ONTWIKKELINGSPSYCHOLOGIE Spreker: Dr. Barbara Soetens Lessius Antwerpen – Toegepaste Psychologie

INHOUDSTAFEL Introductie en aandachtspunten Kleutertijd Essentiële periodekenmerken Motorische ontwikkeling Cognitieve ontwikkeling Persoonlijkheids- en sociale ontwikkeling Creatieve ontwikkeling Spel Tekenen Als de ontwikkeling ‘anders’ verloopt… Opstandig gedrag Angst

Basisschoolkind en pre-adolescent Essentiele periodekenmerken en ontwikkelingstaken Motorische ontwikkeling Cognitieve ontwikkeling Persoonlijkheids- en sociale ontwikkeling Als de ontwikkeling ‘anders’ verloopt… Stemmingsproblemen Eetstoornissen Afronding

Introductie en aandachtspunten Stel… een moeder spreekt jou aan met de vraag: “mijn dochtertje van 2,5 jaar is ontzettend opstandig de laatste maanden. Daarvoor was ze een vrij lief kind en nu hebben we de handen vol met haar. Ik wil graag weten wat er aan de hand is en wat wij als ouders eraan kunnen doen.”

Stel… Een kind van 12 jaar lijkt erg bezig met haar uiterlijk Stel… Een kind van 12 jaar lijkt erg bezig met haar uiterlijk. Wanneer ze een pukkeltje heeft stort haar wereld in en ze wilt nu ook op dieet omdat ze zichzelf te dik vindt. De moeder vraagt aan jou: “is dit normaal gedrag?”

Om te weten wanneer ‘gedrag’ fout gaat, moet je eerst inzicht krijgen in de normale ontwikkeling van gedrag Ontwikkelingspsychologie Focus vandaag op de ‘normale’ ontwikkeling.

Normatieve versus individuele ontwikkeling Normatieve ontwikkeling = algemene veranderingen en gedragsreorganisaties die alle kinderen doormaken als ze ouder worden Individuele ontwikkeling = grote individuele variatie rond het normatieve verloop van de ontwikkeling = continuïteit in ieders uniek ontwikkelingstraject over de tijd heen  Elk kind is uniek!

Wat is ‘normaal’? Categoriale visie versus dimensionele visie Categoriaal: Wanneer iemand aan een aantal vooraf bepaalde diagnostische criteria van een bepaalde stoornis voldoet, dan wordt de diagnose gesteld. Zo niet, dan wordt er geen diagnose gesteld. Cf. DSM-IV-TR (APA, 2001) Dimensioneel: Verschillende dimensies met uitersten Een stoornis hoeft niet fundamenteel verschillend te zijn van ‘normaal’ gedrag (bv. dwanggedachten – OCD) Cf. ASEBA-tools (CBCL, TRF en YSR)

Wanneer ingrijpen? Wanneer spreken over een ‘probleem’? Belang van kennis van de normale ontwikkeling! Bekijk de totale ontwikkeling van het kind en houd rekening met verschillende contexten Bekijk het verloop van het ‘probleem’ Plak niet te gauw een ‘label’: waarom? Anderzijds: heb oog voor bezorgdheid ouders en impact van ‘probleem’ op gezinsfunctioneren  Advies, counseling of psychologische/psychiatrische behandeling?

KLEUTERTIJD Wat is ‘typisch’ aan kleuters?

ESSENTIELE PERIODEKENMERKEN EN ONTWIKKELINGSTAKEN Zelfstandig in praktisch-motorisch opzicht Coördinatie van ogen en handen, handen gebruikt als werktuigen Actieve deelname aan gesprekken in het gezin, meer communicatie met leeftijdgenoten, uitdrukken van wensen, verlangens en behoeften Objecten onderscheiden volgens kleur en grootte, differentiëren tussen harde en zachte geluiden Oriëntatie in tijd en ruimte

Geleidelijke internalisering van normen en leren wat goed en fout is (gewetensvorming) Activiteit wordt in toenemende mate cognitief bepaald & toekomstperspectief Separatie-individuatie Spelregels respecteren Geslachtsverschillen leren Gevoelscontact, ontwikkelen empathie Doelgerichtheid, initiatief durven nemen (i.t.t. schuldgevoel) (Erikson)

LICHAMELIJKE EN PSYCHOMOTORISCHE ONTWIKKELING Verschillende lichaamsdelen groeien met een verschillende snelheid Elk kind heeft zijn eigen groeisnelheid 2-jarige leeftijd: gem. 11,5 – 13,5 kg en 90 cm 6-jarige leeftijd: gem. 20 kg en 117 cm  Groeit een kind normaal?: skeletleeftijd + endocrinoloog  Hersenen groeien snel + steeds gespecialiseerder

5 jaar: ‘gestaltwandel’: ledematen worden langer, buikje verdwijnt, hoofd krijgt meer normale proporties, spierweefsel neemt toe, botten steviger 30 maanden: op tenen lopen 3 jaar: lopen = automatische beweging 4 jaar: bijna de volwassen manier van lopen 5 à 6 jaar: rennen op volwassen wijze, ook in spel 4 à 5 jaar: bal opvangen

INHOUDSTAFEL Introductie en aandachtspunten Kleutertijd Essentiële periodekenmerken Motorische ontwikkeling Cognitieve ontwikkeling Persoonlijkheids- en sociale ontwikkeling Creatieve ontwikkeling Spel Tekenen Als de ontwikkeling ‘anders’ verloopt… Opstandig gedrag Angst

COGNITIEVE ONTWIKKELING

PRE-OPERATIONEEL STADIUM (18/24 m - 7 jaar) Symbolisch gedrag: vermogen om door middel van een symbool of teken te verwijzen naar iets dat actueel niet aanwezig is Taal Tekenen wordt ‘be-tekenen’ Doen alsof (Uitgestelde) imitatie Anticiperen  Kind in staat tot representatie van de wereld op concreet niveau

Preconceptueel denken (2 tot 4 à 5 jaar) 2 substadia: Preconeptueel denken Intuitief denken Preconceptueel denken (2 tot 4 à 5 jaar) Concept = denkinhoud die niet verwijst naar specifiek object/situatie maar naar eigenschappen of combinaties van eigenschappen die gemeenschappelijk zijn aan een reeks uiteenlopende objecten of situaties

Om tot concepten te komen moet je kunnen discrimineren (verschillen) en generaliseren (gelijkenissen) aspect waarin objecten gelijk zijn aan elkaar, los kunnen denken van concrete context Preconceptueel denken = nog teveel aanleunen bij concrete dingen, die kind kent vanuit z’n omgeving Bv. overdiscrimineren Bv. overgeneraliseren

Intuitief denken (4 à 5 tot 7 jaar) Preconcepten vervangen door concepten Mede dankzij aanmoedigingen/correcties volwassenen Maar intuitief denken, zonder stap voor stap tot sluitende oplossing te komen in gedachten Niet eerst nadenken maar spontaan oordelen Geen argumenten, motiveringen voor een antwoord Met egocentrisme als structurele achtergrond: waarom motiveren als je er vanuit gaat dat een ander er net zo over denkt als jij?

Onvolkomenheden in het denken: Egocentrisme: het “IK” staat centraal (cf. 3-bergen-experiment) Gecentreerd denken: aandacht voor 1 aspect of dimensie (negeren van andere dimensie(s)) vb. Conservatieproef Irreversibiliteit: onomkeerbaarheid van denkoperaties, handelingen mentaal niet in omgekeerde volgorde kunnen voorstellen Statisch-gericht denken: het kind is niet gericht op transformaties of op het proces, enkel aandacht voor toestanden

INHOUDSTAFEL Introductie en aandachtspunten Kleutertijd Essentiële periodekenmerken Motorische ontwikkeling Cognitieve ontwikkeling Persoonlijkheids- en sociale ontwikkeling Creatieve ontwikkeling Spel Tekenen Als de ontwikkeling ‘anders’ verloopt… Opstandig gedrag Angst

PERSOONLIJKHEIDS- EN SOCIALE ONTWIKKELING → bepaald door hechting temperament sociaal interactief gedrag (bv. coöperatief, aggressief, altruïstisch) genderidentiteit Sociaal interactief gedrag → bepaald door egocentrisme rolneming

Hechting Wat? Tendens om nabijheid te zoeken van bepaalde andere leden van dezelfde soort Emotionele band tussen kind en ander individu Hechting niet enkel met primaire verzorger Gehechtheid gemeten op 18 maanden komt in 72-77% van de gevallen overeen met gehechtheid op 20 jaar

4 types van hechting (Ainsworth) 1. Veilige hechting: (type B) (62% van de kinderen) Moeder is veilige ‘haven’ Exploreren wanneer zij er is Bij scheiding: huilen of niet, minder op gemak en minder exploreren Bij terugkomst moeder: blij, toenadering zoeken, snel weer exploreren Opvoedingsgedrag ouders: ?

2. Vermijdend: (type A) (15% van de kinderen) Vorm van onveilige hechting Lijkt onverschillig t.o.v. moeder wanneer zij er is en wanneer zij weggaat; ook t.o.v. vreemde Weinig reactief, ondergaan Opvoedingsgedrag ouders: Ouder overweldigend, emotioneel overrompelend Ouder weinig interesse in noden kind

3. Afwerend (chaotisch): (type C) (9% van de kinderen) Vorm van onveilige hechting Kleverig, zeer aanhankelijk, nauwelijks exploratie Zeer heftige reactie bij scheiding: huilen, woede en frustratie Vaak ontroostbaar als verzorger terugkomt: afstoting door woede, nauwelijks exploratie Ouderlijk opvoedingsgedrag: inconsistent en onvoorspelbaar

4. Gedesorganiseerd en gedesoriënteerd: (type D) (15% van de kinderen) Vorm van onveilige hechting Geen duidelijk patroon in gedrag Verward, angstig bij scheiding Bij terugkomst verzorger: verstard of stereotiep gedrag Ouderlijk gedrag: ouder zelf zeer angstig, misbruik, verwaarlozing,… Dit is de hechtinsvorm met de grootste risico’s voor psychopathologie op latere leeftijd

PERSOONLIJKHEIDS- EN SOCIALE ONTWIKKELING → bepaald door hechting temperament sociaal interactief gedrag (bv. coöperatief, aggressief, altruïstisch) genderidentiteit Sociaal interactieve gedrag → bepaald door egocentrisme rolneming

Temperament = karakteristieke gedragskenmerken van het kind → het ‘hoe’ van het gedrag 2 processen: reactiviteit (= arousability, de mate van het in actie treden van gedrag en fysiologische processen) en zelfregulatie (= gerichte handelingen die de reactiviteit faciliteren of inhiberen)

Verschillen in reactiviteit en zelfregulatie worden bepaald door erfelijkheid, rijping en ervaring  Hoe? Niche-picking: kind zoekt ‘temperament-eigen’ omgeving op Temperament beïnvloedt hoe ouders met kind omgaan e.o. Vrij stabiel maar NIET noodzakelijk permanent en onveranderlijk

PERSOONLIJKHEIDS- EN SOCIALE ONTWIKKELING → bepaald door hechting temperament sociaal interactief gedrag (bv. coöperatief, aggressief, altruïstisch) genderidentiteit Sociaal interactieve gedrag → bepaald door egocentrisme rolneming

Egocentrisme Centrering op/rond het ego Onvermogen om andermans standpunt te onderscheiden van de eigen kijk op de zaak Waarneming bepaald vanuit het eigen gezichtspunt Is NIET = egoisme!

Egocentrisme in het preoperationele stadium (18 maanden – 6 jaar) Onderscheid tussen object en waarneming van dat object Nog weinig onderscheid tussen symbool & betekenis, tussen spel en droom & werkelijkheid Bv. Animisme Bv. Magisch denken

PERSOONLIJKHEIDS- EN SOCIALE ONTWIKKELING → bepaald door hechting temperament sociaal interactief gedrag (bv. coöperatief, aggressief, altruïstisch) genderidentiteit Sociaal interactieve gedrag → bepaald door egocentrisme rolneming

Rolneming = Sociaal en cognitief proces waarbij iemand in staat is zich te verplaatsen in motieven, gevoelens, gedachten, begripsvorming en gedrag van een ander; perspectiefneming 3 soorten: Perceptuele rolneming Conceptuele rolneming Emotioneel-motivationele rolneming Nood aan sociale decentrering en empathie Start vanaf 2 jaar maar duurt tot lagere schoolleeftijd Wanneer rolneming in ontwikkeling: Schaamte mogelijk Intenties van mensen inschatten Conventies aanleren

Theory of mind WAT? = Anderen en ikzelf hebben gedachten in het hoofd die ons gedrag bepalen Metacognitie: kunnen nadenken over gedachten Het kind is een ‘denker’ die probeert om mensen hun gedachten, gevoelens en meningsuitingen te verklaren, te verstaan en te voorspellen.

TOM ontwikkelt zich in verschillende stappen: 2 tot 3- jarigen: Kind begrijpt: Percepties Emoties Wensen 4 tot 5- jarigen: Kind begrijpt dat mensen ‘false beliefs’ kunnen hebben Sprookjes worden leuk! B.v. Deceptive box taakje B.v. Unexpected transfer taak Nog onderschatting van wanneer mentale activiteit plaatsvindt Rapporteren over eigen gedachten is gebrekkig

Unexpected transfer taak Waar zal Sally zoeken naar de bal?: In de mand In de doos

PERSOONLIJKHEIDS- EN SOCIALE ONTWIKKELING → bepaald door hechting temperament sociaal interactief gedrag (bv. coöperatief, aggressief, altruïstisch) genderidentiteit Sociaal interactieve gedrag → bepaald door egocentrisme rolneming

Ontwikkeling genderidentiteit  Basis voor geslachtsgebonden gedrag = biologische factoren Vorming van de geslachtsidentiteit : door sociale leerprocessen Gender herkennen: vanaf 2 jaar Gender-constancy: vanaf 4 jaar  Sekseverschillen niet langer gebaseerd op uiterlijk en gedrag  Conservatiebegrip: een object blijft hetzelfde, ook al veranderen uiterlijke kenmerken

Verschillen tussen meisjes en jongens? * Sterker bij jongens: Agressie Activiteit Dominantie Impulsiviteit Visueel-ruimtelijke vaardigheid Kwantitatief begrip * Sterker bij meisjes: Verbale vaardigheden Gericht op andere mensen

INHOUDSTAFEL Introductie en aandachtspunten Kleutertijd Essentiële periodekenmerken Motorische ontwikkeling Cognitieve ontwikkeling Persoonlijkheids- en sociale ontwikkeling Creatieve ontwikkeling Spel Tekenen Als de ontwikkeling ‘anders’ verloopt… Opstandig gedrag Angst

CREATIEVE ONTWIKKELING Spel Tekenen Hangt samen met sociale ontwikkeling en persoonlijkheidsontwikkeling

SPELTHEORIEEN 1. Oefentheorie: spel zorgt voor oefening van functies 2. Recapitulatietheorie: spel is een herhaling van activiteitsvormen uit vroege ontwikkeling van mens 3. Spel als ontspanning na het werk, met zuiverende werking

4. Spel als uitlaatmogelijkheid voor teveel aan energie 5. Spel als weerspiegeling van de realiteit en als vroege vorm van kennisverwerving 6. Spel als uiting van creativiteit 7. Spel als compensatie bij tekort aan stimulatie 8. Spel als regulatie: balans vinden tussen de eisen van de omgeving en de eigen capaciteiten en verlangens

Wat spelen kinderen op welke leeftijd? Spel belangrijk gedurende hele leven Hoogtepunt in kleutertijd

SPELVORMEN Indeling volgens Bühler (& Piaget) Constructiespel (vanaf tweede jaar): plezier aan construeren, plan construeren en uitvoeren Fantasiespel of fictiespel (vanaf 2e - 5e jaar): spel bij uitstek, ‘alsof-realiteit’, voorbereid en gestructureerd, cf. sprookjes Receptief spel (vanaf 2e jaar): opdoen van nieuwe indrukken Regelspel (vooral tussen 7-11 jaar): regelbewustzijn, wedijver, beurtrolsysteem, fair-play

SPROOKJES Fantasiegeladen Verhaaltjes afgestemd op behoeften en cognitieve mogelijkheden van kleuters Eenvoudige, zwart-wit typeringen Steeds dezelfde zinswendingen die terugkeren Onrealistische situering van verhaal + goede afloop zorgt voor veilige sfeer om emoties in sprookje te verwerken TOM nodig om er plezier aan te beleven Bruno Bettelheim (1903-1990) Emoties in sprookjes zijn herkenbaar en helpen kind om ze te verwerken

KINDERTEKENINGEN → Tekenen = spontane activiteit → Vanaf ongeveer 1 jaar → Functies: Uitdrukken van gevoelens Voorbereiding op lezen en schrijven → Beschermende en stimulerende omgeving nodig

Verschillende ‘stadia’ in tekenen: 3- 4 jarigen: Vlakverdelingspatronen Diagrammen Combinaties Aggregaties Betekenis toekennen achteraf (toevallig realisme) ‘Be-tekenis’, met verwijzingswaarde

4- 5 jarigen: Figuratieve tekeningen = picturale stadium (start kopvoeter) Meer details Betekenis proberen toekennen vooraf (soms mislukt realisme)

5- 6 jarigen: Meer organisatie en structuur Kwaliteit ‘hoogtepunt’ Verschillende figuren in gemeenschappelijke context Niet wat het ziet maar wat het weet ( = verstandelijk realisme) Zoals kind het beleeft 8-9 jarigen: Zoals het kind het ziet ( = visueel realisme)

→ Inter- en intra-individuele verschillen → Tussen 6 en 12 jaar: culturele invloeden in de tekening → > 12 jaar: sterk individueel accent → Kindertekening als diagnostisch middel - Gevoelens en ervaringen - Intellectuele ontwikkeling

INHOUDSTAFEL Introductie en aandachtspunten Kleutertijd Essentiële periodekenmerken Motorische ontwikkeling Cognitieve ontwikkeling Persoonlijkheids- en sociale ontwikkeling Creatieve ontwikkeling Spel Tekenen Als de ontwikkeling ‘anders’ verloopt… Opstandig gedrag Angst

ALS DE ONTWIKKELING ANDERS VERLOOPT… GEDRAGSPROBLEMEN = Stellen van sociaal onaangepast of ongewenst gedrag Tussen 1,5 en 3 jaar: koppigheidsfase = Discrepantie tussen het inzicht in de eisen van de omgeving (intellectueel vermogen) en de behoeften en drang naar activiteiten bij het kind = Egocentrisme als structurele achtergrond = Ontwakend besef van autonomie ≠ Agressie! Komt niet bij ieder kind voor Meer tussen 1,5 en 2,5 jaar

Af en toe driftbuien, druk doen, tegenspreken, ongehoorzaam zijn, irritatie en boosheid zijn normaal tijdens kleutertijd en lagere schooltijd Gefixeerd patroon na 3 jaar  probleem? Kinderen met ‘moeilijker’ temperament vragen ‘superouders’ Zelfregulatie kind bevorderen Opvoedingsvaardigheden Achterliggende emotionele problematiek? Brede band screening met CBCL, TRF (en YSR) Gedragsstoornis?  DSM en specifiekere testing nodig! Oppositioneel opstandige gedragsstoornis Antisociale gedragsstoornis

ANGST Angst = op toekomst gerichte emotie, gekarakteriseerd door percepties van gebrek aan controle en onvoorspelbaarheid in mogelijk bedreigende situaties Adaptieve functie: Bereidt je voor op moeilijke en bedreigende situaties en zorgt dat je op een goede manier reageert op gevaar Angst is een normaal onderdeel van de ontwikkeling Angststoornis: angst is buitensporig en niet realistisch, sluit niet aan bij ontwikkelingsniveau van kind en er is belemmering voor dagelijks leven

Hoe angst herkennen? Lichamelijke reacties: bv. buikpijn, wit wegtrekken, huilen, trillen, klamme handen, schrikken, in bed gaan plassen De neiging om angstige situaties uit de weg te gaan, bv. uitvluchten verzinnen, situaties vermijden, wegrennen Veel dromen en niet kunnen of willen slapen Niet (meer) alleen durven zijn Veel met het gebeurde bezig zijn in spel Rusteloos, prikkelbaar, snel afgeleid zijn Angst proberen te overschreeuwen door stoer gedrag, koppig, driftig of agressief zijn

Tips: Neem het kind serieus. Zeg dus niet: ‘Stel je niet zo aan, doe normaal’. Stel het kind gerust en toon begrip voor zijn gevoelens Probeer er achter te komen waar het kind precies bang voor is Praat erover als de angst is afgenomen en probeer eventueel de gevoelens van het kind onder woorden te brengen: ‘Je vindt het eng om alleen in het donker te zijn, hè?’ Het uiten van angstgevoelens hoeft niet alleen in woorden maar kan ook heel goed door tekenen, kleien en schrijven van verhalen Gebruik fantasie of verbeelding om gevoelens te uiten: Bv. door samen met het kind enge dingen na te spelen of boekjes (voor) te lezen over andere kinderen die bang zijn en de angst overwinnen Probeer situaties niet te vermijden, maar laat het kind stap voor stap aan de situatie wennen. Geef het kind na elke behaalde stap een complimentje Courageous modeling: ?

INHOUDSTAFEL Basisschoolkind en pre-adolescent Essentiele periodekenmerken en ontwikkelingstaken Motorische ontwikkeling Cognitieve ontwikkeling Persoonlijkheids- en sociale ontwikkeling Als de ontwikkeling ‘anders’ verloopt… Stemmingsproblemen Eetstoornissen Afronding

SCHOOLKIND EN PRE-ADOLESCENT Wat is typisch in deze levensfase?

ESSENTIELE PERIODEKENMERKEN EN ONTWIKKELINGSTAKEN Fysieke behendigheid Gezonde houding t.o.v. zichzelf Leren van houding t.a.v. groepen en instituten Leren lezen, schrijven, rekenen Leren van begrippen i.v.m. het dagelijks leven Verdere ontwikkeling van moraliteit Vriendschappen opbouwen en contact leggen met leeftijdsgenoten Gezonde prestatiemotivatie (vlijt en inspanning, zich bekwaam voelen) i.t.t. minderwaardigheid (Erikson)

LICHAMELIJKE EN PSYCHOMOTORISCHE ONTWIKKELING Gestaltwandel (5-6 jr) ‘Schoolkindvorm’  Gem. 5 à 6 cm/jaar  Tot 10 jaar jongens groter dan meisjes, tussen 10 en 15 jaar meisjes groter  Lichaam stabieler en robuuster Toenemende differentiatie en myelinisatie van het zenuwstelsel (vanaf 5 jaar)  Toename van motorische vaardigheden: bv. Springen met twee voeten tegelijk  Toename in lichaamskracht en handkracht: bv. stoten bal, tennis, rennen,…  Evenwichtszin: bv. balanceren op muur,…

 Lichaamsbeheersing: buigen, turnen  Oog-handcoördinatie: mikken, slaan, schoppen, gooien en vangen  Fijne motoriek: schrijven, tekenen, veters strikken,…  Reactiesnelheid  Snelheid en behendigheid van bewegingen, geen bewegingsovervloed meer

Puberteit: 1. Groeispurt (groeihormoon, gonadotrope hormonen en corticotrope hormonen) Jongens piek op 14 jaar en meisjes piek op 12 jaar Lengtegroei (extremiteiten lichaam) = ‘strekkingsfase’ bij jonge adolescenten 18 à 19 jaar: jongens: gem. 179; meisjes: gem. 167 cm Gewichtstoename (‘vullingsfase’): Na piek lengtegroei Jongens: ontwikkeling van spierstelsel Meisjes: toename van onderhuids bindweefsel typisch mannelijke & vrouwelijke vorm

Psychosociale implicaties van groeiversnelling Kloof tussen biologische rijping en psychologische rijpheid: volwassen lichamelijkheid en zelfopvatting daarmee verbonden >< volwassen status die nog niet kan aangenomen worden → frustraties, conflicten met ouders/leraars → meer contact met leeftijdgenoten

2. Lichaam is belangrijk in het kader van zelfwaardering → Afwijkingen van het typisch mannelijke of vrouwelijke figuur kunnen een negatieve invloed hebben op het zelfbeeld Acné Ernstige lichamelijke handicaps Overgewicht Vroege en late rijping (meisjes vs jongens)  Psychische stoornissen als eetstoornissen, BDD kennen typisch start tijdens adolescentie

2. Ontwikkeling seksualiteit Criterium geslachtsrijpheid: Meisjes: eerste menstruatie (menarche) (gem. 12, 5 jaar + erna nog 1 a 1,5 jaar eer geslachtsrijp) Jongens: eerste zaadlozing (spermarche)/uitzicht schaamhaar/ groeiversnelling (gem 14, 5 jaar) Aanvang seksuele activiteit (Sensoa 2005) Start seksuele ‘carrière’ ? Jongens starten vroeger maar worden door de meisjes ingehaald Eerste geslachtsgemeenschap? Gem. 15,5 jaar Weinig verschil tussen jongens en meisjes 17-18 jaar: ±50% heeft ervaring met coïtus

INHOUDSTAFEL Basisschoolkind en pre-adolescent Essentiele periodekenmerken en ontwikkelingstaken Motorische ontwikkeling Cognitieve ontwikkeling Persoonlijkheids- en sociale ontwikkeling Als de ontwikkeling ‘anders’ verloopt… Stemmingsproblemen Eetstoornissen Afronding

COGNITIEVE ONTWIKKELING

CONCREET-OPERATIONEEL STADIUM (7 - 11 jaar) Actief en juist gebruik van logica: schijn kan bedriegen en je baseert je antwoord beter op doordachte argumenten Negatieve kenmerken van de vorige fase worden positief: Verplaatsen in verschillende gezichtspunten Gedecentreerd denken: verschillende dimensies tegelijk in acht nemen

Aandacht voor transformaties Reversibiliteit: weten dat processen die een stimulus veranderen kunnen worden omgekeerd waardoor de stimulus terugkeert naar zijn oorspronkelijke vorm, bv. bal klei, 5 +3 en 8 -5,… 

! Maar nog onvolkomenheid: logische operatie alleen in situaties met concreet materiaal of op basis van concrete ervaringen Hier en nu Geen rekening met wat mogelijk is  Als je het kind een probleem aanbiedt zonder concreet materiaal, dan is (vaak) het nog niet in staat om het probleem goed op te lossen

Bv.

OVERGANG VAN PRE- NAAR CONCREET-OPERATIONEEL DENKEN Criteriumtaken: 1. Serieel ordenen 2. Classificatie 3. Conservatie

Serieel ordenen = verzameling objecten volgens een bepaald criterium rangschikken in een op- of aflopende reeks  b.v. staafjes ordenen volgens hun lengte

= Objecten sorteren volgens één of meer ordeningsprincipes 2. Classificatie  = Objecten sorteren volgens één of meer ordeningsprincipes  B.v. blokjes classificeren naar vorm (bv. rond en vierkant) en kleur (bv. rood en wit)  B.v. Zijn er meer rozen of bloemen?  klasseninclusie = overkoepelende klasse sluit deelverzamelingen in

3. Conservatie = Verandering in uiterlijke vorm van object hoeft geen invloed te hebben op het volume of de hoeveelheid ervan  Aantal: 5 à 6 jaar  Hoeveelheid en massa: 6 à 7 jaar Gewicht en lengte: 8 à 9 jaar Met overgangperiodes

COGNITIEVE ONTWIKKELING conservatie :

Niet-Piagetiaans conservatieproefje Heeft de koe evenveel gras tot haar beschikking wanneer de scharnierwanden verplaatst worden?

FORMEEL-OPERATIONEEL STADIUM (vanaf 11 jaar) Formeel-operationeel stadium: het WERKELIJKE versus het MOGELIJKE Schoolkind: realiteit Adolescent: mogelijke Formeel-operationeel denken: 2 kenmerken 1. Hypothetisch - deductief denken Schoolkind: ervaring naar theorie: inductie “Mijn ervaring leert me dat…”

Adolescent: theorie naar ervaring: deductie = propositioneel denken = afzonderlijke beweringen (proposities) zodanig op elkaar betrekken dat nieuwe inzichten (conclusies) ontstaan “ Wat is het probleem? Wat kunnen mogelijke oplossingen zijn, gebaseerd op wat ik weet?”

Vb. Edith heeft donkerder haar dan Lili, Edith heeft lichter haar dan Suzanne. Wie van de drie heeft het donkerste haar? 9-10 jarigen: Meest uiteenlopende antwoorden Wel foutloos wanneer concreet materiaal aanwezig Vanaf 10 jaar: Juiste antwoorden zonder concreet materiaal Edith Lili Suzanne

2. Combinatorisch denken: bij oplossing van een probleem eerst theoretisch overlopen van alle mogelijke combinaties en pas nadien empirisch uitproberen (bv. kleurproef) Wetenschappelijk probleemoplossend gedrag, hypothese-toetsend onderzoek met afhankelijke variabelen mogelijk

DUS: Adolescenten kunnen logische redeneringen opzetten (als…dan…) Adolescenten halen zekerheid uit de redenering zelf Adolescenten kunnen hypothetisch/abstract denken (stel dat…) Adolescenten kunnen combinatorisch denken Adolescenten kunnen wetenschappelijk-experimenteel denken GEVOLGEN: Intellectuele vooruitgang Aannemen van kritische houding Sneller in discussie treden Redeneren op zich is leuk Ouders niet meer ‘alwetend’ Gevolgen op socio-emotioneel vlak (emotioneel woelige periode) Combinatorisch denken maakt vertwijfeling soms nog groter

INHOUDSTAFEL Basisschoolkind en pre-adolescent Essentiele periodekenmerken en ontwikkelingstaken Motorische ontwikkeling Cognitieve ontwikkeling Persoonlijkheids- en sociale ontwikkeling Als de ontwikkeling ‘anders’ verloopt… Stemmingsproblemen Eetstoornissen Afronding

SOCIALE EN PERSOONLIJKHEIDSONTWIKKELING Algemene kenmerken Verbreding en vergroting van de sociale omgeving: = ‘desatellisatieproces’ Invloeden van buiten het gezin Steeds groeiende interesse voor leeftijdsgenoten Egocentrisme Ontwikkeling van de prestatiemotivatie Ontwikkeling van het normbesef

‘Kiezen wie je vriendjes zijn…’: Reeds vroeg voorkeur in omgang met anderen Jongere kinderen: meer informele groepen zonder structuur en zonder regels Kleuters: vluchtige vriendschappen o.b.v. interesses; volwassenen belangrijk Schoolkind: vriendschap o.b.v. interesses, activiteiten, persoonlijkheid en vertrouwen; volwassenen gewaardeerd 10-14 jaar: georganiseerde groepen met regels, codetekens en afspraken (lidmaatschap)

Omgang met peers grote invloed op sociale en persoonlijkheidsontwikkeling Kinderen die afgewezen worden = groot risico voor latere sociale- en persoonlijkheidsontwikkeling Zeer veel negatief gedrag, weinig positief gedrag Volwassenen moeten ingrijpen Sociaal gedrag, kwaliteit peerrelaties deels product van kwaliteit ouder-kind relatie, opvoeding en levensomstandigheden

Twee bewegingen in de sociale ontwikkeling van de (pre)puber: 1. Losmaken van de ouders 2. Aansluiting bij leeftijdgenoten Sociale verruiming (school, media, andere milieus):  verwerven van algemeen aanvaarde normen, zich eigen maken van nieuwe waarden, ouders niet meer ‘alwetende orakels’

Het losmaken van de ouders = streven naar zelfstandigheid = iets ‘makkelijker’ voor jongens co-regulatie tussen 8 en 12 jaar zelfregulatie - “ik moet meer zelf kunnen bepalen” - wijziging houding t.o.v. gezin

SOCIALE EN PERSOONLIJKHEIDSONTWIKKELING Algemene kenmerken Verbreding en vergroting van de sociale omgeving: = ‘desatellisatieproces’ Invloeden van buiten het gezin Steeds groeiende interesse voor leeftijdsgenoten Egocentrisme Ontwikkeling van de prestatiemotivatie Ontwikkeling van het normbesef

Egocentrisme in het concreet operationeel stadium (6 – 11 jaar) Assumptieve realiteiten Cognitief superioriteitsgevoel, cognitieve verwaandheid

Egocentrisme bij jeugdigen/adolescenten Eigen gedachten analyseren + van anderen begrijpen Moeite met onderscheid tussen eigen gedachten/gevoelens en gedachten/gevoelens van anderen Imaginair publiek: ? Persoonlijke fabel: overwaardering van eigen gevoelens Eigen gevoelens = uniek, speciaal

SOCIALE EN PERSOONLIJKHEIDSONTWIKKELING Algemene kenmerken Verbreding en vergroting van de sociale omgeving: = ‘desatellisatieproces’ Invloeden van buiten het gezin Steeds groeiende interesse voor leeftijdsgenoten Egocentrisme Ontwikkeling van de prestatiemotivatie Ontwikkeling van het normbesef

PRESTATIEMOTIVATIE BIJ KINDEREN Hoe ontstaat prestatiemotivatie? Voorloper = drang naar zelfstandigheid Tussen 3 en 4 jaar: prestatiegericht gedrag & wedijvergedrag (bv. Proefje ringen stapelen) De wil om in het eigen gedrag beter te zijn dan de standaard (zz of een ander) Waarom dan? In toenemende mate wordt succes/mislukking toegeschreven aan het eigen gedag Ik zorg ervoor dat iets lukt of niet lukt

 ‘Streven’ soms negatieve bijklank Wat kan omgeving doen? Kind zijn intrinsieke drang tot ontdekken stimuleren Kansen geven tot ontwikkeling van zelfstandigheid Niet zozeer het resultaat belonen maar de inspanning

SOCIALE EN PERSOONLIJKHEIDSONTWIKKELING Algemene kenmerken Verbreding en vergroting van de sociale omgeving: = ‘desatellisatieproces’ Invloeden van buiten het gezin Steeds groeiende interesse voor leeftijdsgenoten Egocentrisme Ontwikkeling van de prestatiemotivatie Ontwikkeling van het normbesef

ONTWIKKELING VAN MOREEL BESEF Normbesef, geweten, moraliteit  Onderscheid tussen goed en kwaad, rechtvaardigheidsgevoel en gedrag  Hoe ontstaat moraliteit?  Te verklaren vanuit verschillende theoretische standpunten 1. Cognitieve benadering Piaget 2. Cognitieve benadering Kohlberg

Piaget: Tot 6,0 à 7,0 : moreel realisme = objectieve verantwoordelijkheid, vaste en objectieve regels geen invloed van intentie, materiële gevolgen/ regeltjesmoraal Vanaf 8,0 à 9,0: autonome moraliteit = subjectieve moraal beoordeling op basis van de intentie - motieven

Mocht Heinz dit doen + waarom wel/niet? Kohlberg: Heinz is een man wiens vrouw aan kanker lijdt. Een apotheker heeft een uniek middel ontdekt waarmee zij eventueel gered kan worden. Hij wil het echter enkel verkopen tegen een woekerprijs die Heinz niet kan betalen. Heinz probeert bij iedereen geld te lenen om het geneesmiddel te kunnen kopen maar ondanks al zijn pogingen krijgt hij niet genoeg geld bij elkaar gesprokkeld. De apotheker weigert te verkopen tegen lagere prijs en wilt ook niet weten van uitstel of afbetalingen in schijven, hij had ten slotte lang aan het medicijn gewerkt. Ten einde raad breekt Heinz ‘s nachts bij hem in om het geneesmiddel te stelen. Mocht Heinz dit doen + waarom wel/niet? .  6 stadia ondergebracht in 3 perioden, universeel en welbepaalde volgorde

Pre-conventionele moraliteit (kleuters en schoolleeftijd): morele oordelen nog niet gebaseerd op wetten, regels, conventies; richten op strafvermijding en eigen voordeel Stadium 1: Heteronome moraliteit gehoorzaamheid om straf te vermijden, geen schade aan te richten = egocentrisch Stadium 2: Individualistische, instrumentele moraliteit conformistisch gedrag uit zorg voor eigen profijt

Conventionele moraliteit (einde lagere school, adolescentie-volwassenen): afkeuring vermijden, nette-burger-mentaliteit; richten naar recht en orde Stadium 3: Interpersoonlijke, normatieve moraliteit conformistisch gedrag om afkeuring te vermijden en aardig gevonden te worden; behandel anderen zoals je zelf wilt behandeld worden. Sociale acceptatie = drijfveer van handelen

Stadium 4: Moraliteit van het sociale systeem conformistisch gedrag om straf van de samenleving te vermijden; je plicht doen en houden aan de wetten van de samenleving. Doen wat goed is voor de maatschappij. Drijfveer = anticipatie op schuld en schande

INHOUDSTAFEL Basisschoolkind en pre-adolescent Essentiele periodekenmerken en ontwikkelingstaken Motorische ontwikkeling Cognitieve ontwikkeling Persoonlijkheids- en sociale ontwikkeling Als de ontwikkeling ‘anders’ verloopt… Stemmingsproblemen Eetstoornissen Afronding

ALS DE ONTWIKKELING ANDERS VERLOOPT STEMMINGSPROBLEMEN In normale ontwikkeling is er afwisseling van positief affect en negatief affect Tegenslagen horen bij het leven Sombere stemming Kunnen draagkracht versterken In adolescentie: cognitieve vooruitgang + egocentrisme kan gepaard gaan met (zelf)twijfel  sombere buien Indien langer dan 2 weken zonder duidelijke aanleiding (somberheid + gebrek aan plezier en interesses) + significant lijden: doorverwijzen

EETSTOORNISSEN Adolescentie periode bij uitstek voor ‘bezorgdheid’ Angst voor volwassenheid Veranderend lichaam Start menstruatie Meer vatbaar voor feedback van anderen (leeftijdsgenoten en rolmodellen) Dieten komt vaak voor (tot 50%) Aan alarmbel trekken: Dieet ondanks laag gewicht Preoccupaties m.b.t. lichaam, eten, gewicht Lichaamsbeeld overdreven impact op zelfbeeld Angst om in gewicht bij te komen Uitblijvende/verstoorde menstruatie Verstoord eetgedrag (eetbuien, extreme beperking,…) Zeer laag lichaamsgewicht