Natte koeltorens en legionella Yvonne Jansen Intro Van projectvorm naar werkplanwerk Bekende zaken, nieuwe ontwikkelingen Vragen stellen tussendoor

Achtergrond en motivatie Uitbraak Amsterdam 2006 Arbo-wetgeving onvoldoende bescherming Zorgplicht Wet milieubeheer Registratie onvoldoende Uitbraak legionella in 2006 in Amsterdam als gevolg waarvan > 30 mensen ziek werden en 3 overleden. De uitbraak bleek afkomstig van een slecht onderhouden natte koeltoren op een kantoorgebouw in de omgeving van het CS. Nav onderzoek concludeerde de minister van VROM dat de arbeidsomstandighedenwetgeving (toezicht AI op werknemers) onvoldoende bescherming biedt en de Wm mede van toepassing is op risico’s voor de omgeving. Voor het uitvoeren van het toezicht en het nemen van snelle en adequate maatregelen in geval van een uitbraak is kennis over de locaties van koeltorens van groot belang. In 2007 heeft de minister de gemeenten opgedragen om te zorgen voor een goede (vrijwillige) registratie van natte koeltorens. Deze vrijwillige registratie van natte koeltorens moest vóór 1 januari 2010 zijn uitgevoerd.

Hoe ‘ontstaat’ legionella? Wat is legionella? Hoe ‘ontstaat’ legionella? watertemperatuur 20°C en 50°C stilstaand water lange verblijftijd van water pH 5,5 en 9,2 biofilm sediment Wat zijn de gevaren? Legionella is een aërobe bacterie die van nature voorkomt in oppervlaktewater en onder groeibevorderende omstandigheden sterk kan vermenigvuldigen zoals: watertemperatuur tussen de 20°C en de 50°C; stilstand van water; lange verblijftijd van het water in het systeem; pH tussen de 5,5 en 9,2; aanwezigheid van biofilm (laag bacteriën omgeven door zelf-geproduceerd slijm vastgehecht op een oppervlak); sediment (afzetting van water). Legionellabacteriën verspreiden zich door met aërosolen (kleine waterdruppeltjes) ‘mee te liften’. Door inademing van aërosolen kunnen legionellabacteriën in longen van mensen terecht komen. De ziekteverschijnselen kunnen variëren van een fikse verkoudheid (legionellagriep) tot griepverschijnselen met longontsteking (legionellose oftewel veteranenziekte) en kan (met name bij niet tijdige signalering) de dood tot gevolg hebben. Hierbij moet worden opgemerkt dat niet iedere besmetting ernstige gevolgen heeft. De meeste mensen die met de bacterie in aanraking komen worden er niet ziek van. Mensen met een verzwakte afweer (bijvoorbeeld ouderen, hartpatiënten etc.) zijn vatbaarder.

- industriële en comfortkoeling Koeltorensystemen Wat zijn koeltorens? Soorten koeltorens: - industriële en comfortkoeling - droge en natte koeltorensystemen - (niet) recirculerende koeltorens Koelwatersystemen worden gebruikt voor het afvoeren van overtollige warmte. Bij de toepassing van koeltorens kan onderscheidt worden gemaakt in koeltorens voor koeling van industriële processen (industrie) en koeltorens voor de koeling van lucht in de utiliteitsbouw (comfortkoeling). Beide soorten werken volgens hetzelfde principe. De meeste comfortkoeltorens staan op het dak van een gebouw. Uit architectonisch oogpunt zijn ze vaak uit het zicht weggewerkt. Grofweg kan een onderscheid worden gemaakt in gesloten ‘droge’ koeltorensystemen en open ‘natte’ koeltorensystemen. Bij een droge koeltoren vindt de koeling plaats door middel van lucht. Hierbij vindt geen verneveling plaats van fijne waterdruppels. Bij natte koeltorensystemen wordt de warmte vanuit koelwater naar de lucht afgevoerd door verdamping van een deel van het water. In deze koeltorens zijn de groeicondities meestal in overvloed aanwezig en wordt er fijne waternevel aan de omgeving afgegeven waardoor beheersmaatregelen noodzakelijk zijn. Er kunnen twee typen natte koeltorensystemen worden onderscheiden, recirculerende koeltorens (hergebruik van water) en niet recirculerende koeltorens (water wordt geloosd).

Schematische weergave natte koeltoren (Retour)water wordt door middel van een distributiesysteem (sproeisysteem) van boven naar beneden over een vullichaam of warmtewisselaar gevoerd en hierbij in contact gebracht met lucht in tegenstroom en kruistroom. Bij mechanische trek vindt aanzuiging van lucht in het algemeen plaats door een ventilator die (meestal) bovenin is gesitueerd en die de lucht door het koelpakket zuigt. Aan de bovenzijde is een ventilatorconus (soort kleine brede schoorsteen) gebouwd die de uittredende lucht en waterdamp recht naar boven stuurt.

Recirculerende koeltorensystemen 6 Recirculerende koeltorensystemen Recirculerende koeltorensystemen slaan water tijdelijk op in een bassin, waarin het water wordt gerecirculeerd. In deze koeltorens wordt het water over het koeltorenpakket verdeelt en valt het als druppels naar beneden in het bassin. Een deel van de ontstane druppels zal als een fijne nevel met de luchtstroom mee naar buiten worden afgevoerd. Door het water in contact te brengen met de lucht zal een gedeelte van het water verdampen. Door het plaatsen van een druppelvanger boven het distributiesyteem worden waterverliezen beperkt. De lucht treedt dan praktisch druppelvrij uit. Alleen de allerkleinste druppels (die zich juist als een aërosol gedragen), worden nog meegevoerd met de luchtstroom. 6

Recirculerende koeltorensystemen 7 Recirculerende koeltorensystemen Het teruggekoelde water wordt onderin de koeltoren opgevangen. Doordat het koelwater diverse malen circuleert, en dus opgewarmd en teruggekoeld wordt waarbij verdamping plaatsvindt, zal er ‘indikking’ van het water plaatsvinden. Om dit op een acceptabel niveau te houden wordt er koelwater gespuid. Dit kan automatisch worden ingesteld op basis van een geleidbaarheidmeting in combinatie met een magneetklep. Voordat spuiwater wordt afgevoerd naar het riool wordt het eerst opgevangen in een spuitank. 7

Recirculerende koeltorensystemen Om kalkafzetting en corrosie te voorkomen wordt er meestal een waterbehandelingsproduct gedoseerd. Ter voorkoming van microbiologische verontreinigingen en algengroei wordt er eveneens een waterbehandelingsproduct gedoseerd. Recirculerende koelwatersystemen onderscheiden zich van andere koelwatersystemen omdat in dit systeem een optimale temperatuur aanwezig (tussen de 20°C en 50°C) die zeer geschikt is voor de groei van legionellabacteriën.

Niet recirculerende koeltorensystemen Bij niet circulerende koeltorens betreft het meestal opgewarmd koelwater dat te warm is om afgekoeld en geloosd te worden. Het water wordt afgekoeld om aan de lozingsnorm te voldoen. Het afkoelen gebeurt in het algemeen door koeltorens met vullichamen, waarna het water niet gerecirculeerd wordt, maar gewoon geloosd wordt. Bij deze systemen wordt veelal grondwater en oppervlaktewater als koelwater gebruikt. Dit systeem wordt veel gebruikt in elektriciteitscentrales waar grote hoeveelheden oppervlaktewater als koelmedium wordt gebruikt.

Adiabatische koeltoren Adiabatische koeltorens zijn een soort droge koeltorens, maar indien een verhoogde capaciteit nodig is wordt water gebruikt om tot een extra koeling van de aan te voeren lucht te komen. In dat geval wordt de lucht die in de koeltoren wordt gezogen eerst door versproeiing van water gekoeld. Bij dit systeem wordt geen gebruikt gemaakt van een verzamelbassin en het water wordt dus niet nogmaals gebruikt.

Koeltoren met natuurlijke trek 11 Koeltoren met natuurlijke trek De aanzuiging van lucht door natuurlijke trek (schoorsteenprincipe) vindt plaats door het gevolg van een verschil in luchtdruk in de koeltoren (opgewarmde lucht wil opstijgen) en door de bouw/vorm. Een goed voorbeeld daarvan zijn de betonnen koeltorens bij elektriciteitscentrales. Deze zijn vaak opvallend groot met de kenmerkende vorm van een hyperboloïde (kwadratisch oppervlak). 11

Koeltoren met mechanische trek 12 Koeltoren met mechanische trek Bij mechanische trek vindt de aanzuiging van lucht plaats door een ventilator die in dit geval bovenin is gesitueerd en die de lucht door het koelpakket zuigt. Aan de bovenzijde is een ventilatorconus (soort kleine brede schoorsteen) gebouwd die de uittredende lucht en waterdamp recht naar boven stuurt. Op die manier wordt voorkomen dat deze dampstroom opnieuw wordt aangezogen door de ingaande luchtstroom aan de onderzijde. Een dergelijke kortsluitstroom naar de luchtinlaat zou het koelrendement van de koeltoren verlagen. Dit soort koeltorensystemen is duidelijk herkenbaar door de vorm, van de ventilatorconus bovenop de toren. 12

Persoonlijke beschermingsmiddelen Besmetting alleen via luchtwegen niet via huid of inslikken Legionella bacteriën bevinden zich aëreosolen Advies: draag maskers met P3-filter Risicogroepen Legionella Legionella infecties doen zich nagenoeg niet voor bij gezonde mensen. Mensen met een verminderde weerstand zijn het meest gevoelig voor legionella zoals: - mensen met chronische longaandoeningen (astma of cara); - mensen met een ernstige immuunstoornis; - mensen die behandeld zijn met afweerremmende medicijnen; - zware rokers (>25 sigaretten per dag); - mensen met een chronische nierziekte; - ouderen (vanaf 50 jaar), waarbij mannen een 2,5 keer hoger risico hebben dan vrouwen; - diabetes; - zeer zware alcoholisten.

Activiteitenbesluit § 3.2.5 In werking hebben van een natte koeltoren Artikel 3.16a Deze paragraaf is van toepassing op het in werking hebben van een natte koeltoren die water in aërosolvorm in de lucht kan brengen. Artikel 3.16b Bij het in werking hebben van een natte koeltoren wordt ten behoeve van het voorkomen van risico’s voor de omgeving en ongewone voorvallen, dan wel voor zover dat niet mogelijk is het zoveel mogelijk beperken van risico’s voor de omgeving en de kans dat ongewone voorvallen zich voordoen en de gevolgen hiervan, ten minste voldaan aan de bij ministeriële regeling voorgeschreven maatregelen. Per 1 januari 2010 is het Activiteitenbesluit gewijzigd met paragraaf 3.2.5 ‘In werking hebben van een natte koeltoren’, artikel 3.16a en b van het Activiteitenbesluit. Doordat de voorschriften zijn opgenomen in afdeling 3.2.5 geldt er een meldingsplicht voor nieuw te installeren natte koeltorens. Door het bezit van een natte koeltoren kan een bedrijf geen type A (meer) zijn. Bedrijven met een natte koeltoren zijn dus altijd tenminste een type B-bedrijf. Bedrijven waartoe een gpbv-installatie behoort (IPPC-bedrijven) vallen vooralsnog niet binnen de werkingssfeer van het Activiteitenbesluit. Deze zijn geen type A, B of C-inrichting op grond van het Activiteitenbesluit maar zijn vergunningplichtig en vormen een aparte categorie waarvoor voorschriften in de vergunning moeten zijn opgenomen. Hoogstwaarschijnlijk wordt hoofdstuk 3 van het Activiteitenbesluit per 1 januari 2013 voor IPPC-bedrijven van toepassing. En dus ook de voorschriften voor natte koeltorens. Gpbv = geïntegreerde preventie en bestrijding van verontreiniging IPPC = Integrated Pollution Prevention and Control

Activiteitenregeling; art. 3.16a lid 1: risicoanalyse + legionella-beheersplan lid 2: ‘eisen’ risicoanalyse Lid 1: Lid 2: zoals vermeerdering van legionellabacteriën door de aard en kwaliteit van het water, de temperatuur van het water, de verblijfstijd van het water, de stilstand van het water, de aanwezigheid van biofilm en sediment Tevens bevat lid 2 de risicocategorie-indeling mbt de risico’s voor de omgeving

Risicocategorie-indeling voor natte koeltorens 1 (hoogste risico) koeltoren in nabijheid (< 200 m) van ziekenhuis, verpleeghuis of andere (medisch georiënteerde) zorginstelling waar mensen verblijven met een verminderd immuunsysteem 2 koeltoren in nabijheid (< 200 m) verzorgings-tehuizen, hotels of andere gebouwen waarin zich veel mensen bevinden 3 koeltoren in nabijheid (< 600 m) woonomgeving 4 (laagste risico) koeltoren op afstand (> 600 m) van een woonomgeving Aan de hand van deze risico-indeling wordt bepaald hoe vaak een watermonster moet worden genomen en geanalyseerd én welke acties wanneer moeten worden genomen bij welke waarde van een legionella-uitbraak

Activiteitenregeling; art. 3.16a lid 3: ‘eisen’ legionella-beheersplan lid 4: maatregelen voorkomen/beperken van risico’s voor de omgeving lid 5: bij wijziging risicoanalyse aanpassen lid 6: aantekeningen onderhoudswerkzaamheden, wijzigingen koeltoren/onderhoud, uitkomsten controles en bijzonderheden werking koeltoren. lid 7: maatwerkvoorschriften tav invulling legionella-beheersplan Lid 3: zoals een tekening of schema van de natte koeltoren, een beschrijving van de juiste en veilige werking van de natte koeltoren, een beschrijving van alle uit te voeren controles aan de natte koeltoren, een beschrijving van de maatregelen die worden genomen bij calamiteiten Lid 4: zoals het ontstaan en de verspreiding van waternevel zoveel mogelijk beperken, de stilstand van water in leidingen, reservoirs en appendages zoveel mogelijk vermijden, de natte koeltoren en het water dat zich daarin schoon is, de vermeerdering van legionellabacteriën zo veel mogelijk beperken door toepassing van waterbehandelingstechnieken, een juiste en veilige werking van de natte koeltoren waarborgen Lid 5: Lid 6: Deze aantekeningen worden ten minste gedurende drie jaren bewaard. Lid 7:Ten behoeve van het voorkomen van risico’s voor de omgeving en ongewone voorvallen kan maatwerkvoorschriften tav de invulling van het legionella-beheersplan worden opgesteld

Stand van zaken natte koeltorens 2009: geïnventariseerd en voorlichting 2010: gecontroleerd muv THIndustrie 2011: onderzoek I&M 2012:alle (na)controles uitvoeren, MIRR op orde Vanaf 2009 zijn alle bij de DCMR bekende natte koeltorens geïnventariseerd en zijn de bedrijven voorgelicht over de vigerende wetgeving. Zowel binnen Rotterdam als Regio en de Industrie. Toen in 2010 het Activiteitenbesluit werd aangepast zijn projectmatig de koeltorens gecontroleerd en zijn de bedrijven op hun tekortkomingen aangeschreven. De bedrijven THI zijn niet bezocht. In 2011 heeft het ministerie van Infrastructuur en Milieu een onderzoek uitgevoerd bij alle Nederlandse gemeenten mbt de stand van zaken. Nadat binnen de DCMR alle gegevens verzameld waren bleken er nog een aantal opstaande punten die in 2012 moeten worden afgerond. Zo zullen in 2012 alle bedrijven met een natte koeltoren die nog niet zijn gecontroleerd worden gecontroleerd. Nacontroles moeten worden utgevoerd en afgerond en het MIRR moet op orde worden gemaakt met de juiste informatie. Binnen de afdeling Gemeenten en MKB moeten nog een tweetal inventarisaties en een aantal nacontroles moeten worden uitgevoerd. Degene die het betreft zal ik van de week een mail sturen en hun coördinator vragen deze controle in de planning op te nemen.

Arbo-Informatieblad 32 ‘Legionella’ ISSO publicatie 55.3. ‘Legionellapreventie in klimaatinstallaties' www.infomil.nl GGD In het AI-blad zijn gedrags/beheersregels voor natte koeltorens nader uitgewerkt. Op grond van het informatieblad kan de eigenaar van een natte koeltoren verantwoord invulling geven aan zijn zorgplicht, ook daar waar de arbeidsomstadighedenwetgeving formeel niet geldt (ontbreken relatie werkgever-werknemer). Het blad is geen wetgeving, maar een private handreiking. In ISSO-publicatie 55.3 worden de Arbo-Beleidsregels Legionellapreventie en AI-blad-32 vertaald naar praktijkrichtlijnen voor het Legionellaveilig ontwerpen, uitvoeren en beheren van natte koeltoren- en luchtbevochtigingssystemen, die worden gevoed met leidingwater. Daarbij wordt ingegaan op de systemen en de verschillende soorten die op de markt zijn. Om als GGD adequaat te kunnen optreden bij een mogelijke legionella-uitbraak door een natte koeltoren is het van groot belang om zicht te hebben op de standplaatsen en het beheer van deze koeltorens. De GGD houdt ook de meldingen van een legionella-uitbraak bij en meldt dit ons de DCMR door.

Voorbeelden van koeltorensystemen Voorbeeld van 2 koeltorens tbv glastuinbouw met de ventilatorconus bovenop.

Voorbeelden van koeltorensystemen Koeltorensystemen zijn er in verschillende maten en vormen. Groot

Voorbeelden van koeltorensystemen Groter

Voorbeelden van koeltorensystemen Groots Dit zijn voorbeelden van de industrie. Voor comfortkoeling komen we vooral deze torens tegen.

Koeltoren Ahoy in Rotterdam

Twee koeltorens KPN in Rotterdam (inmiddels verwijderd).

Locatiescherm; tabblad algemeen tabblad algemeen: Controleer of alle velden correct zijn ingevuld. Naam locatie, activiteit, Wm-inrichting, typering Activiteitenbesluit, VNG categorie, etc.

Locatiescherm; tabblad registraties tabblad registraties: Controleer of het veld ‘type’, ‘registratienummer’ en ‘opmerking’ correct zijn ingevuld. Indien in dit scherm ‘droge (gesloten) koeltoren’ met o stuks is ingevuld moet deze worden verwijderd. .

Locatiescherm; tabblad activiteiten tabblad activiteiten: Controleer of de velden correct zijn ingevuld. Voor natte koeltorens is de code 9999.40: Installaties: koelinstallatie; natte koeltorens.

Locatiescherm; tabblad regelgeving tabblad regelgeving: Controleer of de velden correct zijn ingevuld, Want een bedrijf met een koeltoren is tenminste een type B-inrichting.

Locatiescherm; tabblad betrokkenen tabblad betrokkenen: Vul de gegevens van de contactpersoon in, inclusief email adres. Let daarbij op wie verantwoordelijk is voor het ongedaan maken van de overtredingen zoals bijvoorbeeld een Raad van Bestuur

Verslagenscherm; tabblad algemeen tabblad algemeen: Maak onder verslagen een verslag aan en vul onderstaande velden in: # Soort: handhaving deel- of nacontrole # Gesprekspartner: # Project: 2012 Project koeltorens legionella # Onderwerp: periodieke of nacontrole natte koeltoren

Verslagenscherm; tabblad regelgeving tabblad regelgeving: Gecontroleerde regelgeving invullen. Activiteitenbesluit type B of C (niet vergunningplichtig) of Artikel 8.1 Wm (vergunningplicht voor oprichten en in werking hebben).

Verslagenscherm; tabblad bevindingen tabblad bevindingen: Automatisch worden 17 bevindingen geregenereerd. Wanneer een bepaling niet voldoet  overtreding op JA zetten. In de toelichting  vermelden wat de overtreding is. Checklist toevoegen.