Riedsgearkomste: befolkingsdelgong / krimp Tytsjerksteradiel Peter Hovens Kenniscentrum voor Bevolkingsdaling en Beleid www.bevolkingsdaling.nl

Inhoud Ontwikkelingen bevolkingsomvang algemeen Ontwikkelingen bevolkingsomvang en –samenstelling in steden en regionaal Ontwikkeling huishoudens Aandachtspunten Gevolgen voor het lokale beleid Bestuurscultuur Politiek-bestuurlijke uitdagingen Financiële aspecten Voor welke opdracht staan we nu? (c) KcBB/Peter Hovens 13-11-08

Groei bevolkingsomvang in de wereld De wereldbevolking bereikt top van 9,2 mld (rond 2075) Werelddeel Gemiddelde groei (%) per jaar in de periode 2007-2050 (medium variant) Wereld + 0,75 Afrika + 1,69 Oceanië + 0,82 Latijns Amerika + 0,69 Noord-Amerika + 0,64 Azië + 0,62 Europa - 0,22 (vanaf 2004) Bron: UN (c) KcBB/Peter Hovens 13-11-08

Top bevolkingsomvang in Europa Gebied Jaartal top (+/-) Omvang top (milj) EU-25 2025 470,1 Italië 2010 58,6 Duitsland 2015 82,9 Griekenland 11,4 Portugal 10,8 Spanje 2020 45,6 Belgie 2030 11,0 Nederland 2033 17,0 Frankrijk 2040 65,9 Bron: Eurostat (c) KcBB/Peter Hovens 13-11-08

Enkele Europese landen die al krimpen Jaartal top Omvang top X miljoen Roemenië 1990 23 Tsjechië 1995 10 Hongarije Rusland 149 Slovenië 1996 2 Polen 1999 39 Oekraïne 2004 47 Bron: Eurostat (c) KcBB/Peter Hovens 13-11-08

Bevolkingsgroei per provincie in de periode 2006-2025 (absoluut) (c) KcBB/Peter Hovens 13-11-08

Bevolkingsgroei per provincie in de periode 2006-2025 (relatief) (c) KcBB/Peter Hovens 13-11-08

Bevolkingsdaling in gemeenten Prognose aantal krimpende gemeenten in de periode 2008-2025 naar gemeentegrootte Huidige gemeentegrootte Bevolkingsafname in > 100.000 3 van de 28 gemeenten 50.000-100.000 19 van de 48 gemeenten 20.000-50.000 109 van de 179 gemeenten 0-20.000 139 van de 188 gemeenten Totaal 270 van de 443 gemeenten Bron: CBS, bewerking KcBB (c) KcBB/Peter Hovens 13-11-08

Conclusie Bevolkingsdaling wordt een structureel gegeven voor de hele wereld. Dit is – anders dan door oorlogen of epidemieën – nooit eerder voorgekomen. Bevolkingsdaling zal van invloed zijn op alle politieke agenda’s: internationaal, nationaal, provinciaal en lokaal. Dit geeft de politiek twee opdrachten: beleid aanpassen aan wat zich nu reeds manifesteert; anticiperen op wat gaat komen. (c) KcBB/Peter Hovens 13-11-08

Oorzaken bevolkingsontwikkeling Natuurlijke aanwas Geboorte (vruchtbaarheid) Sterfte (sterftekans) Migratiestromen Immigratie Emigratie (c) KcBB/Peter Hovens 25-10-08 10 10

Gemiddeld aantal kinderen per vrouw, Nederland 1960 3,1 1970 2,5 1975 1,7 1980 1,6 2007 1,7 (c) KcBB/Peter Hovens 25-10-08

Gemiddeld kindertal per vrouw 2003-2007 Vervangingsniveau 2,10 Nederland 1,73 Friesland 1,91 Noord-Friesland 1,86 Tytsjerksteradiel 2,01 (c) KcBB/Peter Hovens 25-10-08

Geboorte en sterfte in Tytjerksteradiel Historie en Prognose; 1989-2024 Geboorten Sterfgevallen (c) KcBB/Peter Hovens 13-11-08 13 13

Migratiesaldo in Tytjerksteradiel Historie en Prognose; 1989-2024 Volgens CBS (c) KcBB/Peter Hovens 13-11-08 14 14

Gemiddeld migratiesaldo Periode Groeipercentage als gevolg van migratie 1991-2000 -0,01 1992-2001 0,10 1993-2002 0,14 1994-2003 0,15 1995-2004 0,16 1996-2005 1997-2006 0,18 1998-2007 0,21 (c) KcBB/Peter Hovens 13-11-08

Relatieve ontwikkeling bevolkingsomvang CBS-Prognose Tytsjerksteradiel en stadsregio; 2008-2025; 2008=100 (c) KcBB/Peter Hovens 13-11-08

Relatieve ontwikkeling ontgroening CBS-Prognose Tytsjerksteradiel en Stadsregio; 2008-2025; 2008=100 (c) KcBB/Peter Hovens 13-11-08 17 17

Relatieve ontwikkeling vergrijzing CBS-Prognose Tytsjerksteradiel en Stadsregio; 2008-2025; 2008=100 (c) KcBB/Peter Hovens 13-11-08 18 18

Relatieve ontwikkeling potentiële beroepsbevolking CBS-Prognose Tytsjerksteradiel en Stadsregio; 2008-2025; 2008=100 (c) KcBB/Peter Hovens 13-11-08 19 19

Relatieve ontwikkeling Huishoudens CBS-Prognose Tytsjerksteradiel en Stadsregio; 2008-2025; 2008=100 (c) KcBB/Peter Hovens 13-11-08

Relatieve ontwikkeling type huishoudens Type huishoudens in Tytsjerksteradiel; 2008-2025; 2008=100 (CBS) (c) KcBB/Peter Hovens 13-11-08

Planning en prognose woningbehoefte CBS + provinciale prognose Ontwikkeling type huishoudens in Nederland; 2008-2025; 2008=100 (c) KcBB/Peter Hovens 13-11-08 22 22

Gevolgen voor het lokale beleid (1) Bevolkingsdaling heeft gevolgen voor vrijwel alle lokale beleidsdossiers: (basis)onderwijs; arbeidsmarkt; lokale economie, MKB; zorg; woningmarkt; mobiliteit en infrastructuur; kantoren en bedrijfsterreinen. (c) KcBB/Peter Hovens 13-11-08

Gevolgen voor het lokale beleid (2) Bedreigingen voor het woon- en leefklimaat zien we vooral in: Achterstandswijken, omdat daar leegstand gaat ontstaan met verloedering tot gevolg; Kleine kernen, waar de publieke voorzieningen onder druk komen te staan. (c) KcBB/Peter Hovens 13-11-08

Bestuurscultuur Twee factoren spelen hierbij een rol: Perceptieproblemen door onbekendheid met de materie en gevoed door de negatieve connotatie met de woorden ‘krimp’ of ‘daling’; Psychologische problemen die verhinderen dat gezagsdragers een omslag in het denken maken. (c) KcBB/Peter Hovens 13-11-08

Perceptieprobleem (1) Beeld: prognoses komen nooit uit. Gedrag: wegwuiven, de andere kant opkijken. Realiteit: de trends die de prognoses laten zien komen wel uit. Gedrag: serieus kijken naar de betekenis van de demografische ontwikkelingen. (c) KcBB/Peter Hovens 13-11-08

Perceptieprobleem (2) Beeld: krimpregio’s zijn regio’s die krimpen, omdat hun inwoners de regio verlaten. Gedrag: bouwen extra woningen. Realiteit: het aantal geboorten in de regio is minder dan het aantal sterfgevallen. Gedrag: acceptatie van de demografische ontwikkelingen. (c) KcBB/Peter Hovens 13-11-08

Perceptieprobleem (3) Beeld: door de bevolkingsdaling gaat de welvaart achteruit. Gedrag: investeren in extra werkgelegenheid. Realiteit: de welvaartsgroei gaat gewoon door, omdat de arbeidsproductiviteit blijft stijgen. Gedrag: investeren in kwaliteit (onderwijs en innovatie). (c) KcBB/Peter Hovens 13-11-08

Perceptieprobleem (4) Beeld: bevolkingsdaling buigen we om door bevolkingspolitiek: meer geboorten, meer immigranten. Gedrag: investeren in ineffectieve maatregelen, zoals verhoging van de kinderbijslag en kennismigrantenbeleid. Realiteit: de maatregelen hebben op bevolkings- daling een verwaarloosbaar effect (los van de vraag of deze maatregelen uit een ander oogpunt nuttig kunnen zijn). Gedrag: omslag denken van groei naar krimp. (c) KcBB/Peter Hovens 13-11-08

Financiële aspecten (1) Veel financieringsstromen zijn inwonertal-gerelateerd, zoals delen van de Algemene Uitkering en specifieke uitkeringen. Tegenover de dalende inkomsten staan niet altijd evenredig dalende uitgaven, dat verschil noemen we kostenremanentie. Volgens Van Dale betekent remanentie: ‘het blijven bestaan, respectievelijk dat wat blijft bestaan, na uitschakeling van de veroorzakende werking’. (c) KcBB/Peter Hovens 13-11-08

Financiële aspecten (2) Gemeenten met dalend aantal huishoudens zien hun eigen inkomsten teruglopen door mogelijk minder OZB-inkomsten en minder gronduitgifte. Aan de andere kant hebben ze meer uitgaven om gevolgen van de bevolkingsdaling op te vangen, bijvoorbeeld in verband met herstructurering van wijken en sloopkosten. (c) KcBB/Peter Hovens 13-11-08

Voor welke opdracht staan we nu? (1) We moeten een rouwproces doormaken: afscheid nemen van het groeidenken. Ontkenningsfase: ‘Dat speelt (nog) niet bij ons.’ Verzetsfase: ‘Daar moet toch wat aan te doen zijn?’ Berustingsfase: ‘Het zij zo, maar beleid aanpassen vinden we niet nodig.’ Actiefase: Pas als (soms te laat) duidelijk wordt dat het aanpassen aan het ‘nu’ en het anticiperen op het ‘straks’ noodzakelijk is, neemt men de uitdaging actief op. (c) KcBB/Peter Hovens 13-11-08 32 32

Voor welke opdracht staan we nu? (2) Het is voor elke gemeente van belang dat het bewustzijn over (de gevolgen van) demografische veranderingen toeneemt. Die bewustzijnsverruiming moet plaatsvinden op het niveau van de gemeenteraad. Daarmee moet duidelijk worden gemaakt dat bevolkingsdaling als zodanig geen probleem is; verkeerd erop reageren, dat is een probleem. (c) KcBB/Peter Hovens 13-11-08

Voor welke opdracht staan we nu? (3) Aanpassen aan wat nu speelt (bijv. terugdraaien bouwprogramma’s). Anticiperen op wat nog gaat komen (bijv. vermindering aantal basisscholen). Onderzoeken wat de gevolgen zijn op sociaal terrein en het bedenken van nieuwe concepten. In acht nemen dat verkeerde beslissingen op de loer liggen en dat het ‘in de concurrentie schieten’ de belangrijkste verkeerde beslissing is; wat de een erbij krijgt is een blijvend verlies voor de ander. (c) KcBB/Peter Hovens 13-11-08

Voor welke opdracht staan we nu? (4) Alle beleidssectoren moeten worden herijkt in het licht van krimp. Dit lukt niet met voorhanden zijnde interne kennis of met het uitzetten van studies en onderzoeken. Maak niet de fout om die bewustzijnsverruiming te zoeken in algemene informatie- en communicatie-campagnes: mik op een zo persoonlijk mogelijke benadering. Het raakt de bevolking rechtstreeks en daarom moet het vraagstuk van meet af aan van onderop en van buiten naar binnen, dus rustig en voornaam, procesmatig worden ondernomen. (c) KcBB/Peter Hovens 13-11-08

Tot slot mijn boodschap voor Tytsjerkeradiel Stel uw visie voor de toekomst vast Ga uit van lichte groei, maar reken u niet rijk Kies voor kwaliteit en niet voor kwantiteit Blijf de demografische ontwikkelingen volgen Voor zover nodig stel het beleid tijdig bij (c) KcBB/Peter Hovens 13-11-08 36 36

Dank voor uw aandacht (c) KcBB/Peter Hovens 13-11-08 37 37