Denkdag over euthanasie Kortrijk, 26 maart 2007 Als de dood voor de dood ? Denkdag over euthanasie Kortrijk, 26 maart 2007

Inleiding Euthanasiewet in België sinds 2002: Euthanasie – levensbeëindiging door een arts op vraag van de patiënt zelf – is onder bepaalde voorwaarden niet strafbaar. Wat over euthanasie te denken? Berichtgeving in media is vaak verwarrend … en confronteert ons met onze angst rond sterven

Inleiding Welke houding als christen tegenover euthanasie aan te nemen? Deze houding houdt verband met… Houding tegenover het lijden Houding tegenover autonomie als zelfbeschikking Het individuele geweten

Inleiding Christelijke voorzieningen die met de vraag naar euthanasie worden geconfronteerd staan voor dilemma: Gebod ‘Gij zult niet doden’ Caritatieve plicht een mens niet alleen te laten in zijn lijden (cf. Jezus van Nazareth)

Indeling Korte schets van de aanloop naar de euthanasiewet. 1 Korte schets van de aanloop naar de euthanasiewet. 2 Hoe zit dat eigenlijk met euthanasie? De wet (2002) van dichtbij bekeken 3 Mag alles wat kan? De euthanasiewet vanuit ethisch perspectief bekeken

Indeling - 4 En wat met dementie? Een kritische blik op een mogelijke uitbreiding van de wet 5 Wat valt er als christen over euthanasie te zeggen? De euthanasiewet vanuit christelijk perspectief bekeken - Besluit

Aanloop naar de euthanasiewet. Van paternalisme naar patiëntenrechten

Aanloop naar de euthanasiewet. Van paternalisme naar patiënten rechten 3 tijdsvakken in geneeskunde: 1) Van Oertijd tot 1870: medisch-technische onmacht Hippocratische Eed 2) Van 1870 tot 1960: van technische onmacht naar technische macht

Aanloop naar de euthanasiewet. Van paternalisme naar patiëntenrechten 3) Vanaf 1960: medisch-technische macht “Crisis van Hippocratische Eed”: -Emancipatiebeweging van jaren ’60 - Technische kunde leidt tot medisch- technische macht (cf. Foto’s)

Aanloop naar de euthanasiewet. Van paternalisme naar patiëntenrechten J.H. Van Den Berg: “De nieuwe technische macht maakt een nieuwe ethiek onafwendbaar... Het devies van de nieuwe ethiek luidt aldus: het is de arts geboden menselijk leven te behouden, te sparen en te verlengen, waar en wanneer dat zinvol is...”

Aanloop naar de euthanasiewet. Van paternalisme naar patiëntenrechten Kenmerken van de ‘Nieuwe Ethiek’: Deugdzame houding van arts (Hippocratische Eed) is niet langer enige bron van ethiek → beoordeling van het effect van het medische handelen (‘Kwaliteit van leven’) Aan patiënten worden rechten toegekend (vb. ‘informed consent’)

Aanloop naar de euthanasiewet. Van paternalisme naar patiëntenrechten Uitgangspunt van ethische reflectie is conflict van waarden of principes (cf. ‘Principles of Biomedical Ethics’, Beauchamp & Childress): Niet-Schaden, Weldoen, Autonomie & Rechtvaardigheid. Cf. Van Den Berg: “Handel in het belang van de gezondheid van patiënt, vermijdt schade, respecteer autonomie, wees rechtvaardig”

Aanloop naar de euthanasiewet. Van paternalisme naar patiëntenrechten Principes worden geformuleerd tot algemene richtlijnen en regels (‘codificatie’). Codificatie van vier principes versterkt een benadering van ethische problemen in termen van individuele autonomie (onafhankelijk zelf beslissen).

( ) Drie bedenkingen in de rand… ‘Rechten’ claimen vanuit autonomie kan communicatieve struikelblok vormen in een gezamenlijk zoekproces naar het goede Right-to-rot? Probleem van wilsonbekwamen ( )

Hoe zit dat eigenlijk met euthanasie? De wet van dichtbij bekeken. Definitie Euthanasie is het opzettelijk levensbeëindigend handelen door een ander dan de betrokkene, op diens verzoek ≠ levensbeëindigend handelen op vraag van derden ≠ levensverkorting door symptoombestrijding ≠ dood als gevolg van niet-behandelingsbeslissing ≠ hulp bij zelfdoding ≠ palliatieve sedatie

Pijnbestrijding Palliatieve sedatie Actieve Levens-beëindiging Intentie Symptoom-behandeling Symptoom- behandeling Levens- beëindiging Handeling Zoveel medicatie als nodig om pijn onder controle te krijgen - proportionaliteit Zoveel medicatie als nodig om pijn onder controle te krijgen – proportionaliteit Zoveel medicatie als nodig om leven te beëindigen Resultaat Verkorting van leven uitzonderlijk Per definitie beëindiging van leven

Hoe zit dat eigenlijk met euthanasie? De wet van dichtbij bekeken. Belgische wet betreffende euthanasie: Euthanasie is niet meer strafbaar onder bepaalde voorwaarden. Hoeksteen is autonome beslissing van wilsbekwame patiënt

Hoe zit dat eigenlijk met euthanasie? De wet van dichtbij bekeken. Inhoudelijke voorwaarden: Patiënt: meerderjarig, handelingsbekwaam en bewust Verzoek: vrijwillig, overwogen, herhaald, duurzaam, geen externe druk Toestand: uitzichtloos en ondraaglijk fysiek of psychisch lijden… dat niet kan worden gelenigd dat het gevolg is van een ernstige of ongeneeslijke aandoening dat veroorzaakt is door ziekte of ongeval

Hoe zit dat eigenlijk met euthanasie? De wet van dichtbij bekeken. Formele voorwaarden Verplichtingen arts Informeren van patiënt over toestand en toetsen of patiënt aan inhoudelijke voorwaarden voldoet Consult tweede arts Eventueel bespreken met verpleegkundig team Aangifte doen (Federale Controle- en Evaluatiecom.)

Hoe zit dat eigenlijk met euthanasie? De wet van dichtbij bekeken. Bijkomende verplichtingen arts in niet-terminale situatie: Consult derde arts Maand wachttijd Vereisten waaraan het verzoek van de patiënt moet voldoen: Het verzoek moet actueel zijn Het moet schriftelijk, gedateerd en getekend zijn Wilsverklaring is alleen geldig bij irreversibele coma

Hoe zit dat eigenlijk met euthanasie? De wet van dichtbij bekeken. Euthanasie is mogelijk… Zowel bij fysiek als psychisch lijden Zowel in terminale als niet-terminale situatie Euthanasieprocedure wordt opgestart... wanneer je meerderjarig bent, handelingsbekwaam en bewust of op basis van wilsverklaring bij coma

Hoe zit dat eigenlijk met euthanasie? De wet van dichtbij bekeken. Patiënt dient officieel euthanasie te vragen via een ‘schriftelijk verzoek’ Hierin wordt de wens uitgedrukt dat ‘een arts mijn leven beëindigt’ Ondertekend door patiënt of – wanneer je zelf niet meer kan schrijven – door een ander in jouw naam en door de arts die hierbij is ≠ ‘wilsverklaring’ ≠ ‘levenstestament’

Hoe zit dat eigenlijk met euthanasie? De wet van dichtbij bekeken. Verantwoordelijkheid ligt bij arts. Deze moet nagaan… Of je handelingsbekwaam bent (…) Hoe ernstig je verzoek is Is het herhaald? Is er sprake van enige druk? Hoe ernstig je toestand is Is je toestand ongeneeslijk/medisch uitzichtloos? Lijd je ‘ondraaglijk’? Kan dit lijden niet gelenigd worden?

Hoe zit dat eigenlijk met euthanasie? De wet van dichtbij bekeken. Arts moet advies inroepen… van tweede (wet spreekt van ‘andere’) arts om mee te oordelen over uitzichtloosheid en ondraaglijkheid van het lijden van verpleegkundig team van derde (wet spreekt van ‘tweede’) arts) bij niet-terminale situatie Dit is verplicht doch niet bindend.

Hoe zit dat eigenlijk met euthanasie? De wet van dichtbij bekeken. Behandelend arts mag weigeren om op euthanasieverzoek in te gaan, maar moet dit ‘tijdig’ melden en dossier doorgeven aan een door de patiënt aangeduide arts. Euthanasie wordt uitgevoerd… Bij terminale patiënt: geen termijn voorzien, maar in praktijk enkele dagen na schriftelijk verzoek Bij niet-terminale patiënt: minimum een maand na schriftelijk verzoek

Hoe zit dat eigenlijk met euthanasie? De wet van dichtbij bekeken. Cijfers van de Federale Controle en Evaluatie-commissie: 2004-2005: 31 euthanasiegevallen/maand 2006: 37 euthanasiegevallen/maand Meerderheid: terminale gevallen; Minderheid betreft gevallen waarin patiënt niet binnen afzienbare tijd zou overlijden (vnl. evolutieve neuromusculaire aandoeningen met tetraplegieën en ernstige, meerdere verlammingen)

Hoe zit dat eigenlijk met euthanasie? De wet van dichtbij bekeken. 54% euthanasie in ziekenhuis; 39% thuis; slechts zelden in WZC Slechts 13 euthanasiegevallen op basis van wilsverklaring In meeste gevallen wordt patiënt eerst buiten bewustzijn gebracht

Mag alles wat kan? De euthanasiewet bekeken vanuit ethisch perspectief. Ethiek = kritische reflectie op onderliggende waarden Onderliggende waarden à euthanasiewet: Beschermwaardigheid van het leven Autonomie van de persoon Zorgrelatie

Mag alles wat kan? De euthanasiewet bekeken vanuit ethisch perspectief. Bij elk van deze waarden… Radicale opvatting en relatieve opvatting Verdere reflectie

Mag alles wat kan? De euthanasiewet bekeken vanuit ethisch perspectief. Beschermwaardigheid Beschermwaardigheid van het leven is een fundamentele waarde bij uitstek Leven is fundament en voorwaarde voor alle andere waarden Beschermd door Fundamentele juridische principes Rechten van de mens Levensbeschouwingen en religies

Mag alles wat kan? De euthanasiewet bekeken vanuit ethisch perspectief. Beschermwaardigheid Radicale opvatting Fundament ligt in de gegevenheid van het leven zelf, ongeacht de kwaliteit van leven Leven is prioritair RKK – Verklaring over euthanasie (1980) God is de Heer van het leven (geschenkmetaforiek) → relativering van het zelfbeschikkingsrecht 5de gebod: ‘Gij zult niet doden’ → euthanasie is moord

Mag alles wat kan? De euthanasiewet bekeken vanuit ethisch perspectief. Beschermwaardigheid Relatieve opvatting Kwaliteit van leven speelt ook een rol Beschermwaardigheid van leven is fundamenteel, maar niet absoluut Afweging van beschermwaardigheid tgo. andere waarden (cf. rol van het geweten) Standpunt Caritas Vlaanderen (palliatieve zorg; terminaal vs. Niet-terminaal) H. Kuitert; J. Pohier

Mag alles wat kan? De euthanasiewet bekeken vanuit ethisch perspectief. Autonomie Autonomie is fundamentele waarde in hedendaagse samenleving Autonomie als: ‘eigen keuzes maken zonder anderen te schaden’ Sinds emancipatiebeweging van ’69 is autonomie de hoeksteen van wetgeving, ook in gezondheidszorg

Mag alles wat kan? De euthanasiewet bekeken vanuit ethisch perspectief. Autonomie Radicale opvatting Absolute autonomie (cf. liberale mensvisie) Zelfbeschikkingsrecht over eigen leven en dood (cf. Ton Vink): Mensen zijn onderling verweven met elkaar Het is echter aan het individu alleen om over zijn leven en bestaan te wikken en te beschikken.

Mag alles wat kan? De euthanasiewet bekeken vanuit ethisch perspectief. Autonomie Relatieve opvatting Relationele autonomie of ‘autonomie-in-verbondenheid’ (cf. personalistische mensvisie) Verantwoordelijkheid in relatie tot anderen (cf. samen-beslissen i.p.v. zelf-beslissen) Standpunt Caritas Vlaanderen

Mag alles wat kan? De euthanasiewet bekeken vanuit ethisch perspectief. Autonomie Zorgethische bedenking: Rol van autonomie in de negatieve beleving van afhankelijkheid en in de ervaring van ondraaglijkheid? Autonomie opgevat in ‘doorgeschoten zin’ heeft weinig aandacht voor de mens als kwetsbaar wezen Autonomie Afhankelijkheid ???

Mag alles wat kan? De euthanasiewet bekeken vanuit ethisch perspectief. In hoeverre spelen bij euthanasievraag de angst voor afhankelijkheid, angst om anderen tot last te zijn, angst voor het verlies van waardigheid? Aan de ‘ondraaglijkheids’-ervaring liggen vaak de angst voor afhankelijkheid, de angst voor het verlies van waardigheid, de angst om een ander tot last te zijn. Deze angsten hangen samen met de dominantie van autonomie.

Mag alles wat kan? De euthanasiewet bekeken vanuit ethisch perspectief. Kwaliteitsvolle zorg is een fundamentele waarde in zorgverlening Zorgrelatie als samenwerkings- en vertrouwensrelatie Aanbod van professionele en menselijke zorg Beschermd door… Organisatie gezondheidszorg Deontologische codes van zorgverlenende beroepen Zorg

Mag alles wat kan? De euthanasiewet bekeken vanuit ethisch perspectief. Radicale opvatting Blijvende behandeling en zorg aanbieden Optie voor het behoud van leven Relatieve opvatting Afweging van zinvolheid van behandeling Mogelijke optie voor levensverkorting of levensbeëindiging Zorg

Mag alles wat kan? De euthanasiewet bekeken vanuit ethisch perspectief. Reflectie op behandelbaarheid Wanneer is het lijden werkelijk uitzichtloos? Wanneer is het lijden werkelijk onbehandelbaar? ↓ Kwaliteitsvolle zorg aanbieden vraagt hier om zo objectief mogelijke maatsstaven. Zorg

Mag alles wat kan? De euthanasiewet bekeken vanuit ethisch perspectief. Objectieve maatstaven bij niet-terminale patiënten? Ondraaglijk lijden? Demoralisatie en hopeloosheid verbonden met psychisch lijden geeft vertekening van de realiteit en de eigen leefsituatie Wens om te sterven of wens om een beter leven te leiden? Hier speelt ‘klaar met leven’-motief mogelijks een rol: centraal staat hier de vrees voor verlieservaringen van de ouderdom (ziekte) en niet zozeer de ervaring van dat verlies zélf Zorg

Mag alles wat kan? De euthanasiewet bekeken vanuit ethisch perspectief. ‘Klaar met leven’-argument is problematisch De arts moet de ondraaglijkheid en uitzichteloosheid van het lijden van de patiënt kunnen ‘invoelen’ en tot op zekere hoogte objectiveren, om aan een euthanasieverzoek te mogen voldoen Wordt de eis van ondraaglijk lijden losgelaten, dan vervalt de morele grond voor de medische betrokkenheid bij euthanasie én ontstaat een situatie waarin het levensbeëindigend handelen wordt losgeweekt uit de context van hulpverlening in gezondheidszorg Zorg

Mag alles wat kan? De euthanasiewet bekeken vanuit ethisch perspectief. In hoeverre kan een arts de complexiteit van een euthanasievraag met ‘klaar met leven’-motief peilen? Hoe kan hij het ‘uitzichtloos lijden’ hier objectiveren? Uitzichtloos lijden bij psychiatrische patiënten en onbehandelbaarheid? Mogelijkheden van psychische behandeling? Zorg

Mag alles wat kan? De euthanasiewet bekeken vanuit ethisch perspectief. Reflectie op zorg als waarde in samenleving Draagvlak van zorg aangetast door euthanasie? (cf. e-mail) Christelijke invalshoek? Wat met de dementerenden? Zorg

Mag alles wat kan? De euthanasiewet bekeken vanuit ethisch perspectief Euthanasie als ‘dorstlessende pil’? (cf. A. Saint-Exupéry) Psychisch lijden speelt grote rol bij euthanasie in niet-terminale situatie Demoralisatie en hopeloosheid: gevoel van fysieke, sociale en emotionele ontluistering die de gevoelens van eigenwaarde ondermijnen (‘suicide, c’ est l’ abscence de l’autre’) Zorg

Mag alles wat kan? De euthanasiewet bekeken vanuit ethisch perspectief “Gerontofobe” denken in een nochtans vergrijzende samenleving: op het ogenblik dat mensen zorgafhankelijk worden vergroot het gevoel van sociale overbodigheid, uitsluiting, zinloosheid, zinloosheid Moeten we niet veeleer daar iets aan veranderen dan aan het aanbieden van euthanasie? (cf. veerkracht) Zorg

En wat met dementie? Een kritische blik op een mogelijke uitbreiding van de wet Drie grote problemen: Dementie: aan- en afwezigheid Huidige persoon vertolkt in zijn kwetsbaarheid misschien geheel andere verlangens en preferenties dan de vroegere wilsbekwame persoon Kan men van hulpverleners verlangen dat zij de huidige wil van een demente persoon negeren wanneer er sprake is van een euthanasieverzoek?

En wat met dementie? Een kritische blik op een mogelijke uitbreiding van de wet Dementie: een proces Op welk ogenblik moet euthanasie worden voltrokken? Cf. Spiegel? Cf. Kinderen niet meer herkennen? Kan men van hulpverleners verlangen dat zij de de verantwoordelijkheid nemen om te beslissen wanneer de (vroegere) wil van een demente persoon moet worden uitgevoerd?

En wat met dementie? Een kritische blik op een mogelijke uitbreiding van de wet Dementie: ondraaglijk lijden…? Objectieve standaard? Perspectief van samenleving? Kan van hulpverleners worden gevraagd om euthanasie uit te voeren bij iemand die op voorhand en vooral uit vrees voor lijden euthanasie heeft gevraagd terwijl zij niet objectief kunnen vaststellen of er op dit ogenblik effectief sprake is van doorleefd lijden?

Wat valt er als christen over euthanasie te zeggen? Uitgangspunt blijft: “Gij zult niet doden” Wanneer doden een ‘gewoonte’ wordt… Verleggen van grenzen (draagvlak?) Geen stimulans van het verbod (dat aanzet tot creativiteit en tot maximale inzet, ten voordele van de lijdende mens)? Wij zorgen voor u, maar tegen betaling?

Wat valt er als christen over euthanasie te zeggen? Waar trek je de grenzen van de menselijke draagkracht? “Wij hebben het leven niet. Wij zijn het leven” (cf. Herman van Veen) = morele ervaring behelst zowel een menselijk als een buiten-menselijk moment → Dit buiten-menselijke moment ervaren en/of belijden christenen als het zich ‘gedragen’ worden

Wat valt er als christen over euthanasie te zeggen? Zelfbeschikking-in-verbondenheid “Aandacht voor de mens als kwetsbaar wezen” Godsontwerp van Jezus = een ontwerp waarin voor de gelovige met zijn wereld een bestemming is weggelegd die boven de ervaring van dood en graf uitgaat en die bevestigd wordt in en door de gewone ervaringen van de dag (Cf. Kuitert)

Wat valt er als christen over euthanasie te zeggen? Geloven, niet in zijn eisende, maar in zijn dragende kracht…. Aanvaarden van een stuk passiviteit in het bestaan Vermijden van het ‘moe zijn’ van het ‘moeten kiezen’ Verbondenheid staat boven zelfbeschikking Troost en bemoediging vinden in het geloof

Wat valt er als christen over euthanasie te zeggen? Marinus van den Berg “Zeg nooit nooit.” “Je kan er je ogen niet voor sluiten dat ondanks alles er toch mensen zijn die zeggen niet verder te kunnen of te willen leven. Het is een zonde van nalatigheid om deze vragen de rug toe te keren, of niet verder te komen dan een ‘nee, nooit’”.

Wat valt er als christen over euthanasie te zeggen? In een terminale situatie Palliatieve filter Pijncontrole Niet-behandelingsbeslissingen Palliatieve sedatie Geestelijke zorg

Wat valt er als christen over euthanasie te zeggen? Ethische filter Vormt vraag naar euthanasie inbreuk op zorgrelatie? Gaat euthanasievraag uit van de “wens om alles te blijven beheersen” of eerder “verbonden zijn met mensen, maar overmand door het lijden”? Open beluisteren van de vraag (niet negeren) van de kant van de hulpverlener, niet ‘eisende’ houding van de kant van de patiënt → samen-beslissen? Respectvolle dialoog?

Wat valt er als christen over euthanasie te zeggen? Wanneer de vraag blijft… Eindverantwoordelijkheid bij arts (en niet bij familie) Gewetensbeslissing van patiënt en van arts Noodsituatie (casus perplexus)

Wat valt er als christen over euthanasie te zeggen? In een niet-terminale situatie… Verbod tot doden Gemeenschap God Leven behoeden als kern van zorg

Wat valt er als christen over euthanasie te zeggen? Ziekenzalving Ritueel → kanalisering van emoties Sacrament als teken van genade Vorm van kerkelijke nabijheid

Wat valt er als christen over euthanasie te zeggen? Pastor-zijn vanuit zorgethisch perspectief Meelevende nabijheid Dialoog met respect voor mysterie van elke persoon Geloof ter sprake brengen van zijn gevende kant Begeleiden bij sterven = leven toevoegen aan dagen i.p.v. dagen aan het leven

Wat valt er als christen over euthanasie te zeggen? Hopeloosheid: mee helpen zoeken naar andere vormen van hoop…