De rol van zelfredzaamheid In crisis en nasleep Terrorisme & crisismanagement 2 april 2008 WWW.VANDESANDEINLEZINGEN.NL

De mens, een gebruiksaanwijzing? De crisis, een tragedie? OVERZICHT De mens, een gebruiksaanwijzing? De crisis, een tragedie? Crisismanagement, een sprookje? Geleerde lessen, een comedie?

een gebruiksaanwijzing? De mens een gebruiksaanwijzing?

Some simple facts about HUMANS® The most flexible animal that nature devised till now

Improvement takes much time Our model exists some 200.000 years Of those years 198.000 were before Christ All that time we were building up our civilisation After 199.900 years, some amazing developments took place: We developed the technical means to deplete all fossil material built up in the last 3 billion years We developed the technical means to raise average age about 50 years We developed the technical means to combat almost every kind of disaster We developed the technical means to create disasters on an unheard of scale These means were then used by people who had the reflexes of cavemen TECHNOLOGY MEETS THE CAVE MAN

Basis Gedrags- en waarderings-patronen Erbij horen (Kudde, School, Zwerm, Familie, Stam, Groep, Volk, Religie, COMMUNITY) Status (Dominantiehierarchie, Respect, Terreur, Leiderschap, STATUSINDUSTRIE) Agressie (Dreigen, Vecht/vlucht, Jagen, Doden, Terrorisme, VECHTINDUSTRIE) Verkennen (Omgeving, Sociale netwerk, Wacht houden, Scares, INTERNET, TV) Communicatie (Signaalsystemen, Taal, Media, Geruchten, EMAIL, CHAT, GSM) Territorium maken (Gebied, Gebouw, Persoonlijke ruimte, Eigen plek, WOONINDUSTRIE) Voortplanting (Hofmaken, Paring, Stalking, Porno, SEXINDUSTRIE) Kinderzorg (Temperatuur, Voedsel, Veiligheid, WOONERF, KINDERINDUSTRIE) Fourageren (Zoeken, Eten, Delen, Herkauwen, Cantine, CONSUMEREN, McDONALDS) Voorraad maken (Eikeltjes, Hamsteren, Postzegels, RIJK WORDEN, FINANCIELE IND.) Bouwen (Hol, Nest, Val, Dam, Kantoor, Stadion, SCHOENENDOZEN, BOUWINDUSTRIE) Ruilen (Quid pro quo, oog om oog, geschenken, ruilhandel, HANDEL) Lichaamsverzorging (Gladstrijken, Wassen, Vlooien, COSMETICA & MODE INDUSTRIE) Afwachten (Pauzeren,Wachten, Uitrusten, Zonnen, LEKKER LUIEREN, GEMAKSINDUSTRIE) Migratie (Trek, Nomadisme, Auto's, UITGAAN, MIGRATIE, VACANTIEINDUSTRIE ) Spel (Sociaal, Vecht/vlucht, Prooi, Paintball, Status, Pokeren, Poppen, COMPUTERSPELLETJES, SPEELINDUSTRIE C O N T R L E M H A I S GETRANSFORMEERD DOOR CULTUUR EN DUS DOOR TECHNIEK

Gevolgen van dominantiestrijd © 2006 JP van de Sande RuG VRIEND VIJAND MENS BEEST/ROBOT VERZETSSTRIJDER TERRORIST HELD GEK of ROEKELOZE goed slecht dapper laf sterk zwak MAAR GEVAARLIJK taai koppig WIJ ZIJ

De crisis een tragedie?

De crisis kent TRAAGHEID (Chaos model) V A N G C R I S NEGATIEVE GEBEURTENISSEN

CRISIS en LEIDERSCHAP Crisis: Ernstige verstoring van normale gang van zaken en organisatievormen. Vraagt: Nieuw normen en organisatievormen: CHAOS! Een crisis vraagt richting. Mensen zoeken leiderschap/ één richting Leiderschap = identificatie: Naar de mensen toe Als leider vertrouwd wordt, is hij effectief Dus: LEIDER MOET KENNEN EN GEKEND WORDEN Dan is coordinatie van velerlei initiatieven mogelijk Andere opvatting: Crisis is situatie waarin verant-woordelijken bang zijn om fouten te maken. Gevolg: sterke nadruk op preparatie Crisis is ook datgene wat waargenomen wordt door de omgeving. Technische spreken vaak over ernstige verstoring in de zin van harde techniek. Maar kijk naar recente crises: de techniek speelde vrijwel geeen rol: Theo van Gogh, Jesse Dingemans etc. etc. 10

P = VRM² De wet van Pleuris P= pleuris-sterkte V= verwijtbaarheid R= relevantie M= mediageniekheid

INDEXEN VOOR VERWIJTBAARHEID Is er een persoon of instantie die de schuld kan krijgen? Bezit deze ook formele verantwoordelijkheid? Is deze verantwoordelijkheid juridisch te onderbouwen? Hebben verantwoordelijken een persoonlijk belang? Hebben verantwoordelijken Idiosyncratisch crediet (draagvlak) Is er door verantwoordelijken in het verborgene gehandeld? Houdt men nog steeds dingen achter? Was gebeurtenis voorzienbaar? Is zoiets al eens eerder gebeurd? Is er achteraf een betere oplossing denkbaar?

PROBLEEMOPLOSSEN voor crisismanagers

INDEXEN VOOR RELEVANTIE Sluit gebeurtenis aan op belangrijke ontwikkelingen? Tast de gebeurtenis de belangen van mensen aan? Is gebeurtenis symbolisch voor andere zaken? Toont de gebeurtenis inherente fouten in organisatie? In hoeverre is er maatschappelijke onrust waar gebeurtenis op aansluit? Tast gebeurtenis vertrouwen van burger aan? Leidt gebeurtenis tot ontstaan van een vijandbeeld? Wat zijn kosten die met gebeurtenis samenhangen? Hoe groot is geografische en psychologische afstand?

INDEXEN VOOR MEDIAGENIEKHEID Hebben de verantwoordelijken een hoge positie? Hebben de verantwoordelijken eerder fouten gemaakt? Ernst van gevolgen: hoeveel slachtoffers en schade?   Zijn er saillante details die beklijven kunnen? Mogelijkheden tot identificatie?   Mooie plaatjes met symboolfunctie? Is het probleem op begrijpelijke wijze uit te leggen?   Is er überhaupt informatie te krijgen (foto’s, interviews, toegang terrein) Worden de media door andere hypes gedomineerd?

Vertrouwen (Risk assessment battlefield van Slovic/1997) Komt te voet en vertrekt per paard Negatieve (vertrouwenvernietigende) gebeurtenissen worden beter opgemerkt dan positieve, zeker in media. Aan negatieve gebeurtenissen wordt groter gewicht gehecht dan aan positieve, zeker in media Bronnen van slecht (vertrouwenvernietigend) nieuws worden vaak gezien als geloofwaardiger, ook in media Wantrouwen heeft de neiging zichzelf te versterken, zeker in de media Als persoon van leider Idiosyncratisch crediet heeft, heeft hij vertrouwen, in deel van de media Vertrouwen komt te voet maar gaat te paard De tekst zegt genoeg: Hans kan jij hier ook iets bij zeggen? 16

Wat gebeurt in Crisis? Meeste gedrag is gewoontegedrag. Als situatie niet meer gewoon is: ONZEKERHEID en AROUSAL Mensen raken zelden tot nooit in paniek. Hun gedrag kan wel raar lijken, omdat de situatie raar is In crisis ontstaan spontaan projecten, met eigen dynamiek. Waarneming is alles: Things that people perceive as real are real in their consequences (Thomas, 1925) Twee processen: Primary en Secondary coping (Lazarus, 1966) Er is grote behoefte aan nieuws, desnoods geïmproviseerd: Geruchten Mensen raken zelden tot nooit in paniek. Hun gedrag kan wel raar lijken, omdat de situatie raar is Het gaat nooit om de objectieve situatie, maar altijd om de waargenomen situatie 17

Geruchten Geruchten ontstaan in onzekere perioden als het leven niet meer ‘normaal’ geregeld is. Ze drukken wens tot controle uit: “Liever slecht bericht dan geen bericht” Tijdens en na rampen en crisissen komen veel geruchten voor, zoals: Nieuwe rampen die er aan gaan komen, hetzij idem hetzij nieuw Sterke overschattingen van aantal slachtoffers Berichten over chaos bij overheid en hulpverlening Informatie over impopulaire hooggeplaatsten, bijv lafheid en zelfverrijking. Redenen waarom gebeurde wat gebeurde Velen zouden al op plaatsen zijn waar men veilig is Berichten over plundering

Terrorisme en crisis Terrorisme komt per definitie onverwacht Begint in 19e eeuw met Ieren (Fenians) die springladingen plaatsen bij Britse symbolen als kazernes, gevangenissen en monumenten Bijv 1867 Clerckenwell prison 1881 Salford infantry barracks 1884/85 Scoland Yard, Carlton club, Nelsons column, Tower, London Brige, House of Commons Vanaf ca 1880 Anarchisten, Primair gericht op staatshoofden, maar ook op wraak en ontregeling, door cafes te bombarderen. Bijv. 1881 Czar Alexander II 1893 Restaurant Very (waar Ravachol gearresteerd was) 1894 Cafe Terminus, Parijs. Restaurant Foyot .President Carnot 1898 Keizerin Sissi 1901 President McKinley 1914 Aartshertog Franz Ferdinand & ega Vanaf 1920 diverse soorten aanslagen met meestal politieke doelen 1920 Wall Street Bombing (38 doden) 1925 Sofia: St Nedelya kerk (150 doden) 1933 eerste bomaanslag in de lucht (7 doden) 1946 Haifa: King David Hotel (91 doden) Vanaf 1970 grote toename in aantallen aanslagen en slachtoffers Terrorisme komt per definitie onverwacht Oud middel met vele vormen: brandstichting, moord, plundering, verkrachting, vernietiging Is specifiek gericht op ontmoediging, maar heeft meestal een averechts effect Middelen zijn aangepast aan tijd en sterk imitatief Terrorisme heeft een sterk symbolische component: Wall street, WTC, Nelsons Column, Parlementsgebouwen, Staatshoofden, maar ook wraak is een belangrijke aanzet.

Crisismanagement een sprookje?

I VOORAF

Risico bewustzijn: een mode? 333.000 hits Risicobewustzijn in tunnels Om een werkbaar beleidskader te realiseren wordt het project MAVIT (Maatschappelijk Aanvaardbaar Veiligheidsniveau Infrastructuur en Transport) uitgevoerd Uitgangspunt van MAVIT is dat de veiligheid van personen in een tunnel is gebaat bij zowel preventie, zelfredzaamheid als hulpverlening. Risicobewustzijn in de lever Hepatitis C campagne: landelijke voorlichting gericht op het verhogen van het risicobewustzijn en bevorderen van informatiezoekgedrag en testgedrag bij risicogroepen Risicobewustzijn in werk en onderwijs STARTVEILIG: het bevorderen van de integratie van risicobewustzijn en –preventie op het gebied van veiligheid en gezondheid op het werk en in het onderwijs. Risicobewustzijn in de rugzak Nederland tegen terrorisme: het bevorderen van het risicobewustzijn, zonder de mensen tegen elkaar op te zetten Risicobewustzijn in de auto Het SEC wil het risicobewustzijn bij automobilisten verhogen om schades en ongevallen te voorkomen Risicobewustzijn in de voliere alleen al het versterken van het risicobewustzijn van reizigers zou voldoende reden moeten zijn om de desinfecterende matten op vliegvelden te plaatsen.

Waar zit het risiscobewustzijn? Vooral bij overheden, instellingen, organisaties, wetenschappers en consultants: Risk awareness: 33 miljoen hits. Risico bewustzijn 333.000 hits. En de bevolking? Viervijfde voelt zich betrekkelijk veilig in de woonomgeving Ruim 60% staan er niet of nauwelijks bij stil welke risico’s de samenleving of hun eigen leefomgeving bedreigen Slechts eenderde staat er regelmatig bij stil bron: perceptieonderzoek nieuwe campagne, dec. 2005

Van krekels naar mieren Rampen vallen niet te plannen Voorbereidingen wel

Invloeden op risico bewustzijn Hoe veiliger, hoe hoger het RB (Wildavsky, 1988) Hoe is RB verdeeld in de bevolking? Ruwweg: hoe ouder hoe bezorgder Ieder mens heeft een optimaal risiconiveau. Zit hij daaronder, dan gaat hij riskanter gedrag vertonen, zit hij erboven, dan wordt hij voorzichtiger Risk homeostasis theory: (Wilde, 1994) Risicoinschatting gebeurt niet op basis van informatie, maar van ‘ideologie’. Volgens Alexander & Smith (1996) is dat de houding tov techniek, brengt die ons heil of verdoemenis? Hoe ouder hoe bezorgder. Hetzelfde geld voor allochtonen, door de bank genomen zijn deze ook bezorgder. Ook vrouwen zijn gemiddeld bezorgder dan anderen. Daarom zeggen wij ook altijd: ga in een vliegtuig naast een vrouw zitten want zij luistert vele malen beter naar de aanwijzingen. Homeostase theorie: denk bijvoorbeeld aan de airbags, het ABS systeem: wat we zagen was dat mensen harder zijn gaan rijden (met name de jongeren die door de bank genomen risicovoller sensatie zoeken)

Risico bewustzijn Welke voordelen verwacht men van verhoging risico bewustzijn? Verandert waargenomen ‘information sufficiency’ (Chaiken, 1989) Daardoor gaan mensen zelf op zoek naar informatie (risico-kaart, gesprekken) Daardoor zullen mensen voorbereidingen gaan treffen Daardoor zullen ze zelfredzamer zijn bij werkelijke crisis Enkele onrealistische aannamen die hier spelen: Mensen zullen de gegeven informatie onthouden Daardoor krijgen ze een realistischer kijk op risico’s Daardoor zullen ze minder angstig worden Klopt dat wel??? Kenmerk van leren is dat er een informatiebehoefte moet zijn. Zeker als het gaat om risicobewustzijn kan het wenselijk zijn dit informatiegat bewust te creëren. Probleem: hoe vul je dit en met welke informatie. Incident: Mensen zijn sneller geneigd de adviezen van deskundigen (politie, brandweer, overheid, bedrijfsleven op te volgen

Gevolgen van risico bewustzijn Risico bewustzijn blijkt sterk samen te hangen met bezorgd-heid en het ontbreken van vertrouwen in de betrokken organisaties (Eiser, Reicher & Podpadec, 1994) Het is hierbij niet duidelijk wat de oorzaak van wat is Risk awareness Bezorgdheid angst Ontbreken vertrouwen Dus: Verhogen Risico Bewustzijn kan onbedoelde en ongewenste gevolgen hebben

Risico communicatie vs Crisis communicatie Mensen sluiten gaarne hun ogen voor dreigende gevaren, tot een drempel overschreden wordt Dan zien ze niets anders meer dan gevaar Ze gaan dus niet graag die drempel over Ze lijken op de krekel Maar: hebben ze ongelijk? Voorbereiden op crisis alleen zinnig als ie komt Crisis steeds onverwacht Kennis etc. zakt weg en veroudert Preparation vs. Resilience (Wildavsky,1988)

II TIJDENS

Preparatie versus Improvisatie 1 Wildawsky: Anticipatie versus Veerkracht Riskless society: Anticipatie op alles? Nee, te duur en te ingewikkeld Juist bij crises dient er een evenwicht te zijn tussen Preparatie en Improvisatie Professionalisering zorgt voor tweedeling: helpers en slachtoffers Momenteel ligt nadruk te zeer op professionele preparatie Daardoor neemt de hoeveelheid procedures enorm toe Dat leidt tot wantrouwen jegens en afwijzing van hulp publiek MAAR: bij rampen vindt 90% van reddingen plaats binnen 1 uur Men moet daarom trachten veerkracht te organiseren (bijv Suppoosten, Vrijwilligers, Buurtwachten, Wijkregisseurs, EHBO-ers)

Preparatie versus Improvisatie II Kan veerkracht op grootschalig niveau ingebouwd? Stabiliteit van geheel is afhankelijk van instabiliteit (veerkracht) delen Tracht geheel zo te maken dat delen opgeofferd kunnen (Rule of sacrifice) Door trial & error worden wel verliezen geleden, maar geheel blijft behouden (denk aan Guerrilla oorlogen) VOORBEELD Hierarchisch (Ministeries, Leger, ME) Makkelijk te commanderen -Gerichte voorbereiding mogelijk Weinig flexibiliteit in Inzet en optreden Autonome groepen (GHOR, brandweer) Veel leegloop en afwachten -Taken zijn bekend en worden autonoom uitgevoerd Leiding minder cruciaal, coördinatie is voldoende

Preparatie versus Improvisatie III © 2006 JP van de Sande RuG Elk noodplan dient gepaard te gaan met contingency planning: scenario’s voor minder waarschijnlijke varianten. Dit lukt zelden goed, dus: Organisatievorm bepaalt flexibiliteit Hoe meer kleinschalige gebufferde interdependentie, hoe beter Dus relatief kleine autonome groepen Materialen en gereedschappen moeten beschikbaar en robuust zijn (dus niet afhankelijk van intacte superstructuur) Centrale sturing moet globaal zijn (dus geen CCtv in beleidskamer) Probeer van elk nadeel het voordeel te zien Zoektermen: Improvisatie, Flexibiliteit, Resilience, Veerkracht, Emergence, Coping, Adaptation, Autonomie, Sense-Making

CRISIS COMMUNICATIE Informatieverwerking Mensen in crisis situaties komen in een andere mindset Het is dus onzin om bij preparatie uit te gaan van ‘vredesschattingen’ In crisis willen mensen feiten, geen opinies, want feiten zien ze aan voor zeker Opinies van een charismatisch leider worden aangezien voor feiten Informatieverwerking Er zijn 2 manieren van informatieverwerking: perifeer (op basis van emoties) en centraal (op basis van agumenten & redeneringen) (Petty & Cacioppo, 1990) In crisissituaties geen gelegenheid tot lang nadenken, dus perifeer. Dan moet communicatie daar ook rekening mee houden!!!. Dus: argumenten weinig invloed, emoties en identificatie grote invloed, vertrouwen belangrijk, korte duur van invloed

Geleerde lessen een comedie?

Nuttig spreekwoord: AhKVIDMdP Enkele voorbeelden van putten Door weer Grote hitte Mist Sneeuw Strenge vorst Droogte Natheid Door water Overstroming Watertekort Door plagen Processierups Korenwolven Door ongeluk Epidemie Brand Verkeer / Spoor Electriciteit Gas Waterleiding Voorraden Door opzet

Conclusies I Er zijn vreselijk veel putten. Die alle van te voren dempen is onmogelijk en onvruchtbaar We zullen daarom altijd op zelfredzaamheid moeten rekenen Zelfredzaamheid gedijt alleen in een simpele omgeving met simpele middelen Professionals kunnen dat altijd beter, dus dat willen we niet Zelfredzaamheid kan gestimuleerd door Zuid-Amerikaanse model (elke dag random 1 uur geen services). Zelfredzaamheid is voor overheid niet erg welkom of prettig Vandaar de boodschap: Gaat U rustig slapen!

Conclusies II Voorlichting vooraf (zoals de rampen campagne) Gebeurt in geheel andere situatie (onzekerheid, uitval techniek, andere mindset) Veel tijd tussen campagne en crisis Wordt dus vergeten in crisis situatie Relevantie lijkt onhelder (kansschattingen van burgers vaak irreëel) Framing is belangrijk (Gain-Loss, Rothman & Salovey, 1997) Bij riskante zaken werkt negatief frame beter Indirect effect (Gatekeepers, Sociale netwerken) Vooral effect bij personalisatie & relevantie (risicokaart) Vooral effect op attitude (attitude > intentie > gedrag) Maakt populatie bezorgd en angstig (unintended consequences) Voorlichting en effecten verschillend voor professionals en bevolking.

Dat is wel te hopen, want we hebben vooraf niet veel beters Heeft U er nog wel zin in? Dat is wel te hopen, want we hebben vooraf niet veel beters Maar voor als de crisis er eenmaal is:

Voorlichting tijdens: Conclusies III Voorlichting tijdens: Is zeer nodig en nuttig Wordt verwacht en erg op prijs gesteld Moet van te voren goed ontworpen en uitgetest worden Cruciaal is wekken van vertrouwen en ingaan op bestaande concerns, ook al zijn ze idioot. Kan gebruik maken van allerlei gepersonaliseerde technieken (GMS, SMS, Email) Is lastig uit voeren in chaos