STRONG Samen met decentrale overheden en maatschappelijke organisaties werkt het Rijk aan ambitieus beleid voor de ondergrond Bodembreed 29 november 2016

Bodem & ondergrond dragen bij aan maatschappelijke opgaven Drink- & industriewatervoorziening Energievoorziening (WKO open/gesloten, geothermie, olie, gas) Voedselvoorziening, zoetwatervoorziening landbouw Klimaatadaptatie (tijdelijke opslag) Riolering, kabels en leidingen Bodemverontreinigingen Stedelijke peilbeheer (kruipruimtes, funderingen) Archeologische waarden Bodemdaling Ondergronds bouwen Beschikbaarheid minerale delfstoffen (zand, grind, zout) 20 mei 2014

Maatschappelijke opgaven Structuurvisie Ondergrond (mijnbouw, drinkwater ) √ √ √ Visie Afwegings-systematiek √ Drinkwaterverkenning RIVM Drinkwaterverkenning Deltares Energieverkenning HNS-Ecofys √ √ √ PlanMER en MKBA concept definitief Maatschappelijke opgaven √ Landsbrede en regionale bijeenkomsten √ Bestuurlijke afstemming Definitieve Structuurvisie naar TK Start schrijven Structuurvisie Ambtelijk ontwerp naar TK √ zienswijzen Uitvoeringsprogramma Bodem en Ondergrond (overige opgaven Programma Bodem en Ondergrond) UP bodem en Ondergrond gereed o.a. Informatievoorziening, KIBO , Goede bodem voor landbouw & natuur, Grond- waterbeheer , oppervlakte delfstoffen √ Startbijeenkomsten Plan van Aanpak Herziening wet- en regelgeving mijnbouwactiviteiten Wijziging Mijnbouwwet In werking eind 2016 Wijziging AmvB’s (Barm, Bor, Bmer) 2014 Jan 2016 Maart Juni eind 2016 Jan 2017 maart 2017

2. De ondergrond van Nederland 1. Inleiding 2. De ondergrond van Nederland 3. Visie op duurzaam, veilig en efficiënt gebruik van bodem en ondergrond 4. Samenwerken met het oog op nationale belangen 5. Grondwater voor de drinkwater- voorziening 6. Mijnbouwactiviteiten voor de energie- 7. Afweging belangen drinkwater- voorziening en energievoorziening 8. Realisatieparagraaf 9. Verantwoording Bijlagen Bijlage 1: Begrippenkader Bijlage 2: Het juridische kader voor mijnbouwactiviteiten 11 november 2016

Vervolgtraject Structuurvisie Ondergrond 22 november – 2 januari: zienswijzen, advies Cie M.E.R. http://www.platformparticipatie.nl/projecten/alle-projecten/projectenlijst/strong/index.aspx Voorjaar 2017: verwerken zienswijzen en advies Verzending definitieve Structuurvisie naar de Tweede Kamer Voorjaar – zomer: kamerbehandeling? ? Ministerie van Infrastructuur en Milieu 19 september 2018

Doelen Structuurvisie Ondergrond Het verankeren van het nationaal belang van de drinkwatervoorziening en ervoor zorgen dat er nu en in de toekomst voldoende mogelijkheden blijven voor huidige en toekomstige winningen van grondwater voor de drinkwatervoorziening. Het bieden van ruimte aan mijnbouwactiviteiten voor de energievoorziening, gericht op de transitie naar een duurzame energievoorziening en het realiseren van de klimaatdoelen (link met Energieagenda); Het versterken van het proces om in goede samenwerking en in vertrouwen met elkaar te komen tot zorgvuldige afwegingen en besluitvorming over mijnbouwactiviteiten. PlanMER moet input geven waarop keuzes in de SV gemaakt kunnen worden. Deze sheet is een opmaat naar het doel van het planMER: in kaart brengen van kansen en knelpunten op gebiedsniveau. M.a.w. input om te bepalen waar de SV kan sturen omdat functies elkaar raken! Deze opsomming komt uit de Kamerbrief. Kan een bruggetje gemaakt worden naar het agendapunt over de sturingsopties. Daarin wordt uitgebreider ingegaan op bovenstaande opties. 19 september 2018

Doelen Structuurvisie Ondergrond PlanMER: kansen en knelpunten op gebiedsniveau Doelen Structuurvisie Ondergrond Het verankeren van het nationaal belang van de drinkwatervoorziening en ervoor zorgen dat er nu en in de toekomst voldoende mogelijkheden blijven voor huidige en toekomstige winningen van grondwater voor de drinkwatervoorziening. Het bieden van ruimte aan mijnbouwactiviteiten voor de energievoorziening, gericht op de transitie naar een duurzame energievoorziening en het realiseren van de klimaatdoelen (link met Energieagenda); Het versterken van het proces om in goede samenwerking en in vertrouwen met elkaar te komen tot zorgvuldige afwegingen en besluitvorming over mijnbouwactiviteiten. PlanMER moet input geven waarop keuzes in de SV gemaakt kunnen worden. Deze sheet is een opmaat naar het doel van het planMER: in kaart brengen van kansen en knelpunten op gebiedsniveau. M.a.w. input om te bepalen waar de SV kan sturen omdat functies elkaar raken! Deze opsomming komt uit de Kamerbrief. Kan een bruggetje gemaakt worden naar het agendapunt over de sturingsopties. Daarin wordt uitgebreider ingegaan op bovenstaande opties. 19 september 2018

Afwegingskader Structuurvisie Ondergrond: Sturingsopties Met het afwegingskader kan desgewenst: Voorrang aan functies in de ondergrond worden gegeven bv. reserveren van grondwatervoorraad voor de toekomstige drinkwatervoorziening (ASV, NGR) of een leeg gasveld voor gasopslag, of Functies of gebieden worden uitgesloten van activiteiten bv. uitsluiten van grondwaterbeschermingsgebieden voor boringen naar delfstoffen of aardwarmte, of Verlenen van vergunning onder voorwaarden of beperkingen bv. door toetsing aan de Structuurvisie kan een vergunningaanvraag ruimtelijk worden ingeperkt. PlanMER moet input geven waarop keuzes in de SV gemaakt kunnen worden. Deze sheet is een opmaat naar het doel van het planMER: in kaart brengen van kansen en knelpunten op gebiedsniveau. M.a.w. input om te bepalen waar de SV kan sturen omdat functies elkaar raken! Deze opsomming komt uit de Kamerbrief. Kan een bruggetje gemaakt worden naar het agendapunt over de sturingsopties. Daarin wordt uitgebreider ingegaan op bovenstaande opties. Ministerie van Infrastructuur en Milieu 19 september 2018

Structuurvisie Ondergrond toekomstgericht Toekomstgericht: nieuwe vergunningaanvragen voor opsporing, winning of opslag Grijpt niet in op (problemen bij) reeds verleende vergunningen: hier lopen afzonderlijke trajecten. Voorbeeld: gaswinning Groningen Ervaringen worden wel meegenomen in PlanMER en Structuurvisie: Focus op mogelijke effecten van o.a. bevingen, bodemdaling, veiligheid, verontreiniging grondwater Mogelijke effecten van nieuwe activiteiten tellen op bij reeds bestaande problematieken (bijv. bodemdaling veenweidegebied) Aandachtspunten voor vergunningverlening: nulmeting, monitoring, eenduidige en snelle schadeafhandeling PlanMER moet input geven waarop keuzes in de SV gemaakt kunnen worden. Deze sheet is een opmaat naar het doel van het planMER: in kaart brengen van kansen en knelpunten op gebiedsniveau. M.a.w. input om te bepalen waar de SV kan sturen omdat functies elkaar raken! Deze opsomming komt uit de Kamerbrief. Kan een bruggetje gemaakt worden naar het agendapunt over de sturingsopties. Daarin wordt uitgebreider ingegaan op bovenstaande opties. Ministerie van Infrastructuur en Milieu 19 september 2018

PlanMER Inzicht in kansen en knelpunten op regionaal niveau: Ruimtelijke analyse: Tussen welke functies is sprake van beïnvloeding of technische uitsluiting? Waar in Nederland doet dit zich voor? Effectbeoordeling: Effecten van functies op de leefomgeving Effecten van functies op andere functies. Zijn functies te combineren? Met welke risico’s? - PlanMER wordt objectief en beleidsneutraal - Input voor gesprekken in de regio en voor besluitvorming in Structuurvisie Ondergrond Hebben via verschillende scenario’s onderzocht hoe het gebruik van de ondergrond zich kan ontwikkelen. Elk met een andere prioriteitsvolgorde en uitsluitingen. Bijvoorbeeld meer ruimte voor drinkwater tov schaliegaswinning of winning van geothermie. Ministerie van Infrastructuur en Milieu 19 september 2018

Conceptresultaten planMER: ruimtelijke analyse Weinig knelpunten op nationaal niveau. Regionaal mogelijk wel: De behoefte (omvang) aan nieuwe drinkwaterwinningen kan goed ingepast worden kijkend naar beschouwde ondergrondse functies. Bij de inpassing van nieuwe winningen speelt echter vooral de bovengrond een beperkende rol (inpassingvraagstuk). Regionaal kan spanning ontstaan tussen gebieden die geschikt zijn voor grondwaterwinning en potentie voor geothermie. Hoe omgaan met mogelijke risico’s? Scheiden of combineren? Aan opslagmogelijkheden energiedragers (voorlopig) geen tekort. Opslag van CO2 kan op termijn in enkele regio’s gaan knellen (o.a. Zuid-Holland). In sommige regio’s moet mogelijk een afweging gemaakt worden tussen CO2-opslag en gasopslag (obv ligging, injectiviteit, volume) Ministerie van Infrastructuur en Milieu 19 september 2018

Conceptresultaten planMER: risico’s en effecten Het effect op de belevingswaarde van het landschap. Dit speelt met name bij de winning van schaliegas; De effecten van grondwaterstanddaling op landbouw en natuur bij grondwaterwinning; Hoewel de verschillende risico’s op het verontreiniging van grondwater individueel gering zijn, speelt het een belangrijke rol in toekomstige afwegingen i.r.t. grondwater voor menselijke consumptie (omgaan met risico’s); Het effect van bodemdaling (of stijging) bij gas-, olie- en zoutwinning en bij opslag in gasvelden of zoutcavernes lijkt gering; maar aandachtspunt voor gebieden waar al sprake is van bodemdaling (of stijging). Ministerie van Infrastructuur en Milieu 19 september 2018

Voorbeeld risico-analyse PlanMER Ongewenste gebeurtenissen die bij handelingen kunnen optreden: bv een blow-out bij een boring Links: maatregelen ter voorkoming van de ongewenste gebeurtenis Rechts: maatregelen ter voorkoming of vermindering van het effect Ministerie van Infrastructuur en Milieu 19 september 2018

Concept Ontwerp Structuurvisie Ondergrond 1. Versterken van samenwerken in vertrouwen 2. Drinkwatervoorziening Bestaande drinkwatersysteem (winningen, grondwaterbeschermingsgebieden, boringvrije zones) Aanvullende strategische voorraden (ASV’s) Nationale grondwaterreserves (NGR’s) 3. Mijnbouwactiviteiten Gaswinning kleine velden Geothermie CO2-opslag Schaliegas Waddengebied Ministerie van Infrastructuur en Milieu 19 september 2018

1.Verankering van afspraken over samenwerking, goed en tijdig betrekken van de omgeving Brief van de minister van EZ van 1 februari 2016 Samenbinden van belanghebbenden Betrek de omgeving zo vroeg mogelijk Transparantie en vertrouwen Omgevingsmanagement is een gezamenlijk verantwoordelijkheid Maatwerk Herziening van de mijnbouwwet- en regelgeving, o.a. Uitbreiding afwijzingsmogelijkheden (veiligheid, schade aan gebouwen en infra, planmatig gebruik van voorraden ondergrond) adviesrechten

2. Drinkwater (1) a. Huidige drinkwatersysteem (kerngebieden) Provincies en drinkwaterbedrijven ‘herijken’ beschermingsbeleid (o.a. hydrologie intrekgebieden, 3D-bescherming) en passen waar nodig PV’s aan. Vigerend beschermingsregiem: inrichtingen voor winning en opslag van koolwaterstoffen zijn verboden, andere activiteiten zoals winning van aardwarmte (geothermie) wel mogelijk. Ontwerp SVO: geen mijnbouwactiviteiten in de kerngebieden. Ministerie van Infrastructuur en Milieu 19 september 2018

2. Drinkwater (2) b. (Aanvullende) Strategische Voorraden (ASV’s): Provincies trekken samen met VEWIN/drinkwatersector verkenning naar aan te wijzen strategische voorraden. Betrekken daarbij alle relevante partijen Inzet: zo veel mogelijk ruimtelijk scheiden drinkwater en energie Voorgestelde werkwijze: Vooraf gezamenlijk uitgangspunten formuleren Provincies en drinkwaterbedrijven werken dit regionaal uit Resultaat bespreken met Rijk en andere partijen Provincies leggen vast in PV’s, Rijk het bijbehorende mijnbouwkader in de Structuurvisie (waarmee het Rijk duidelijk verschaft naar alle partijen) Beschrijving van dit traject (ca. 3 jaar) in de Structuurvisie Tussentijds: huidige (vernieuwde) werkwijze mijnbouwwet- en regelgeving Ministerie van Infrastructuur en Milieu 19 september 2018

2. Drinkwater (3) c. Nationale grondwaterreserves (NGR’s): Geen directe koppeling met de drinkwatervoorziening Nut en noodzaak: bescherming natuurlijk kapitaal Aanwijzing en beschermingsregiem is verantwoordelijkheid van het Rijk en vindt plaats in de Structuurvisie Rijk voorziet vooralsnog geen aanvullend beschermingsregime; voorstel is om op te nemen dat bij de besluitvorming op een vergunning in een dergelijk gebied expliciet wordt gemaakt hoe rekening is gehouden met de bijzonder status van het gebied als NGR. Provincies/VEWIN brengen komende jaren overlap/samenhang met ASV’s in beeld. Ministerie van Infrastructuur en Milieu 19 september 2018

3a. Gaswinning kleine velden Het signaal uit het Energierapport dat de kleine gasvelden van groot belang zijn voor de huidige energievoorziening en voor de transitie naar een duurzame energievoorziening is ruimtelijk uitgewerkt in de Structuurvisie: Mogelijkheden worden niet op voorhand beperkt; Vergunningverlening conform nieuwe wet en omgevingsmanagement In goed overleg met decentrale overheden Extra aandacht voor veiligheid, schade, risico’s Bij begrenzing van ASV’s potentiële gaswinningslocaties zoveel als mogelijk ontzien Ministerie van Infrastructuur en Milieu 19 september 2018

3b. Aardwarmte (geothermie) Ontwerp Structuurvisie benadrukt het belang voor duurzame energievoorziening. Rijk sluit geothermie uit in de grondwaterwinningen, grondwaterbeschermingsgebieden en omliggende boringvrije zones; Voor de overige drinkwaterrelevante gebieden (ASV, NGR) vasthouden aan het bestaande beschermingsregiem dat geothermie mogelijk maakt. Ministerie van Infrastructuur en Milieu 19 september 2018

3c. CO2-opslag Om de klimaatdoelen die zijn afgesproken in Parijs te kunnen realiseren is een enorme inzet nodig op de verduurzaming van de energievoorziening en op energiebesparing. Desondanks kan het daarnaast nodig zijn om gebruik te maken van CO2-opslag om CO2-emissies in voldoende mate terug te dringen. Het kabinet blijft bij het bestaande beleid om in geval van CO2-opslag (CCS) de voorkeur te geven aan CCS op zee. CCS op land is hiermee echter niet uitgesloten. Zonder voor uit te lopen op besluitvorming over opslag, wordt de komende tijd verkend welke specifieke lege gasvelden geschikt zouden kunnen zijn. Hiertoe wordt de verkenning CO2-transport en opslagstrategie uit 2010 geactualiseerd. Er worden geen onomkeerbare stappen genomen. In de voorbereiding en bij mogelijke toekomstige besluitvorming hierover worden de decentrale overheden betrokken conform het omgevingsmanagement. Ministerie van Infrastructuur en Milieu 19 september 2018

4. Schaliegas Moratorium op commerciële activiteiten wordt verlengd tot 2023 Ook nadien geen schaliegas in de uitsluitingsgebieden van het planMER schaliegas: stedelijk gebied, Natura 2000 gebieden, grote wateren alsmede drinkwaterwin- en grondwaterbeschermingsgebieden en daaromheen liggende boringvrije zones ter bescherming van die winning, alle tot een diepte van 1000m. Wel onderzoek mogelijk o.l.v. het Rijk Ministerie van Infrastructuur en Milieu 19 september 2018

5. Waddengebied Amendement Mijnbouwwet is overgenomen in de Structuurvisie Ondergrond: Geen nieuwe mijnbouwwerken voor delfstofwinning op de Waddeneilanden en de Noordzeekustzone In het gebied boven de Noordzeekustzone inzetten op medegebruik bestaande platformen en minimaliseren van zichthinder Ministerie van Infrastructuur en Milieu 19 september 2018

Naar een STRONG Uitvoeringsprogramma Bodem en Ondergrond Agenda met opgaven (Probleemstelling STRONG, 2014) Drink- & industriewatervoorziening Energievoorziening (WKO open/gesloten, geothermie, olie, gas) Voedselvoorziening, zoetwatervoorziening landbouw Klimaatadaptatie (tijdelijke opslag) Riolering, kabels en leidingen Bodemverontreinigingen Stedelijke peilbeheer (kruipruimtes, funderingen) Archeologische waarden Bodemdaling Ondergronds bouwen Beschikbaarheid minerale delfstoffen (zand, grind, zout) Ministerie van Infrastructuur en Milieu 19 september 2018

Hoe, wie? Vraaggestuurd werken (ipv aanbodgestuurd) Decentrale overheden, regionale partijen, bedrijfsleven Samenwerking tussen partijen Samenwerkingsovereenkomsten, Green Deals? Rijk ondersteunt (via RWS/Bodem+) Voorjaar 2017: Strategisch Uitvoeringsprogramma B&O 2017-2020 Jaarwerkplan 2017 (jaarlijks, concrete activiteiten + middelen) i.s.m. Uitvoeringsprogramma Bodemconvenant 2016-2020 Ministerie van Infrastructuur en Milieu 19 september 2018

Voorlopig Jaarwerkplan 2017 Algemeen: Faciliteren gemeenten bij opstellen omgevingsvisies Kennis- en Innovatieprogramma Bodem en Ondergrond (KIBO) Informatievoorziening (BRO) Specifieke vraagstukken: Strategische grondwatervoorraden voor de drinkwatervoorziening (actie Structuurvisie) en industriële onttrekkingen Bodemenergie & geothermie Bodemdaling (Kennisprogramma Klimaat, Water, Bodemdaling) Gebiedsgericht grondwaterbeheer …. Ministerie van Infrastructuur en Milieu 19 september 2018