Introductie Mijn naam is Karen de Moor Afdeling Educatie: veel taken, onderwijs, internet, activiteiten en publieksbegeleiding

Kunst = Taal + Rekenen Drie jaar Boijmans Taal- en Rekenprogramma

Boijmans Taal- en rekenprogramma Aanleiding - Onderwijsbeleid Gemeente Rotterdam Beter Presteren - Ervaringen cultuurcoach Ten opzichte van het landelijke gemiddelde scoort de Rotterdamse bevolking slecht op gebied van beheersing van taal- en rekenvaardigheden. Tegen deze achtergrond dat de Rotterdamse overheid in 2011 het onderwijsbeleid Beter Presteren heeft ingezet. > Vanuit de overtuiging dat het museum een rijke omgeving kan bieden om te leren, en dat het kijken naar kunst de taalontwikkeling stimuleert, wil Museum Boijmans Van Beuningen zich verhouden tot deze maatschappelijke realiteit. > Uitgangspunt is de grote kracht van cultuuronderwijs. een stimulerende context waarin leerlingen zich vaardigheden eigen maken. Doen door te leren van en inspiratie te halen uit de praktijk. Goede ervaringen met de cultuurcoach waren ook aanleiding om deze manier van aanpakken voort te zetten

kunst(onderwijs) voor taalonderwijs Mogelijkheden van kunst(onderwijs) voor taalonderwijs Spelenderwijs bezig zijn met taal Nieuwe woorden leren in relatie tot kunst Toepassen van woorden Associëren Gedachten/ mening verwoorden Filosoferen Spelenderwijs bezig zijn met taal Nieuwe woorden leren in relatie tot kunst Toepassen van woorden Associëren Gedachten/ mening verwoorden Filosoferen

Mogelijkheden van kunst(onderwijs) voor rekenonderwijs

compositie perspectief ruimte vorm maat verhouding compositie perspectief tijd beweging constructie patroon ritme etc etc Blijkt genoeg overlap, interessante invalshoeken

Samenwerking Kunstenaar Scholen Museum Museum wilde een intensieve samenwerking, samen met het werkveld ontwikkelen. Wat zijn de behoeftes, wensen, mogelijkheden? Op zoek naar twee scholen, snel gevonden. Al enige jaren volgden we Wolf Brinkman, die als kunstenaar de unieke gave bleek te hebben om in bijzondere lessen het conceptueel denken en onderzoekend vermogen bij kinderen te stimuleren. Drie jaar lang werd hij verbonden aan Museum Boijmans Van Beuningen, met als opdracht om in zijn lessen kunstwerken uit de museumcollectie als uitgangspunt te nemen. Telkens legde hij daarbij, in overleg met de leerkracht, een accent op taal en rekenen. Kunstenaar: Lesgeven is een voortzetting van de natuurlijke neiging van kunstenaars om te communiceren. Kinderen zijn daarbij het ‘gereedschap’. Hopelijk worden ze er beter van, leren ze. School: Voor de brede ontwikkeling van kinderen zijn naast cognitieve ook sociaal-emotionele en culturele competenties van belang. Leerlingen gaan op zoek naar eigen identiteit, ontdekken dat iedereen anders naar de wereld kijkt. Kunsteducatie kan hierbij een belangrijke rol spelen. Museum: Betekenisvolle kennismaking met kunstwerken door een meerduidige ervaring: kennis, emotie, context, ervaren. Kunstwerken van verschillende kanten belicht, meerduidige betekenis benut. Het wordt onderdeel van de les, gesprek, onderzoek.

Boijmans Taal- en rekenprogramma Drie jaar onderzoek: 2013 – 2016 1 Boijmans Taal- en rekenprogramma Drie jaar onderzoek: 2013 – 2016 1. Boijmans Taal- en rekenklassen in alle groepen 2. Boijmans Taal- en rekenlesstof in museum en online 3. Monitoren BTR is een 3 jarig project: titel met knipoog 1. Kunstenaar Wolf Brinkman bij OBS Fridtjof Nansen en OBS De Taaltuin. Kunstwerken uit de boijmans collectie als uitgangspunt. Eerste jaar groep 1-2 en 3 +4 Tweede jaar 3-4 en 5+6 Derde jaar 5-6 en 7+8 en stukje kleuters. 2. Museumlessen en online ontwikkeld 3. Monitoren: verslagen lessen, wekelijks overleg kunstenaar/ leerkrachten, video’s en beeldmateriaal, regelmatig overleg kn/ lkr/ museum

Opzet Wat vinden wij belangrijk? Kunst is onderzoek Het proces staat voorop Verbindingen maken Er is geen goed of fout 1. Kunst is onderzoek: kunst maken of beschouwen is een intellectuele bezigheid, technische vaardigheden zijn geen voorwaarde voor een succesvolle kunstles. 2. Het proces staat voorop: er is geen vaststaand eindpunt, de weg ernaartoe is belangrijker. 3. Verbindingen maken: leren gaat over het leggen van verbanden tussen bestaande en nieuwe kennis, tussen werkelijkheid en verbeelding, tussen schijnbare tegenstelling. 4. Er is geen goed of fout: er zijn verschillende perspectieven, iedereen kijkt op zijn eigen manier naar een kunstwerk, naar zichzelf, naar elkaar en naar de wereld. Alle ideeën zijn even waardevol. Goed kijken, verwonderen, onderzoeken en verwoorden zijn kernwoorden. Met vaak eigen bedachte experimenten proberen de kinderen antwoorden te vinden op de vragen van meester Wolf, maar ook op hun eigen vragen. De kinderen onderdekken.

Opzet Uitgangspunt: collecties museum Kunstbeschouwing, praten, delen Aan de slag Reflectie Uitgangspunt: collecties museum Kunstbeschouwing, praten, delen, filosoferen Aan de slag naar aanleiding van beschouwing en praten, probleemstelling/ vraag Reflectie, hoe volgende week verder (met input van leerlingen!) Goed kijken, verwonderen, onderzoeken en verwoorden zijn kernwoorden. Met vaak eigen bedachte experimenten proberen de kinderen antwoorden te vinden op de vragen van meester Wolf, maar ook op hun eigen vragen. De kinderen onderdekken. Per school soms andere opzet, aangezien input van leerlingen werd meegenomen.

Opzet Wekelijks les kunstenaar in de klas (thema’s) Leerkracht aanwezig Wekelijkse evaluatie Monitoring vanuit museum Regelmatig bezoek aan museum Thema’s vastgesteld iom leerkrachten

Boek Delen Weerslag van 3 jaar BTR Inspiratiebron Vanaf begin was het de bedoeling en opzet om ervaringen en bevinding met het veld te delen: - Docenten/ studiemiddagen - Lezingen en presentaties - Lesstof en training (later meer) - Boek   Boek: - Weerslag 3 jaar BTR - Inspiratiebron - Handvatten om beeldende kunst een vaste plek in het onderwijs te geven

Opzet boek Onderzoek Proces Rekenen Taal Horizon Geen letterlijke weergave van lessen, geen lesbeschrijvingen die je 1 op 1 kunt inzetten, vooral beeld van lessen en proces geven en inspiratie/ ideeën bieden. Veel beeldmateriaal!

NIETS Onderzoek: Hoe je met ‘niets’ taal en rekenen kunt leren. Welke rol speelt onderzoek? Allereerste thema: NIETS

Mark Rothko, Grey, Orange on Maroon, No. 8, 1960. Bij dit thema stond dit werk centraal.

Onderzoek kunstenaar Kunstenaar doet groot vooronderzoek, belicht voor zichzelf allerlei kanten van een onderwerp/ thema/ kunstwerk. Wat is interessant? Welke weg zouden leerlingen kunnen inslaan? Wat denken en voelen mensen als ze naar kunst kijken? Wat als er eigenlijk niets op een schilderij te zien is, zoals bij Rothko, behalve wat kleurvlakken, waarom kijken ze dan zo lang? Ze lijken wel te worden opgeslokt. Leegte en niets goed uitgangspunt voor verkenning en onderzoek starten. Handvatten voor taal-en rekenkundige zaken.

Wolf: ik heb een prachtig schilderij in het museum gezien, ik laat het jullie ook zien, ik heb plaatjes meegenomen! Leerlingen breken hun hoofd over wat er aan de hand is: ‘Je hebt heel veel stapjes naar achteren genomen, daarom is ie klein.’ Citaat: ‘Als je verder bent kun je kleiner zien.’ Instructies van de kinderen.

Is het zo wel goed dan? Wat zien we nu?

De zijkant

Een klein onderdeel, een hoekje Meester Wolf stelt voor dat hij in het museum nieuwe foto’s zal maken die hij dan volgende week kan laten zien. “U moet ongeveer vijf stapjes van het kunstwerk af gaan staan”, beredeneren de kinderen samen.

We hebben dus eigenlijk niets. Laten we dan maar niks onderzoeken We hebben dus eigenlijk niets. Laten we dan maar niks onderzoeken. Niks maken met wit blaadje, water en wit potlood.

“De druppel water heeft geen kleur en vorm, maar hij is wel heel sterk

Ze hebben plezier en voelen zich serieus genomen

“Als je op een nat stuk gaat tekenen, ontstaan er gaten, en dat is ook ‘niets’ .” Kinderen ontdekken van alles

Met plakband onderzoeken leerlingen of ze ‘niets’ kunnen vangen.

Aan het einde van de les vertellen de leerlingen wat ze hebben ontdekt Aan het einde van de les vertellen de leerlingen wat ze hebben ontdekt. Kun je het niets aanwijzen? Wat is dat?

Eindelijk de foto van het schilderij, maar… er staat iemand voor Eindelijk de foto van het schilderij, maar… er staat iemand voor. Is dit een reus?

Weer… maar nu lijkt het schilderij veel groter. Of is de man heel klein?

Reconstructie van het schilderij

Kinderen maken het formaat van het schilderij na door A4tje aan elkaar te plakken

Meten en plakken

Het ‘doek’ is af, nu de vormen er nog op.

In het museum wordt het echte werk nog eens tot in detail bekeken In het museum wordt het echte werk nog eens tot in detail bekeken. Nieuwe vlekken en vlakken vallen op. Kunstwerk van de kinderen is uiteindelijk ook in het museum tentoongesteld. Verder met andere thema’s, bv patronen, tijd, klodder

Proces Klodder en patronen: Proces 1: hoe verloopt een lessenreeks? Ontstaan door toeval en met input van kinderen. Niet eindresultaat, maar de weg ernaartoe is belangrijkste opbrengst van lessenreeks. Proces 2: proces centraal bij leerlingen - Proces centraal stellen: er ontstaat ruimte en motivatie voor onderzoek en toepassen van vaardigheden - Niet eindresultaat maar weg ernaar toe is belangrijkste

Proces Vaste onderdelen: Verhalen Materiaal Filosoferen Onderzoeken Verwoorden Vaste onderdelen: -Verhalen: brede context scheppen, dingen verbinden - Materiaal: materiaal verkennen en onderzoeken, experimenteren, denken met je handen - Filosoferen: begrippen hebben voor iedereen weer een andere betekenis, denk aan ‘ruimte’. Gesprek daarover biedt verdieping. - Onderzoeken: Hoofd en handen samen. Aanklooien blijkt ontdekkingen doen. Wezenlijk voor werkelijk leren. Verbanden leggen, beredeneren, delen van ervaringen. - Verwoorden: presentatie aan einde van les. Verwoorden ideeën, meningen, ontdekkingen. Stellen van vragen. Per les aangegeven welke ingrediënten hiervan in de les zitten.

Uitgangspunt: Claude Monet, Lente in Vétheuil, 1880.

“Wat is dat eigenlijk? Een klodder?” “Een beetje met verf.” Steeds verder inzoomen op het werk, kinderen vinden het steeds lelijker worden. Meisje blijkt klodder. Wat is een klodder? “Een beetje met verf”.

Maar ook de Mandril van Kokoschka blijkt vol klodders te zitten Maar ook de Mandril van Kokoschka blijkt vol klodders te zitten. Vinden en namaken?

Vooronderzoek kunstenaar

Vanuit een schijnbaar chaotische wolk met stippen kun je een klodder maken, door stippen met een doorlopende lijn te verbinden. Maar iedereen kan uit diezelfde wolk een andere klodder maken. Leerlingen experimenteren met lijn en kleur, patronen. Er ontstaan fantasiewezens.

3d-klodders: Klodders van andere materialen: zand, zaagsel, verf. Gesprek over wat zaagsel is. Ruiken, voelen. Ruikt naar hout maar ziet er anders uit. Stokje verpulveren tot het ‘zaagsel’ wordt. Maar dan is het nog steeds hout.

Klodders blijken een patroon op een sjaal: langzaam wordt naar het thema patroon over gegaan.

“Het was ooit een patroon, maar nu is het door elkaar” Begin naar onderzoek over patronen. Wat is een patroon? Als je kleuren gaat herhalen, dus rood, geel, groen, rood, geel groen…

Samen een patroon maken

Verwoorden: wat is een patroon? Citaat: regen, zon, regen citaat wat is symmetrie? Wat hier is, is daar ook.

De klodders in het echt zien!

Omvlak en oppertrek Rekenen en meetkunde

Meten Meten Wat kun je allemaal meten? Tijd Voorwerpen

Meten kan op tal van manieren Meten kan op tal van manieren. Welke manier is in dit geval het meest zinvol? Waarmee kun je meten? Eigen gemaakte meetstok

Waarmee kun je meten? Lichaam(sdelen)

Schildering Jan van der Ploeg Wand: Zijn de strepen aan het einde van de gang even hoog als aan het begin? Nee, ze worden veel dunner. Als je verder bent, kun je kleiner zien. Eerst goed kijken, meten, vergelijken. Einde van de gang en weer terug. Hoe maak je van een plat vel een ruimte die lijkt op deze gang?

Ruimte Ruimte Zou je hierin kunnen wonen? Ja, het is een plattegrond Het zijn kamers, van boven Hoe maak je van een plat vel een hoek van de klas? Een kubus heeft 7 kanten!

Evenwicht Evenwicht Balans Symmetrie Leerlingen geven medeleerling aanwijzingen hoe ze in balans blijft.

Tijd “Hoe laat je naar bed gaat, dan is het tijd.” “Tijd is er al heel lang.” Tijd Klokkijken, maar wat is tijd eigenlijk? Hoe laat het is Als de wereld stilstaat… je kunt aan de wereld zien dat het dag en nacht is Zon en maan Van de klok Hoe laat je naar bed gaat, dan is het tijd. Dat je heen en weer gaat Tijd is er al heel lang Schilderij Strozzi (1610-15): wat heeft te maken met verloop van tijd? Maken van eigen klok: wat meet jouw klok?

Over drijven Over drijven Alles komt samen: meten, ruimte, evenwicht, tijd Rolverdeling: Plattegrond Materialen Zeil Enz. Tentoonstelling in museum Eventueel tonen van filmpje Wolf in de klas (taken verdelen)

Alles is goed Taal: Taal: alles is goed Taal leer je door hem te gebruiken Kunst is interessante gespreksstof Bijdrage aan taalvaardigheid Ruimte bieden

Ont-moeten en onderdekkers Ont-moeten: vrij praten en filosoferen, vrij associëren Elkaar tegen komen, kennismaken Niets moet, er is niet 1 juist antwoord: praten in alle vrijheid Mening vormen en verwoorden Ontdekken van nieuwe woorden Verkennen van betekenissen (tijd) Verkennen van meerdere betekenissen van een woord (spinnen, opscheppen) Woorden toepassen Tweede taal verwerving, een nieuwe taal leren Praten over beelden: betekenis geven Eigen woorden bedenken die lading dekken: wij zijn onderdekkers

Conclusie/ vooruitblik School: Onderzoekende houding Betrokkenheid Vrijheid Effect ‘zwakkere’ leerlingen Verbanden/ samenhang binnen hele onderwijsprogramma Conclusie/ vooruitblik: School: Beweging in gang gezet: * Onderzoekende houding * Grote betrokkenheid leerlingen * Vrijheid waarmee ze durven spreken over van alles Ruimte geven en niet 1 antwoord goed: ook ‘zwakkere’ leerlingen doen het goed: serieus genomen, worden uitgedaagd. Van belang voor het totale onderwijs. Samenhang bieden: leerkrachten durven buiten kaders te treden, verbanden te leggen

Conclusie/ vooruitblik Museum: Elkaars taal spreken Elkaar versterken Leerlingen geven actief van betekenis Kunst is voor iedereen Conclusie/ vooruitblik: Museum: Elkaars taal leren spreken, duurzame samenwerking, elkaar versterken Leerlingen geen passieve ontvangers maar geven eigen betekenis aan verhalen en kunst Voelen zich thuis en op het gemak, het is ook voor/ van hen

Conclusie/ vooruitblik Kunstenaar: - Onderzoeken van de wereld: verbinding en verantwoordelijkheid ‘Niet weten’ biedt veel mogelijkheden ‘Wapperen met je hersenen’ Conclusie/ vooruitblik: Kunstenaar: Kinderen uitnodigingen en meenemen op ontdekkingsreis: onderzoeken van de wereld. Zo voelen ze zich verbonden en verantwoordelijk. Vanzelfsprekende dingen van andere kant bekijken, zitten vol raadsels en geheimen. ‘weten is kwaliteit van het onderwijs, ‘niet weten’ is die van de kunsten Waarom mogen kinderen in een gymzaal wapperen met hun lijf, maar is er geen plek waar ze met hun hersenen mogen/ kunnen wapperen?

Vervolg Museumlessen Online materiaal Nascholing Boijmans in de Klas

Dank! Meer? OBS Fridtjof Nansen, Rotterdam De Taaltuin, Schiedam Mondriaan Fonds Prins Bernard Cultuurfonds Zuid- Holland De Gijselaar-Hintzen fonds Stichting Swart- van Essen KCR (Kenniscentrum Cultuureducatie Rotterdam) Meer? Lesstof: www.boijmans.nl (onderwijs) Video’s: www.arttube.nl Meetkunst: http://meetkunst.sites.uu.nl Vragen: educatie@boijmans.nl