (4 semitonen: C – E) Mineur: kleine terts (3 semitonen: C – Es) Ook majeur en mineur in emotionele spraak? Experiment uitgevoerd door Laura van Eerten (BA-scriptie)

Emotionele intonatie Methode: 5 schoolmeesters / -juffen 4 verhaaltjes laten voorlezen van Teigetje en Iejoor (Winnie de Poeh) Teigetje: vrolijk Iejoor: somber Clusteranalyse intonatiecontour (F0) Muziekpartituren

Emotionele intonatie Clusteranalyse: Teigetje

Emotionele intonatie Semitonen: Teigetje 2 x grote terts Majeur! Gis C

Emotionele intonatie Clusteranalyse: Iejoor (kleiner bereik)

Emotionele intonatie Semitonen: Iejoor kleine terts Mineur! Gis F

Emotionele intonatie Tweaking: afronden naar dichtstbijzijnde semitoon = origineel = semitonen

Emotionele intonatie Omgezet naar MIDI (muziekformaat) met piano Originele spraak en pianomelodie samengevoegd spraak piano (Fragment van Iejoor, andere spreker)

Gb - A F - Ab Partituren G# - E C# - A Musical scores of speech fragments incorporate time as a factor in the sequence of tones (ignored in the cluster analyses).

Maartje Schreuder, Laura van Eerten, Dicky Gilbers MUSIC AS A METHOD OF IDENTIFYING EMOTIONAL SPEECH Maartje Schreuder, Laura van Eerten, Dicky Gilbers HYPOTHESIS Are differences in emotional speech characterized by different modalities? Similar to musical modality, we expect to find major third intervals in the intonation contours of cheerful speech and minor thirds in sad speech. C D E F G A B Db C# Eb D# Gb F# G# Ab Bb A# RESULTS Many Tigger passages have larger intervals than thirds, while many Eeyore files only contain a single peak. In the graphs of these passages the modality cannot be determined. The major modality is exclusively found in sound files of Tigger in which thirds were observed, whereas the minor modality only appears in sound files of Eeyore. Although thirds are only found in a minority of our material, there are no counterexamples in the fragments containing thirds. Minor third: three semitones: C-Eb Major third: four semitones: C-E MINOR Small frequency range: 75 to 200 Hz MAJOR Large frequency range: 87 to 406 Hz METHOD Five professional readers (primary school teachers) each read out four selected stories of the cheerful Tigger and the sad Eeyore (Winnie the Pooh, A.A. Milne) in Dutch. Relevant passages were extracted and concatenated to twenty files. The pitch contours (F0) were measured every 10 milliseconds. We did a cluster analysis of the frequency values which were rounded off to the nearest semitone values, resulting in a semitone power spectrum (cf. Cook 2002, Cook et al. 2004). Furthermore, we converted the pitch contours into musical scores. CONCLUSION In this pilot study most speech has a neutral modality. Nevertheless we find a tendency that a sad mood is expressed by means of minor thirds. If thirds are used in cheerful speech, these thirds tend to be major. We conclude that speech prosody has very similar characteristics as music. Therefore, music could be a promising method of identifying emotional speech. Semitone power spectrum Eeyore: interval of three semitones: F-G# Semitone power spectrum Tigger: intervals of four semitones: G#-C, C-E Gb - A F - Ab G# - E C# - A Musical scores of speech fragments incorporate time as a factor in the sequence of tones (ignored in the cluster analyses).

Toegift 2 Bij Liaison zagen we verbanden tussen syntaxis en fonologie Is er ook een verband tussen klank en betekenis?

Toegift: i-a falderie faldera Bad Company (1973) obladi oblada Beatles (1968) niet: faldera falderie oblada obladi

Klinkklank-woorden Snip en snap; spic en span; ditjes en datjes; yin en yang; zigzag; rifraf; kriskras; liflaf; mikmak; rimram; flickflack; kitkat; tiktak; tjiftjaf; klits klats; triktrak; wipwap; wirwar; rits rats; klikklak; prietpraat; falderie faldera; obladi oblada; (Duijzer; cf. Battus)

Geluid en betekenis ? Morris Swadesh (1909-1967): [i]-type vocalen geven aan dat iets dichtbij is en [a/u]-type vocalen geven afstand aan. hier vs. daar voici voila

Dit en dat in verschillende talen Chinook Tsimshian Maya Binga Didinga Burmese (D.Crystal 1987) i u gwii gwa li la/lo ti ta ici ica dii thoo

Discussie Combinatie /i/ - /a/ of /i/ - /u/: contrast Waarom /i/ eerst? /i/ hogere intrinsieke frequentie dan /a/ (/u/?) vgl. muziek: combinatie lage noot - hoge noot wordt vaak ervaren als opmaat

The pairing of Sound and Meaning Echter: zelfs bij onomatopeeën verschillen tussen talen: cucurucucu - kukeleku – cock-a-doodle-doo bow-wow - gnaf-gnaf ding-dong - bim-bam

The pairing of Sound and Meaning Het lijkt niet erg aannemelijk dat er een directe relatie tussen geluid en betekenis bestaat