Brug van eiland naar vasteland Schaken en autisme Brug van eiland naar vasteland

‘Schaken is net als het leven; één stap kan grote gevolgen hebben!’ (Thijs ‘One in every 64 children could have autism’, Cambridge Researchers 2

Conclusies Schaken is geschikt voor veel autisten Schaken stimuleert de cognitieve, sociale en emotionele ontwikkeling

Dit is een verhaal over Tom Maarten Jaap Casper Laurens Jeroen En heel veel anderen

Begrijpen Zij hebben moeite de mensen om hen heen te begrijpen De mensen om hen heen hebben moeite om hen te begrijpen Gevolg: misverstanden, verwarring, angst en frustraties

Even kennis maken Karel van Delft Hans Noorda Psycholoog Schaaktrainer Journalist www.schaken-en-autisme.nl www.schaaktalent.nl www.chesstalent.com www.kvdc.nl Hans Noorda Medewerker Steunpunt Autisme Ambulant begeleider 9

De bedoeling van deze lezing ZICHT op aantal aspecten Geeft een basis voor GRIP

De opening: ‘Toets!’ 12

13

Autisme Spectrumstoornissen Gedragsmatig (buitenkant, zichtbaar) Sociale interactie, communicatie en stereotiep gedrag Psychologisch (binnenkant), onzichtbaar) Andere denkstijl, prikkelverwerking, emoties Medisch/ biologisch (oorzaak, onzichtbaar) Genetische defecten, anders functioneren van de hersenen 14

Beperkingen ToM = De ander Inleven, invoelen EF = De acties Plannen, organiseren CC = De situatie Samenhang ALGEMEEN: WYS < WYG: Blind voor de context die VERBEELD moet worden. Contextblindheid = geen spontaan gebruik van betekenisverlening, vooral van minder duidelijke info (Vermeulen, 2009) 1 ≠ 1, 1 woord is niet 1 betekenis! Dat hangt af van de context (voorafgaande, verwachtingen, omgeving, aanwezigen, etc) Begeleiding: VERHELDEREN! de ‘juiste betekenis’ niet zien dan: de ‘juiste betekenis’ aanbieden = de context en de wereld verhelderen (= duidelijkheid/ voorspelbaarheid bieden) A U T I S M E-vriendelijkheid: 90% duidelijkheid en voorspelbaarheid 10% vriendelijkheid NIET het gedrag, maar hun waarnemen/ denken als uitgangspunt nemen! CC Wel de details (soms alle) zien, maar begrijpen ze de samenhang (de essentie) niet. Te vaak, te veel gericht op één of meer details. Ze zien letterlijk door de bomen (misschien zelfs wel het boomschors of een boomblad) het bos niet meer. Het filmpje geeft een indruk hoe enorm contextgericht wij denken, kijken en handelen. Mensen met autisme zullen absoluut veel eerder en veel meer de verschillen zijn opgevallen. Detailgerichtheid kan een kracht zijn. Belangrijk is echter wel dat de aandacht uitgaat naar die details die belangrijk zijn. De term ‘detaildenkers’ voor mensen met autisme is niet helemaal kloppend. Mensen met autisme merken belangrijke details minder goed op dan mensen zonder autisme. Ze geven onvoldoende betekenis aan gehelen. ToM, verklaart: sociale problemen anderen begrijpen rekening houden met anderen rekening houden met de situatie/ de context sociale competentie vraagt erg veel contextgevoeligheid: Het grootste probleem is weten waar en wanneer je wat zegt/ doet en waar en wanneer beter niet. Communicatieproblemen Vooral: hardnekkige TOEPASSINGSPROBLEMEN context verduidelijken EF De besturing van ons denken, handelen. Voornamelijk mbt de aandachtswisseling en de cognitieve flexibiliteit. Bij beiden speelt de context een grote rol. Daarom zijn gesprekken, verkeerssituaties, etc zo moeilijk. Ze veranderen voortdurend, waardoor aanpassingen noodzakelijk zijn. Mensen met autisme missen een systeem om de juiste informatie eruit te pikken en de overige informatie tijdelijk te negeren. Dit controleren en sturen van informatie ordenen doen wij in honderdsten van milliseconden. Moeite met: gedachten organiseren plannen maken impuls controle Gevolg: rigiditeit stereotypen aanpassingsproblemen opstellen stappenplannen, scripts, etc Herhalen, controleren, herhalen omdat de uitvoering vaak stroef/ niet spontaan verloopt 15

Sterke kanten! Eigen logica, systeemdenker Kan zich goed verdiepen in één onderwerp Kan onverstoorbaar doorwerken Begrijpt schematische weergaven goed Heeft een sterk visueel geheugen Kan goed alleen werken Is beleefd tegen anderen Is te vertrouwen (afspraak = afspraak) Kan goed planmatig en stapsgewijs werken Kan veel feiten produceren Heeft oog voor detail Heeft veel kennis van bepaalde zaken Zijn schakers minder sociaal? Ze zeggen niks, ze drinken weinig. Is schaken een individueel spelletje? Schakers zijn zeker niet minder sociaal. Er zijn weinig andere sporten waarin zoveel verschillende doelgroepen samen komen. Wel zijn er een aantal afspraken, regels bedacht. Je kunt wel individueel met schaken bezig zijn, maar het is altijd gericht op die volgende partij, de volgende tegenstander. Voor mensen met autisme is het wel een betrekkelijk veilige omgeving. Je stelt je voor, je geeft de ander een hand en wenst hem/ haar succes. En je kunt je richten op het schaken. Lichamelijk contact is minimaal en er zit een tafel tussen de spelers. Na de partij kan er samen geanalyseerd worden, maar het hoeft niet! Tijdens de analyse is er wel interactie. Maar het gesprek zal vrijwel 100% bestaan uit de gespeelde zetten en de mogelijke andere zetten. Kortom: het gaat om veilige, voorspelbare, overzichtelijke informatie. De tegenstander zal niet snel verrassende dingen zeggen en/ of doen. De ander begrijpen betekent vooral het schaken van de ander begrijpen. Veel voorkomende reacties als angst, stress, onzekerheid zullen minimaal zijn, omdat het gespreksonderwerp duidelijk en afgebakend is. Een sociaal vervolg van de partij, nog even vluggeren, is ook prima haalbaar, want dan zijn we weer bezig met schaken. 16

Autisme Spectrumstoornissen Niet fysiek Logisch Veilig Gestructureerd Rustig 17

Talentontwikkeling en autisme Geïnteresseerd in talentontwikkeling Talentontwikkeling = presteren Waarom is talentontwikkeling van belang Talent: aangeboren eigenschap Prestatie: iets voor elkaar krijgen Hoe ontwikkel je talent Randvoorwaarden van presteren

Credo We hebben allemaal wat We moeten er het beste van maken Als het even kan: samen Benoem beperkingen Maak ze bespreekbaar De schaamte voorbij

Hoe gaat schaakles geven aan autistische jongeren in de praktijk Tom en Merijn

Jaap de Vries

Prestaties Prestaties afhankelijk van talent omstandigheden motivatie fysieke conditie geluk

Schaken: prestaties en plezier Prestaties leveren is goed voor het zelfbeeld Prestaties kun je op allerlei niveaus leveren: jezelf verbeteren is presteren Plezier is een prettige vorm van welbevinden Schaken biedt mogelijkheid prestaties te leveren en plezier te hebben

Prestatievermogen beïnvloedbaar talent: rek in aangeboren kwaliteiten omstandigheden: goede trainer, materiaal motivatie: groter door succeservaringen fysieke conditie: conditiesport, oefeningen geluk: omstandigheden zitten mee

Artikelen schaken en autisme in SchaakMagazine www.schaken-en-autisme.nl - pdf artikel SchaakMagazine - pdf uitgebreide versie artikel - pdf Engelse vertaling - pdf Spaanse vertaling Artikelen mogen gratis verspreid worden

Iedere autist is anders Autisme is een ontwikkelingsstoornis Probleem: informatie niet goed ordenen Verschillende vormen: Asperger, PDD-NOS, klassiek autisme, Rett syndroom, des-integratiestoornis van de kinderleeftijd (MCDD) Elke vorm heeft eigen kenmerken Gradaties Ieder persoon heeft een eigen karakter Invloed omgeving, opvoeding

Oorzaken Ontwikkelingsstoornis in de hersenen Informatie via zintuigen wordt niet goed verwerkt tot zinvol geheel Daardoor moeilijk betekenis geven, verkeerde verbanden leggen, moeilijk adekwaat reageren DNA-onderzoek (erfelijkheid) Ook onderzoek naar stofwisselingsziekten en zwangerschapsproblemen

Beperkingen Sociale interactie Communicatie Verbeeldend vermogen Interesses

Problemen jongeren met ASS Sociale vaardigheden beperkt, geen of weinig vriendschappen Communicatie, taal Non-verbale communicatie Voorstellingsvermogen, fantasie Behoefte aan structuur Emoties, invoelingsvermogen, angsten Zelfbeeld Motoriek Zintuiglijke waarneming, waarneming in deeltjes, missen overzicht Concentratie Aanraken door anderen is bedreigend Beperkte belangstelling Veranderingen Maar: geen autist is hetzelfde, vele uitingsvormen Pervasieve stoornis: het dringt in de hele ontwikkeling door

Hoe herken je autisten Gedrag, star, ‘vreemd’ Moeilijk normaal contact Geen oogcontact Overgevoelig voor zintuiglijke prikkels Vaak alleen Spelen met anderen kinderen vaak moeilijker dan met volwassenen Taalgebruik vaak afwijkend, eigenaardig Stemming kan snel wisselen Omgaan met veranderingen is moeilijk Angstreacties, paniekaanvallen, depressies Soms problemen met kleinigheden Onvoorspelbaar Zuiver, vriendelijk Onbegrijpelijk, ongrijpbaar

Classificatie en diagnose Classificatie = benoemen (DSM systeem) Diagnose = benoemen en verklaren Diagnose autisme op basis gedragskenmerken Ongeveer 1 op 100 (80 procent jongens) Rapport Gezondheidsraad (juni 2009) Betere diagnose Eerder duidelijk door complexere wereld

Wetenschap Beschrijven Verklaren Voorspellen Beheersen M.b.t. autisme: nog veel onbekend

Willen en kunnen Willen of kunnen autistische kinderen geen contact hebben Hoe bereik je vooruitgang Nature: aangeboren Nurture: opvoeding Ruimte voor ontwikkeling

Aantal behoeften Rust, structuur, duidelijke regels Veilige omgeving Voorspelbare gang van zaken (dagroosters, pictogrammen) Herhaling Heldere, concrete communicatie Acceptatie (staat centraal), zeg dat ook

Perspectief Autisme is niet te genezen Wel hanteerbaar(der) te maken Wel ruimte in capaciteiten kunnen ontwikkelen Autist en mensen in omgeving kunnen leren omgaan met de handicap Belangrijk: onderkennen en acceptatie PRAAT GEWOON MET AUTISTEN Vooral gedragstherapie, voorlichting helpen Soms pilletjes bij comorbiditeit (bijv. ADHD) Veel hulpverlening, maar versnipperd Veel informatie (NVA, Google)

Tom Poes, verzin een list Praktisch omgaan met probleemsituaties. Bijvoorbeeld afspreken met autistisch kind en een groep dat je bij woedeuitbarsting een ‘time out’ aan het kind geeft. Dat is geen straf, het is een handige oplossing. Want: iemand met hoofdpijn moet ook even rust hebben. Vraag ook aan het kind waarom hij boos werd. Wellicht is het handig dingen voortaan anders te doen.

Schaken stimuleert Cognitieve ontwikkeling: Sociale ontwikkeling: Denken, redeneren Sociale ontwikkeling: Contacten met anderen, sociale vaardigheden Emotionele ontwikkeling: Zelfvertrouwen, plezier

Sociale vaardigheden autisten Zelfbeeld en sociale vaardigheden van autisten ontwikkelen zich spelenderwijs tijdens interactie bij lesgeven en bespreken van partijen. Sociale vaardigheden uitleggen, niet invoelbaar.

Poeh, hoe doe je dat als trainer Lezen, praten, ervaringen opdoen Begrip, deskundigheid, geduld Consequente houding en aanpak Structuur bieden en zichtbaar maken Bijvoorbeeld via weekschema en lesopzet op bord schrijven Persoonlijke aanpak Kleine groepen

Uitgangspunten Ga uit van mogelijkheden van autisten, bijv. intelligentie, oog voor detail, sterk geheugen, kunnen focussen Geef eigen verantwoordelijkheid zo veel als mogelijk en help waar dat nodig is

Hoe leer je een vaardigheid Lesgeven kun je leren, is een vaardigheid Onbewust onvaardig (probleem onbekend) Bewust onvaardig (realiseert probleem) Bewust vaardig (doordacht handelen) Onbewust vaardig (automatisme)

Citaten Maarten Beekhuis ‘Ik denk dat ik schaken leuk vind omdat ik er goed in ben.’ ‘Ik ben waarschijnlijk meer op mezelf dan de meeste mensen, maar ik wil graag sociaal contact. Door mijn autisme is dat lastig.’

Citaten Tom Meurs Over schaken: ‘Je kunt er je ei in kwijt: al je creativiteit, inzicht. Je moet echt hard werken, analyseren, plannen maken, dieper kijken dan je tegenstander.’ ‘Iemand met Asperger kan veel meer. Laat zo iemand zijn gang dan maar gaan.’

Citaten Jaap de Vries ‘Als ik schaak, leer ik steeds meer. Het is gewoon een leuke sport.’ Zijn moeder Annemieke over Nintendo: ‘Zo’n spelletje lijkt individualistisch, maar voor Jaap is het een mogelijkheid tot contact met andere kinderen.’

Hoe kun je trainen Stappenmethode Gestructureerde methode met inleiding en oefeningen per hoofdstuk (circa 100) In boekvorm met werkboeken, op dvd Voordeel: direct feedback Voordeel: zelfstudie mogelijk Goedkoop: circa vijftien euro

Stappenmethode

Schaakbord, stukken, klok

Regels en patronen: combineren

Stappenmethode

Stappenmethode

Fritz

Schaakbond KNSB

Hoe kun je trainen Partijen analyseren met Fritz Becommentarieerde partijen naspelen in Fritz Programma kost circa 50 euro Verder nodig: bord en stukken en eventueel een schaakklok Verder: internet en boeken bibliotheek

Hoe kun je trainen Zelfstudie Op een club In huiselijke kring Met een gediplomeerd trainer Karel van Delft geeft aan autistische kinderen en jongeren schaaktraining

Wat moet een trainer kunnen Schaken (op beperkt niveau al genoeg) Empathie Didaktiek Begrip van autisme Sociale vaardigheden

Hoe krijgt trainer kennis Boek ‘Schaaktalent ontwikkelen’ Boekje van Landelijk Netwerk Autisme Ervaring: trainingen van andere trainers bijwonen, artikelen schaken en autisme

Tips van trainers Kleine groepjes, individuele aandacht Eenduidig taalgebruik Rustige omgeving Geef voldoende tijd voor taken, vermijd stress Duidelijk zeggen wat je gaat doen Direct ingrijpen bij problemen Benoem ongewenst gedrag en leg uit waarom Boos worden heeft geen zin, zeg wat je verwacht Duidelijke structuur in les, programma Zelfstudie niet afremmen (Aspergers) Emotioneel steun bieden, situaties uitleggen Controleer altijd of het kind begrijpt wat je zegt Kijk door de bril van een autist

Conclusies Schaken is geschikt voor veel autisten Schaken stimuleert de cognitieve, sociale en emotionele ontwikkeling