Mantelzorg: een goed om te waarderen Werner Brouwer Job van Exel

Economen? Economen houden zich bezig met keuzen in de aanwending van schaarse middelen en de doelmatigheidseffecten en verdelingseffecten van die keuzen - doel: de maatschappelijke welvaart (in brede zin) vergroten. Steeds vaker worden economen gevraagd binnen de zorg de doelmatigheid van interventies en programma’s te beoordelen in zogenaamde economische evaluaties. Daarbij blijkt mantelzorg veelal niet te worden meegenomen waardoor verkeerde conclusies kunnen worden getrokken - bijvoorbeeld: sneller zorgafhankelijke mensen ontslaan uit ziekenhuizen (zonder gezondheidsschade) lijkt efficiënt als niet wordt gekeken naar kosten buiten het ziekenhuis. Ook impact mantelzorg in algemeen onderzoeksobject, bijvoorbeeld relatie mantelzorg - formele zorg.

Mantelzorg - vraag Voor veel zorgbehoevenden is mantelzorg de geprefereerde zorg

Mantelzorg - objectieve belasting Onder objectieve belasting wordt verstaan de objectief meetbare inzet van de mantelzorger: hoeveel tijd, hoeveel reiskosten, etc. In veel gevallen is de objectieve belasting van mantelzorgers groot (mantelzorgers benaderd via steunpunten: ca. 35 uur per week).

Mantelzorg - subjectieve belasting Subjectieve belasting betreft hoe mantelzorgers hun zorg ervaren - sommigen vinden de situatie al (te) zwaar bij een geringe objectieve belasting, anderen vinden het niet zwaar bij een grote objectieve belasting Zwaardere belasting komt vaker voor bij mantelzorgers die: een partner of kind verzorgen, in hetzelfde huis wonen als de zorgvrager, langer of meer dagen in de week mantelzorg verlenen, jong(er) zijn, financiële problemen hebben, een slechte(re) gezondheid hebben en (fysiek) moeite met het uitvoeren van hun dagelijkse activiteiten, mantelzorg zijn gaan verlenen omdat ze het hun plicht vonden of dachten dat de omgeving het van ze verwachtte, gestopt zijn met werken om mantelzorg te kunnen verlenen, een grotere mate van spanning voelen tussen betaald werk en mantelzorg, zorgen voor iemand met psychische klachten of vooral een combinatie van lichamelijke en psychische klachten.

Gezondheid Steeds vaker wordt duidelijk dat mantelzorg ook een nadelig effect kan hebben op de mantelzorger. In een groot Amerikaans onderzoek werd aangetoond dat het zelfs een onafhankelijk overlijdensrisico is voor ouderen. Veel onderzoek geeft aan dat mantelzorgers lager scoren op het terrein van mental health, maar ook in rol functioneren, vitaliteit, etc. Gemiddeld genomen blijken mantelzorgers overigens soms gezonder dan de gemiddelde persoon van hun leeftijd en geslacht (healthy worker effect), maar juist zwaar belaste mantelzorgers scoren onder het gemiddelde - een effect van mantelzorg?

Mantelzorg vanuit economisch perspectief Mantelzorgers investeren tijd, moeite en soms geld in de behandeling van iemand uit hun sociale omgeving. Deze aspecten kunnen en moeten worden gewaardeerd vanuit economisch perspectief - tijd is immers een schaars goed. Daartoe bestaan verschillende methoden (Wat zou het anders kosten? Wat is de waarde van alternatieve tijdsbesteding? Hoeveel geld is nodig om de mantelzorger adequaat te compenseren?). Uit dit soort onderzoeken komt veelal naar voren dat de waarde van een uur mantelzorg zo tussen €10 en €15 ligt. Deze waarde loopt op met het aantal uur dat mensen al zorgtaken verrichten en varieert tussen zorgtaken.

Verder Mantelzorg kan leiden tot besparingen elders (uitstel opnames, vervroegd ontslag) en zo bijdragen aan een betaalbare zorg. Mantelzorg is vaak de geprefereerde optie van patiënt en mantelzorger (beiden worden gemiddeld genomen ongelukkiger wanneer de zorgtaken worden overgedragen). Maar juist de caregivers at risk moeten bij deze belangrijke taak wel worden ondersteund. Prikkels om mantelzorgers te ondersteunen ontbreken soms (WMO introduceert in dat opzicht een gevaarlijke knip tussen opname en sommige thuiszorg). Betaling van mantelzorgers (via PgB) kan positief werken, maar wellicht beter om gericht, daar waar nodig, te ondersteunen.

Respijtzorg: wat is het? Vormen van ondersteuning met als doel de mantelzorger te ontlasten, door (tijdelijk) overnemen van de zorgtaak. Mantelzorger in feite de zorggebruiker, maar in praktijk niet de uiteindelijke zorgontvanger. Belangrijkste vormen: Oppas thuis Dagopvang Tijdelijk verblijf/opname Georganiseerde (groeps)vakanties Soms ook: voorlichting, training, lotgenotencontact

Respijtzorg: behoefte en vraag Houdingen van mantelzorgers t.a.v. respijtzorg: “Behoefte en vraag naar ondersteuning” Mantelzorger aanzienlijk belast, haalt geen of weinig voldoening uit zorgverlening. Deel weet weg naar respijtzorgvoorzieningen niet te vinden. “Behoefte, maar geen vraag” Mantelzorger aanzienlijk belast, deel haalt voldoening uit zorgverlening. Mantelzorger wil zorgtaak niet overdragen of voelt zich belemmerd. Zorgontvanger wil niet door iemand anders verzorgd worden. “Geen behoefte” Evenwichtige mantelzorgsituatie. Mantelzorger heeft voldoende ondersteuning uit omgeving en haalt voldoening uit zorgverlening.

Respijtzorg: behoefte en gebruik Verkenning onder 273 mantelzorgers, benaderd via Steunpunten Mantelzorg. Mantelzorgers aanzienlijk belast (selectie): Duur: 8 jaar Intensiteit: 70% 7 dagen per week, 33 uur per week, 65% zorgontvangers heeft continue supervisie nodig Eenderde van de mantelzorgers maakt gebruik van respijtzorg, helft van de niet-gebruikers heeft behoefte aan respijtzorg.

Bevindingen: gebruikers respijt Intensiteit: 3 dagdelen Voorziening: 61% dagopvang, 39% oppas thuis, 26% tijdelijk verblijf, 9% georganiseerde vakantie Tevredenheid mantelzorger: 8 Aanwending: 63% sociale contacten, 55% hobby, 44% uitrusten of niets doen Weerstand bij zorgontvanger: 31% veel, 38% enig, 21% geen Tevredenheid zorgontvanger: 7

Bevindingen: niet-gebruikers respijt Voornaamste redenen: 38% van de zorgontvangers wil niet door iemand anders verzorgd worden 31% van de mantelzorgers heeft geen behoefte 28% van de mantelzorgers wil zorg niet uit handen geven Behoefte: 27% georganiseerde vakantie, 25% oppas thuis, 19% dagopvang, 13% tijdelijk verblijf Mogelijk: 30% oppas thuis, 27% georganiseerde vakantie, 15% dagopvang, 13% tijdelijk verblijf Intensiteit: 2 à 3 dagdelen

Conclusies Meeste mantelzorgers zijn goed geïnformeerd over respijtzorgvoorzieningen, maar juist niet-gebruikers met behoefte aan respijt zijn minder goed geïnformeerd. Mantelzorgers geven aan dat respijtzorg leidt tot een aanzienlijke ontlasting van de mantelzorgtaak. Houding van zorgontvanger is belangrijk voor behoefte en gebruik van respijt, alsmede voor tevredenheid met respijtzorg. Onvoldoende beleidsrelevante kennis over effectiviteit, doelmatigheid en vraaggerichtheid van respijtzorg.

Aanvullende informatie? Werner Brouwer  010-4082507  w.brouwer@erasmusmc.nl Job van Exel  010-4082507  n.vanexel@erasmusmc.nl Recente rapporten en publicaties kunt u vinden op:  www.bmg.eur.nl of www.imta.nl