Vlaams Parlement, 28 februari 2014 http://www.angelfire.com/ma/maxcrc/elections.html De spelregels van de democratie Prof. Dr. Stefaan Fiers Centrum voor Politicologie KU Leuven Vlaams Parlement, 28 februari 2014

(C) Prof. dr. S. Fiers – KULeuven 2014 Agenda Inleiding : Democratie en democratie is 2 Grote verscheidenheid aan spelregels Functies van kiesstelsels Categorieën van kiesstelsels Variaties in kiesstelsels Kunstmatige vertekeningsmechanismes Distributie kiesstelsels over de wereld (C) Prof. dr. S. Fiers – KULeuven 2014

Inleiding: Democratie en democratie is 2 (C) Prof. dr. S. Fiers – KULeuven 2014

Democratie en democratie is 2 (C) Prof. dr. S. Fiers – KULeuven 2014

Democratie en democratie is 2  PS  Les Verts  CONS  LD CDU  SPD (C) Prof. dr. S. Fiers – KULeuven 2014

1. Grote verscheidenheid aan spelregels  electorale cyclus Bosnia-Herzegovina (2 j.) vs. Frankrijk (5 j.)  samenstelling van het parlement : één of twee kamers?  samenstelling regering : éénpartij regering of coalitie (# partijen?)  onderwerp van de verkiezingen : parlement – president – deelstaat -gemeenteraad  Timing en initiatiefrecht : vast (BE) – semi vast (NL) – of max termijn (UK<2010)?  Uitslag: Wanneer is de nieuwe EM gekend?  Stemgerechtigden : inclusief of exclusief? (C) Prof. dr. S. Fiers – KULeuven 2014 (C) Prof. dr. Stefaan Fiers - S0D28a Vergelijkende Politiek KULeuven - 2011-2012

(C) Prof. dr. S. Fiers – KULeuven 2014 Verkiezingen zijn de expressie van traditie en een sociologische realiteit (C) Prof. dr. S. Fiers – KULeuven 2014

2. Functie van kiesstelsels Resulteert in een onbetwiste legitimiteit Geeft stem aan de wil van de bevolking Leidt tot een sterke en stabiele regering Kiest competente vertegenwoordigers Tiririca (Brazilië, campagne, 2010): “Wat een parlementslid doet? Geen idee ! Stem op mij,en ik zal het je weten te vertellen” http://www.youtube.com/watch?v=hVRZk4-JyMU&feature=related (C) Prof. dr. S. Fiers – KULeuven 2014

3. Categorieën van kiesstelsels Driedeling op basis van “electorale formule” FPTP : First Past the Post (UK, USA) / TRS : Two Round system (FRA) / AV : Alternative Vote (AUS) / BV : Bloc Vote / PBV : Party Bloc Vote / Parallel : Parallel stelsel (JAP) , MMP : Mixed Member Proportional (GER); List PR: List proportional representation (BE, NL) / STV : Single Transferable Vote (IER) / SNTV : Single Non Transferable Vote / LV : Limited Vote . BC : Borda Count

A. Meerderheidsstelsels Doel : bonus voor sterke partijen  bonus voor regering eg. Mongolië (2000) : MPRP : 52 % stemmen  72 van de 76 zetels eg. Djibouti (2000) : Rassembl. Populaire: 62 % stemmen  alle 65 zetels Twee soorten : A.1 “Plurality systems” : relatieve MH volstaat A.2 “majority systems”: absolute MH vereist (C) Prof. dr. S. Fiers – KULeuven 2014

(C) Prof. dr. S. Fiers – KULeuven 2014 A.1. Plurality systems First past the post system (VK, VSA + 45 andere landen) Conceptie “vertegenwoordiging” : principal –agent theorie Uninominale districten : 1 kandidaat per partij ‘the winner takes all’ : extreem disproportioneel Wie haalt de zetel binnen? Partij A Partij B Partij C Partij D Partij E 19 % 20% 20% 20% 21% B. Bloc Vote (15 landen) idem als FPTP maar meernamig. Kiezers: evenveel stemmen als zetels. Hoogst scorende kandidaten krijgen een zetel . Bij spreiding  iets minder disproportioneel C. Party Bloc Vote (4 landen) Dus kiezers geven hun enige stem aan partij. Partij met meeste stemmen haalt alle zetels Anno 2004: Tsjaad, Kameroen, Djibouti en Singapore. (C) Prof. dr. S. Fiers – KULeuven 2014

First Past The Post : 650 kiesdistrictjes in het VK

Gevolgen van het FPTP system

Stemmen (in %) Zetels (in %) CONSERV LABOUR LIB DEM 1945 36,8 48,0 9,0 31,1 61,4 1,9 1950 43,4 46,1 9,1 47,7 50,4 1,4 1951 48,8 2,6 51,4 47,2 1,0 1955 49,7 46,4 2,7 54,8 44,0 1959 49,4 43,8 5,9 57,9 41,0 1964 44,1 11,2 48,3 50,3 1966 41,9 8,5 40,2 57,8 1970 43,1 7,5 52,4 45,7 Feb. '74 37,9 37,2 19,3 46,8 47,4 2,2 Okt. '74 35,8 39,3 18,3 43,6 50,2 2,0 1979 43,9 36,9 13,8 53,4 42,4 1,7 1983 27,6 25,4 61,1 32,2 3,5 1987 42,3 30,8 22,6 35,2 3,4 1992 34,4 17,8 51,6 41,6 3,1 1997 30,7 43,2 16,8 25,0 63,4 7,0 2001 31,7 40,7 25,2 62,7 7,9 2005 32,3 22,1 30,5 55,0 9,6 2010 36,1 29,0 23,0 46,9 39,7 8,7

T. O. V E V. R S P C R H O I C L S Z T E T M N CONSERV LABOUR LIBDEM 1945 -5,7 13,4 -7,1 1950 4,3 -7,7 1951 3,4 -1,6 1955 5,1 -2,4 -1,7 1959 8,5 -2,8 -4,9 1964 4,9 6,2 -9,8 1966 9,8 -6,6 1970 6,0 2,6 -6,5 feb/74 8,9 10,2 -17,1 okt/74 7,8 10,9 -16,3 1979 9,5 5,5 -12,1 1983 18,7 4,6 -21,9 1987 15,5 4,4 -19,2 1992 9,7 7,2 -14,7 1997 20,2 2001 22,0 -10,4 2005 -1,8 19,8 -12,5 2010 10,8 10,7 -14,3

FPTP systeem Voordelen Nadelen 1. duidelijke keuze tss 2 partijen 1. kleinere partijen niet vertegenwoordigd 2. Ongunstig voor minderheden Meest acceptabele kandidaat = allochtoon? UK 2010 : ethnic minority: 26 / 650 3. Ongunstig voor vrouwen 2004 : FPTP: 14,4% vrouwen vs Prop. Systeem: 27,6 % 4. Partijvorming op basis van clan of ethniciteit  explosief 5. Veel ‘verloren stemmen’  legitimiteit ? 6. Ongevoelig voor ‘swings’ in publieke opinie 1. duidelijke keuze tss 2 partijen 2. Leidt tot éénpartij regering. 3.Eenduidige vertaling stembusslag  regering 4. Altijd gebaseerd op relatieve meerderheid van de stemmen. uitz.: hung parliament” 3. Coherente oppositie 4. Bredere ‘volks’partijen 5. Extremistische partijen : moeilijk in parlement 6. De MP = vertegenwoordiger van een geografische regio 7. Strijd tussen individuele MPs 8. Transparant systeem

A.2. Absolutemeerderheidsstelsels A.2.1 Twee Ronden Systeem (Frankrijk) Volwaardige 2de ronde indien niemand 50% + 1 behaalt Wie mag naar 2de ronde ?  Presidentsverkiezingen: ofwel alleen de 2 beste kandidaten  absolute meerderheid  Parlementsverkiezingen : ofwel een aantal kandidaten  relatieve meerderheid A.2.2. Alternative Vote (Australië) = hoe verkrijg je een absolute meerderheid op 1 dag? 1. één ronde 2. Preferentieel systeem : kiezer rangschikt (alle) kandidaten naar voorkeur 3. Indien niemand absolute MH haalt in 1ste telling, dan volgt afvallingskoers waarbij de 2de keuzes van de afgevallen kandidaat worden opgeteld bij de 1ste keuzes van de andere kandidaten, tot één kandidaat absolute MH haalt (C) Prof. dr. S. Fiers – KULeuven 2014

Twee Ronden Systeem Voordelen Nadelen kiezers krijgen twee kansen. Bundeling van krachten in tweede ronde : ‘coalitiebesprekingen’ vóór de 2de ronde minder ‘vote splitting’ grote kost voor organisatie voor electoraat (spec. het ‘verweesde’ electoraat) lagere opkomst erg disproportioneel blokvorming tussen partijen is niet stabiel niet bruikbaar in diep verdeelde staten vb. Burgeroorlog Algerije 1992 , op basis van verwachte winst voor FIS in 2de ronde (C) Prof. dr. S. Fiers – KULeuven 2014

Disproportioneel systeem ? Proportioneel stelsel Verkiezing van de Franse Assemblée nationale van 17 juni 2007 volgens verschillende kiesstelsels Partij Twee ronden Proportioneel stelsel (type 1986)* Parallel 50 % prop* en 50 % MHS Gemengd stelsel 15 %prop en 85 % MHS FPTP MMP PCF 18 11 4 8 PS 184 179 155 126 199 112 MRC 1 PRG 7 2 3 Verts Div.links 14 MoDem 28 32 10 61 Diverse PSLE 20 9 21 UMP 313 333 370 410 317 421 Div.UMP MPF FN 5 Totaal 577 * met kiesdrempel van 5 %

B. Proportionele stelsels 2.1 lijst proportionele stelsels Concept “vertegenwoordiging” : microcosmos doel : perfecte spiegel van de stemverrichtingen & samenleving gevolg = altijd meernamige electorale kieskringen , meerder kandidaten per partij vb. Zuid Afrika (2004) : ANC 69,69 % stemmen  69,75 % zetels 2.2. Single Transferable Vote kiesdistricten met meerdere kandidaten rangorde opgeven van zijn meest favoriete kandidaten één van de meest attractieve kiesstelsels beschouwd Ierland sinds 1921, Malta sinds 1947 en 1 keer in Estland (1990) (C) Prof. dr. S. Fiers – KULeuven 2014

Lijstproportionele stelsels Doe zelf de oefening : In een kiesdistrict van 140.000 kiezers, verdeel de 7 te verdelen zetels over 4 partijen, met volgende stemmen aantallen Partij A : 50.000 Partij C : 30.000 Partij B : 20.000 Partij D : 40.000 Probeer 2 manieren te vinden om deze zetels te verdelen. Wat is het resultaat van je verdeling? (C) Prof. dr. S. Fiers – KULeuven 2014

Lijstproportioneel stelsel verdeling van de zetels Ofwel : via kiesdeler techniek Hare : tot. # stemmen/ tot. # zetels Droop : 1 + tot. aantal geldige stemmen tot. aantal te begeven zetels + 1 Ofwel via delerreeks D’Hondt : 1-2-3-4-5-6-... Imperiali : 1.5-2-3-4-5-6-... ... (C) Prof. dr. S. Fiers – KULeuven 2014

Delerreeksen : effecten Delerreeksen bevoor – of benadelen kleine of grote partijen Afhankelijk van 2 factoren hoogte van de eerste deler hoe hoger  voordeel grote partijen extreem : alle zetels naar 1 partij dus : hoe hoger 1ste deler  hoe disproportioneler afstand tussen delers hoe groter de afstand  voordeel kleinere partijen dus ook hier : mogelijkheid tot disproportionaliteit Niet uitgesloten om in een proportioneel stelsel alle zetels toe te wijzen aan 1 partij !

Lijst proportioneel stelsel Voordelen Nadelen Fair systeem om stemmen om te zetten in zetels Vertegenwoordiging van kleine partijen Faciliteert minderheden in parlement ( minder spanningen in de staat) Gunstig voor vrouwen # ‘verloren stemmen’ = beperkt Elke stem telt Grotere continuïteit regering leidt tot coalitieregeringen  compromissen & onduidelijk beleid Fragmentatie partijsysteem Kleine partijen krijgen disproportioneel veel macht  vb: Israel, BE: VU ‘87-‘91, NL: D66 ’94-‘02 Extremistische partijen Geen band verkiezingsuitslag & regeringsdeelname. Kiezer = onmachtig om partijen naar huis te sturen Grote invloed van partijhoofdkwartier bij samenstelling lijst (C) Prof. dr. S. Fiers – KULeuven 2014

C. Gemengde kiesstelsels Mix van elementen van proportionele & meerderheidsstelsels Ratio tussen de twee delen kan variëren Erg in trek op dit ogenblik C.1 Parallele systemen - strikte verdeling tussen de twee delen - Niet per sé 50%-50%, ratio kan sterk verschillen - toewijzing zetels gebeurt onafhankelijk van elkaar vb Rusland tot 2007, Japan (1994), Georgië, C.2 Mixed Member Proportional Systems - Proportioneel element ter correctie van de eerste stemming - is proportioneler dan parallel systeem Vb. Duitsland (° 1949), Nieuw-Zeeland (° 1994), Italië (° 1993) - (C) Prof. dr. S. Fiers – KULeuven 2014

Voor- en nadelen op een rij (C) Prof. dr. S. Fiers – KULeuven 2014 Reynolds, Reilly & Ellis (2005), Electoral System Design: The New International IDEA Handbook

4. Variatie in kiesstelsels District grootte (DM): M = gemiddeld aantal zetels per kieskring M varieert van 1 (UK, F) tot 150 (NL) (C) Prof. dr. S. Fiers – KULeuven 2014 29

(C) Prof. dr. S. Fiers – KULeuven 2014 District grootte Aantal MPs Aantal kieskringen DM Verenigd Koninkrijk 650 1 Frankrijk 577 Nederland 150 Israel 120 Slovakije Spanje 350 52 6,7 Ierland 166 43 3,86 België (Kamer) 11 13,6 België (Vlaams Parl.) 124 6 20,6 België (Waals Parl.) 75 13 5,7 België (Brussels Parl.) (*) 89 (*) is eigenlijk twee DM ! DM = 17 voor de Vlaamse vertegenwoordigers DM = 72 voor de vertegenwoordigers van Franstalige partijen (C) Prof. dr. S. Fiers – KULeuven 2014 30

4. Variatie in kiesstelsels (vervolg) District grootte (DM): M = gemiddeld aantal zetels per kieskring M varieert van 1 (UK, F) tot 150 (NL) Structuur van de kiesbrief (ballot structure) Ordinaal of categorisch ? (C) Prof. dr. S. Fiers – KULeuven 2014 31

Categorisch vs ordinaal UK & India: categorisch Australië : ordinaal (C) Prof. dr. S. Fiers – KULeuven 2014

4. Variatie in kiesstelsels (vervolg) District grootte (DM): M = gemiddeld aantal zetels per kieskring M varieert van 1 (UK, F) tot 150 (NL) Structuur van de kiesbrief (ballot structure) Ordinaal of categorisch ? Voorkeurstemmen mogelijk ? Open – semi open – gesloten lijsten (C) Prof. dr. S. Fiers – KULeuven 2014 33

Open – semi open - gesloten België : semi - open Finland : open Spanje : gesloten (C) Prof. dr. S. Fiers – KULeuven 2014

Florida 2000 : Belang van duidelijke ballot structuur (C) Prof. dr. S. Fiers – KULeuven 2014 35

Florida 2000 : Belang van duidelijke ballot structuur (C) Prof. dr. S. Fiers – KULeuven 2014 36

Florida 2000 : Belang van duidelijke ballot structuur (C) Prof. dr. S. Fiers – KULeuven 2014 37

5. Kunstmatige vertekeningsmechanismen Ongebalanceeerde kieskringen: ‘Malapportionment’ Niet steeds negatief : bevoordeling ethnische minderheden ‘creeping malapportionment’ UK : Gemiddeld aantal stemmen per zetel (2010) Bron: Cracknell, R. , e.a. (2010) (C) Prof. dr. S. Fiers – KULeuven 2014 38

5. Kunstmatige vertekeningsmechanismen Ongebalanceeerde kieskringen: ‘Malapportionment’ Niet steeds negatief : bevoordeling ethnische minderheden ‘creeping malapportionment’ Gerrymandering 1812 Massachusetts verkiezing Elbridge Gerry Verknippen van kiesdistricten Tullymandering (C) Prof. dr. S. Fiers – KULeuven 2014 39

Gerrymandering in de praktijk (verkiezingen 2012) North Carolina – 3rd district Pennsylvania – 12th district (C) Prof. dr. S. Fiers – KULeuven 2014 40

5. Kunstmatige vertekeningsmechanismen Ongebalanceeerde kieskringen: ‘Malapportionment’ Niet steeds negatief : bevoordeling ethnische minderheden ‘creeping malapportionment’ Gerrymandering Verknippen van kiesdistricten Tullymandering Kiesdrempel Natuurlijke of effectieve kiesdrempel Formele kiesdrempel : van 2% tot 10% Wie sluit je daar mee uit? (bv Turkije 2002 : 46 % van stemmen) Antipartijwetgeving (C) Prof. dr. S. Fiers – KULeuven 2014 41

6. Distributie van kiesstelsels over de wereld WORLD 2014 - national legislatures Value Count  List PR 81 37.33%  FPTP 45 20.74%  Parallel 23 10.60%  TRS 18 8.29%  BV 10 4.61%  MMP 9 4.15%  N 4 1.84%  SNTV 3 1.38%  STV 2 0.92%  AV  PBV 0.00%  LV  BC Other1 20 9.22% Total (valid data): 217 Countries missing data 21 Grand total: 238 Aantal landen : 45 18 2 10 0 23 9 81 2 3 0 0 (C) Prof. dr. S. Fiers – KULeuven 2014 42

(C) Prof. dr. Stefaan Fiers - KULeuven 2013-2014 Situatie in 2004 (C) Prof. dr. Stefaan Fiers - KULeuven 2013-2014 43

(C) Prof. dr. S. Fiers – KULeuven 2014 Dank u voor uw aandacht Contact : Prof. Dr. Stefaan Fiers Centrum voor Politicologie KU Leuven stefaan.fiers@soc.kuleuven.be Stefaan Fiers & Steven Van Hecke (2013) De spelregels van de democratie. Kiesstelsels en politieke systemen in Europa Brussel: ASP Editions (C) Prof. dr. S. Fiers – KULeuven 2014