Emblemata van Jacob Cats Cats waarschuwde in zijn werk tegen ongeremde hartstochten en bandeloosheid en adviseerde beheersing en matigheid. Emblemen waren een uitstekend middel om deze ideeën uit te dragen. In 1618 verscheen Silenus Alcibiadis, sive Proteus dat later Sinne- en minnebeelden werd genoemd.

Definitie “Maer soo my yemant vraeght wat emblemata in der daet zyn, dien sal ick antwoorden: dattet zyn stomme beelden, ende nochtans sprekende: gheringhe saken, ende niet-te-min van gewichte: belachelycke dinghen, ende nochtans niet sonder wijsheyt.” Jacob Cats J. Cats, Silenus Alcibiadis, sive Proteus (Middelburg: J. Hellenius, 1618): gegraveerde titelpagina van deel I (F. Schillemans van A. van de Venne). 2

Jan Saenredam (1565-1607) De vijf zinnen, de 5e – de tastzin Que conspecta nocent manibus contingere noli ne mox peiori corripiare malo “grijp niet met je handen naar zaken die schadelijk voor je zijn, als je dat wel doet, dan word je spoedig zelf gegrepen door een erger kwaad”

en daarmee is de kous af…… Uit Sinnepoppen van Roemer Visscher 1614 Al sasjens soetjens = voorzichtig zijn, anders: sal de hiel daer deur scheuren’ Het woord ‘kous’ had in het 17e-eeuwse taalgebruik de nevenbetekenis van (zedeloze) vrouw in het algemeen en van vrouwelijk schaamdeel in het bijzonder. In deze zin werd het regelmatig gebruikt door blijspel- en kluchtschrijvers. Ook kende de 17de eeuw allerlei veelzeggende samenstellingen met het woord kous, waaronder flepkous, piskous en jeneverkous en uitdrukkingen als ‘haer kousen doen lappen’. 6Het woord ‘kous’ had in het 17de eeuwse taalgebruik de nevenbetekenis van (zedeloze) vrouw in het algemeen en van vrouwelijk schaamdeel in het bijzonder.1 In deze zin werd het regelmatig gebruikt door blijspel- en kluchtschrijvers, onder wie Gerrit van Santen, Willem Dircksz. Hooft en Mattheus Tengnagel.2 Ook kende de 17de eeuw allerlei veelzeggende samenstellingen met het woord kous, waaronder flepkous, piskous en jeneverkous, uitdrukkingen als ‘haer kousen doen lappen’ ter aanduiding van de coïtus, en zegswijzen als ‘Kaart, kous en kan maakt menig arm man’.3

Beschrijving: Twee als mensen verklede uilen schaatsen door een Hollands landschap. De 'man' is arm, hij draagt een bontmuts, de 'vrouw‘ is rijk, zij draagt een omslagdoek en een plooikraag. De schaatsen zijn met bandjes stevig om de uilenpoten gebonden. Het uilenvrouwtje draagt een touw om haar nek, waarvan het mannetje het uiteinde in de snavel heeft en waaraan dode ratten bungelen. Boven het paar staat een Banderol. Uitleg: De uilen moeten duidelijk maken dat iedereen met zijn gelijke moet optrekken: arm met arm, rijk met rijk, uil met uil. De saamhorigheid blijkt uit het touwtje dat de uilen verbindt. De uil had een tamelijk negatieve reputatie. De schaatsen duiden er mogelijk op, dat slechteriken zich met hun gedrag 'op glad ijs' begeven.

Een embleem uit Hoofts Emblemata amatoria met als motto 'Het oude deuntje'. De bijbehorende subscriptio geeft te lezen: Altijd hoop, nimmer heil ben ik t'ontvaan [= t'ontvangen] gewend, en wat ik loop of jaag, mijn sloven heeft geen end.

Motto, pictura en subscriptio Een embleem bestaat uit drie karakteristieke onderdelen: motto [=opschrift] pictura, meervoud picturae [=afbeelding] subscriptio [=onderschrift] Het motto kon boven of onder de pictura staan, en soms zie je het ook wel om de afbeelding heengedrapeerd. De betekenis van het geheel wordt bepaald door de combinatie van de drie onderdelen. De nieuwsgierigheid van de lezer wordt vaak geprikkeld door het motto of de pictura. De subscriptio dient dan ter uitleg en verdieping.

VVaerom ghy meer dan ick?

Het zojuist getoonde liefdesembleem werd geschreven door Pieter Cornelisz. Hooft, een van de beroemdste Nederlandse dichters uit de zeventiende eeuw. Het verscheen in 1611 in zijn bundel Afbeeldinghen van minne. Op de volgende pagina staat hetzelfde embleem nog eens, maar de zeventiende-eeuwse tekst is vervangen door modern Nederlands en de buitenlandse teksten zijn vertaald. 1. Bekijk het hele embleem goed en geef er een nauwkeurige beschrijving van. Vermeld zo veel mogelijk bijzonderheden over zowel de tekst als de afbeelding.

Zie ook de algemene inleiding ‘Renaissance’