1 Enkele reacties op de eerste wereldoorlog Nieuwe zakelijkheid Magisch realisme Dada surrealisme Nieuwe zakelijkheid en Magisch realisme grijpen terug op oude kunststijlen (Neo-classicisme). Dada en surrealisme zijn avant-garde stromingen. Nieuwe zakelijkheid: raadselachtig, dreigend Magisch realisme: dreigende sfeer, details Dada: toeval en absurditeit Surrealisme: het onbewuste en het toeval, droom OTTO DIX - Sylvia von Harden Carel Willink, De schilder en zijn vrouw, 1934 Arp: collage van vierkanten aangebracht volgens de wetten van het toeval. Magritte: De zoon der mensheid

Het idealisme van de abstractie beu 2 Nieuwe zakelijkheid Het idealisme van de abstractie beu Teleurstelling vanwege de oorlog is het voornaamste thema Opnieuw oriënteren op de werkelijkheid 2. Otto Dix: de Oorlog. Gebaseerd op zijn eigen ervaringen in ed loopgraven van de eerste wereldoorlog.

3 WERKELIJKHEID HEEFT HAAR GLANS VERLOREN Conflict tussen schijn en werkelijkheid: Dreigend karakter raadselachtig 3. Vaak thema van de ledepop of het clownsfiguur (conflict tussen schijn en werkelijkheid) Vertrouwde dingen verschijnen geisoleerd en raadselachtig in een “nieuw licht” en lijken soms door gemis aan samenhang een dreigend karakter te krijgen Otto Dix, »De zeven doodzonden«, 1933. GIERIGHEID, de oude heks, die op de AFGUNST rijdt (de hitlersnor op het kleintje heeft hij na ’45 toegevoegd), De Dood in de gestalte van DE TRAAGHEID VAN DE HERSENEN; Daarboven links de TOORN als een dier weergegeven; en rechts de WELLUST; Helemaal links boven de HOOGMOED met een mond als een aars; en rechts ernaast een bizar figuur met een potachtig hoofddeksel, die de DRONKENSCHAP belichaamt. De instortende muur op de achtergrond ontleent Dix aan een zin uit Nietsches “Also sprach Zaratustra”: »Die Wüste wächst, weh dem, der Wüsten birgt!«

Lijkt waarneembare werkelijkheid te volgen 4 Otto Dix Lijkt waarneembare werkelijkheid te volgen Maar bepaalde details overdreven geaccentueerd 4. Otto Dix: de ouders van de kunstenaar. Zo te zien zijn ze arm. Handen zijn sterk geaccentueerd t.o.v. andere dingen. Dix geeft geen objectieve weergave van de werkelijkheid, maar beklemtoont het harde werken dat het leven van zijn ouders heeft beheerst

Kritiek op: Burgerlijke zelfgenoegzaamheid Oppervlakkige 5 Kritiek op: Burgerlijke zelfgenoegzaamheid Oppervlakkige zelfverzekerdheid 5. Kaartspelende oorlogsinvaliden 1920 Door Dix’ ervaringen in de loopgraven weet hij hoe beestachtig mensen achter het dunne vernis van de beschaving in werkelijkheid kunnnen zijn.

Thema’s uit de moderne en stedelijke cultuur Reactie op: 6 Magisch realisme Thema’s uit de moderne en stedelijke cultuur Reactie op: Abstractie Expressionisme 6. Carel Willink: 'Melpomene' (1945) en 'Laan in Versailles' (1953 In deze werken schildert hij niet alleen een verleden, maar tegelijkertijd een door de tijd geschonden wereld. In zijn schilderijen vormen beeldhouwkunst en architectuur een symbool van de vergankelijkheid van onze cultuur.

Voorbeeld: Giorgio de Chirico, thema en schilderwijze 7 Voorbeeld: Giorgio de Chirico, thema en schilderwijze Thema’s: lede- en paspoppen, verlaten pleinen, toneelachtige ruimten, harde, lange schaduwen, dreiging 7. In dit schilderij, met zijn losse beelden en niet-kloppend perspectief, wordt opzettelijk een onbehaaglijke sfeer gecreëerd. Giorgio de Chirico: Melancholie en mysterie van de straat, 1914

De werkelijkheid wordt raadselachtig 8 Bijzondere uitdrukkingswijze dooroverdreven karakterisering van details, handen, gezichten, en houdingen. De werkelijkheid wordt raadselachtig 8. Het gaat om de werkelijkheid, de bestaande sociale misstanden en armoede, maar ook om de schijn of de illusionistische vorm van het voorwerp. De dingen lijken niet meer zo vanzelfsprekend als voorheen. Het voorwerp uit de alledaagse werkelijkheid is weer belangrijk, maar het lijkt iets te verbergen. Pyke Koch: 'Mercedes de Barcelona, 1930

Identiteit van dingen om ons heen; is wat je ziet wel de waarheid? 9 Identiteit van dingen om ons heen; is wat je ziet wel de waarheid? Zit er iets verborgen achter de dagelijkse verschijning? 9. Ze gebruiken voorwerpen uit de dagelijkse moderne werkelijkheid. Blijkbaar is die raadselachtig geworden, je weet nooit of wat je ziet wel de waarheid is. Dick Ket, een zelfportret

Beide een voorliefde voor de ambachtelijke schildertechniek 10 Beide een voorliefde voor de ambachtelijke schildertechniek Scheidslijn met nieuwe zakelijkheid soms moeilijk te trekken. Beide gefascineerd door de realiteit. 10. Nieuwe zakelijkheid let meer op de vorm, de objectiviteit van de dingen. Zelfportretten van Dick Ket en van Otto Dix

Uitgangspunt: geen uitgangspunten, maar toeval 11 Dada Tegen elke ideologie Uitgangspunt: geen uitgangspunten, maar toeval 11. Ontstaan tijdens en direct na de eerste wereldoorlog in Zurich en New York. Zurich en New York als eerste, geen oorlog. Grote man in Zurich: Jean (Hans) Arp; “collage van vierkanten aangebracht volgens de wetten van het toeval” (1917) Men wil het traditionele kunstbegrip (schoonheid, streling van de ogen, e.d.) op losse schroeven zetten.

12 Dada Toevallig bijeengebrachte kunstenaars verbonden door een afkeer van het burgerlijke fatsoen. 12. Voor korte tijd verbonden Ontgoocheld door de als leugenachtig ervaren burgerlijke cultuur – voor velen betekende de Eerste Wereldoorlog de totale ontmaskering van maatschappelijke idealen als collectiviteit en beschaving – vielen de dadaïsten terug op een extreem individualistische kunst, waarbinnen ze zich wars van heersende waarden en normen opstelden. Anti-kunst. Dada 4–5, een tijdschrift dat werd uitgegeven, gedrukt in mei 1919. Voorblad door Arp vormgegeven, met een kunstwerk van Picabia erop. Onder andere Andre Breton publiceerde werk hierin. Ook stonden er manifesten in gepubliceerd van o.a. Tristan Tzara, een dichter.

Zurich New York Berlijn Parijs Hannover 13 Centra 13. Hans Arp: portret van Tristan Tzara

Zurich in Zwitserland: “Cabaret Voltaire”, de dada-soirees. 14 Zurich in Zwitserland: “Cabaret Voltaire”, de dada-soirees. 14. Zurich: Min of meer uit baldadigheid opgericht, verzet tegen de nationalistische, oorlogsverheerlijkende taal van de futuristen. Ze nemen wel de serata’s over, de openbare manifestaties. Dit worden de dada-soirees, waarin het publiek met bewust bruuskerend cabaret wordt geprovoceerd. Hiermee maken zij zich kenbaar aan de buitenwereld. ‘Cabaret Voltaire’: aanvankelijk een literair café. Omstreeks het begin van 1916 werd het een trefpunt van kunstenaars, vrijwel allen emigranten. Ze droegen klankgedichten voor, of lazen gedichten voor van achter naar voor, gaven ruisconcerten en schreven teksten met letters in de volgorde waarin ze toevallig uit een zak vielen. Doordat ze zich bewust buiten de burgerlijke smaak bewogen, en ze de heersende kunst en smaak wilden vernietigen, werd hun kunst als antikunst bestempeld. In tegenstelling tot het futurisme hoopten ze op een meer open en vrijere synthese tussen kunst en het leven. Tegen het eind van de oorlog viel de groep uiteen. Op 5 februari 1916 voltrok zich een groots evenement in het Cabaret Voltaire. Het was meer een spontaan optreden dan een bedacht programma. Hugo Ball draagt een klankgedicht voor. De tekst stond op drie muziekstandaards, geplaatst aan drie kanten van het podium, waarvan hij voorlas. Hij begon langzaam en plechtig, maar al spoedig nam het de vorm aan van het declameren van psalmen zoals in de katholieke liturgie. Zo wilde hij het woord weer vrij maken.

New York: Marcel Duchampen Man Ray; ready mades 15 New York: Marcel Duchampen Man Ray; ready mades 15 In New York werd terzelfder tijd een soortgelijke beweging gelanceerd door de uitgeweken Fransman Marcel Duchamp, de Spanjaard Francis Picabia, die zich in 1917 bij de Zürichse groep aansloot, enj de Amerikaan Man Ray. Duchamp provoceert in 1913 al een jury van een tentoonstelling door serieproducten in te sturen zoals een flessenrek en een fietswiel op een kruk. Het voorwerp of object, de zgn. “Ready made” is door zijn persoonlijke keuze verheven tot kunstwerk. Gevolg: “Alles in het leven is kunst. Als ik het kunst noem, is het kunst; of als ik het in een museum hang is het kunst”. Ironie om bestaande zekerheden te ondermijnen, zin en onzin liggen volgens dadaisten dicht bij elkaar. Zij hebben een voorkeur voor het absurde. De anti-kunsthouding heeft als doel de bestaande burgerlijke cultuur op losse schroeven te zetten. Shockeren is de drijfveer.

16 Duchamp begonnen als futurist 16. You-me: “collage –achtig” schilderij, hand heeft hij laten schilderen door een reclameschilder.

17 Man Ray: Rayographie, “collage-achtige” foto’s; experimentele fotomontages en fotogrammen. 17. rayografie metronome with photograph 22 x 11 x 11 cm.

18 Berlijn: politiek geëngageerd Tegen verstarde burgerdom Tegen expressionisme 18. Ze vinden expressionistische kunstwerken puur individuele uitingen die geen oplossingen bieden voor de algemene problemen van die tijd. Collage en fotomontage gebaseerd op het principe van het toeval en het fragment (vgl. Kubisme, futurisme, etc. “spiegel aan scherven”). De gebruikelijke opvatting dat de werkelijkheid rationeel en geordend is berust volgens de dadaist op fantasie George Grosz gekleed als Dada Dood. Berlijn 1918. Grosz liep over de Kurfuerstendamm in Berlijn, waarschijnlijk om te laten zien hoe de Dadaisten vonden dat het toenmalige leven erbij stond.

19 Collagetechnieken (erfenis van het kubisme) om burgerlijke idealen te ontmaskeren (zie blz.164) Fotomontage: foto’s of fragmenten daarvan uit oorspronkelijke context, krijgen nieuwe betekenis 19. Hanna Höch Schnitt mit dem Küchenmesser Ze steekt de draak met de in verval geraakte politieke orde van het Duitse keizerrijk. Na de oorlog was de situatie bijzonder chaotisch in Duitsland en in Berlijn in het bijzonder. De collage toont uitgeknipte fragmenten uit de realiteit, dit beeldt de moderne tijd beter uit dan een schilderij, waar het een eenheid lijkt.

Hannover: Kurt Schwitters; Merz-kunst Assemblages Gedichten 20 Hannover: Kurt Schwitters; Merz-kunst Assemblages Gedichten 20. Vertegenwoordigde dada in Hannover; het politiek gerichte Berlijnse dadaïsme echter was hem vreemd. Stond enigszins apart van andere dada-stromingen. In 1919 gebruikte hij voor de eerste maal de term Merzbild (naar de tweede lettergreep van een in het werk gebruikte krantenkop: Commerz- und Privatbank) voor een assemblage van groot formaat; het werd tevens de verzamelnaam voor al zijn assemblages; collages noemde hij Merzzeichnungen en uit allerlei materialen gemonteerde ruimtelijke constructies Merzplastiken; zijn gehele oeuvre duidde hij aan met ‘Merz’, ook om het van dada te onderscheiden. Ook de Merzdichtungen zijn collages: uit brokstukken, fragmenten en zinsneden uit de omgangstaal gemonteerde stukken poëzie en proza; hoofdwerk is de uit klanken opgebouwde Ursonate. Merz werd tenslotte ook de naam van het door Schwitters tussen 1923 en 1932 uitgegeven dadaïstisch-constructivistische tijdschrift dat, in geheel nieuwe typografische vormen, de ideeën van de toenmalige avant-garde, inclusief Schwitters zelf, uitdroeg. Schwitters was een zeer creatief, speels en fantasievol kunstenaar. De afvalproducten van de samenleving, die hij in zijn collages, assemblages en constructies verwerkte, werden zorgvuldig en met grote gevoeligheid gerangschikt tot kunstwerken die m.n. na de Tweede Wereldoorlog zijn begrepen en gewaardeerd. De invloed van zijn werk is in latere stromingen als environment en installatie aanwijsbaar.

21 Merzbau 21. Vanaf 1920 werkte Schwitters in zijn huis te Hannover aan zijn eerste Merzbau, een grotachtige, geleidelijk uit zijn atelier groeiende constructie, opgebouwd uit hout en afvalmateriaal, een combinatie van sculptuur, assemblage en schildering (1943 door geallieerd bombardement op Hannover verwoest).

22. Parijs: menging met avant garde O.l.v. Andre Breton en Max Ernst (aanvankelijk in Keulen) ontstaat het surrealisme 22. Tussen 1920 en 1922 bereikte dada hier zijn hoogtepunt in vele tentoonstellingen, bijeenkomsten en tijdschriften. Op het congres in 1922 raakten de Parijse dadaïsten onderling verdeeld. Tristan Tzara en Breton ontpopten zich er als felle tegenstanders. Breton met “vuist”. Ernst: De olifant Celebes Psychoanalyse: het bewuste en waarneembare gedrag van mensen wordt in werkelijkheid geregeerd door onbewuste en onbekende drijfveren.

23 Dezelfde uitgangspunten, maar de psychoanalyse van Freud wordt toegevoegd.

1924:surrealistisch manifest Serieuzer dan dada 24 Surrealisme 1924:surrealistisch manifest Serieuzer dan dada Inspiratie uit psychoanalyse. 24. ‘Ik geloof in de toekomstige oplossing van deze beide uiterlijk zo tegenstrijdig schijnende toestanden – droom en werkelijkheid – in een soort van absolute werkelijkheid: van surrealiteit’. Voor het manifest was er moeilijk verschil te maken . Men wilde de samenleving veranderen. Dada zette niets in de plaats van wat men verwierp. Het surrealisme doet dat wel. Het onderbewuste, de droom, de hallucinatie en ongewone psychische toestanden moesten de bronnen worden voor een nieuwe creatieve verbeeldingskracht. Psychoanalyse: het bewuste en waarneembare gedrag van mensen wordt in werkelijkheid geregeerd door onbewuste en onbekende drijfveren.

25 psychoanalyse Wetenschappelijk bewijs om aan te tonen hoe dun het laagje beschaving is waarop de cultuur is gebaseerd. Wekelijkheid wordt verrijkt met de onbekende machten van de droom, de seksualiteit en de waanzin. 25. In principe zijn deze gebieden voor elke mens toegankelijk, maar worden in het gewone leven onderdrukt Elke mens kan dus kunstenaar zijn, openstellen; geen aangeboren eigenschap.

Toeval oproepen en afdwingen 26 Surrealisme en toeval Toeval oproepen en afdwingen Automatisme (écriture automatique): gedachteloos, automatisch krabbelen 26. Het toeval, door de dadaisten speels gebruikt, wordt door de surrealisten systematischer aangepakt. Men probeert het als het ware op te roepen en af te dwingen: of men legt vast wat er toevallig op papier verschijnt, of men helpt het toeval een handje. The nightingale's song at midnight and the morning rain

Technieken: frottage, décalcomanie, objet trouvé 27 Technieken: frottage, décalcomanie, objet trouvé Abstract soort surrealisme in de jaren 20 27. Technieken ontdekt die het onbewuste en het toeval volmaakt uitdrukken: frottage= tekenen op een ondergrond met relief, décalcomanie= afdruk maken van iets waarop natte verf zit, objet trouvé= een alledaags voorwerp (bijv. afvalmateriaal), dat veelal zonder verandering in een kunstwerk wordt geïntegreerd.

28 Surrealisme en de droom 1929: tweede surrealistische manifest; Breton stelt droom en het occulte op voorgrond Belangrijke rol voor het object 28. Magritte:Ceci n’est pas une pipe, het misleidende van de afbeelding. Dali: de droom

Vervreemding door combinaties van voorwerpen 29 Vervreemding door combinaties van voorwerpen Raadselachtigheden van objecten accentueren door inpakken of toevoegingen

30 Onwerkelijke situaties en voorstellingen Kleine ingreep Verrassend surrealistisch effect 30. Dali: de volharding van de herinnering Les Promenades d'Euclid,