Spinoza- zijn leven, filosofie en de relevantie en actualiteit ervan Miriam van Reijen OKW, Apeldoorn 10 oktober 2012

1632 (Amsterdam) – 1677 (Den Haag) Benedictus de Spinoza 1632 (Amsterdam) – 1677 (Den Haag) Spinoza is als tweede generatie allochtoon in Amsterdam geboren uit Portugees joodse ouders. Het Haagse portret, 18e eeuw

Joodse Begraafplaats Ouderkerk a/d Amstel met de graven van o.a. Spinoza’s ouders: Hanna Deborah (gest. 1637) en Michael de Spinoza (gest. 1653)

Juli 1656: de ban Na het failliet van het door hem en zijn broer Gabriel overgenomen bedrijf werd hij in 1656 om nog niet helemaal opgehelderde redenen door de synagoge in Amsterdam in de ban gedaan.

Rijnsburg: 1661 - 1663 Spinoza woont later een paar jaar in Rijnsburg, en hij een boek over Descartes publiceert

Spinoza in Voorburg: 1663 - 1669 Rudolf Roth

Den Haag: 1669 - 1677 De laatste jaren van zijn leven woonde Spinoza in Den Haag, waar hij in 1677 stierf Frédéric Hexamer, 1878-80

Geen graf, wel een gedenksteen Nieuwe Kerk, Den Haag Geen graf, wel een gedenksteen Johan Wertheim,1956

Spinoza haalt filosofie en theologie uit elkaar Het Theologisch-politiek traktaat (1670): de bijbel is mensenwerk en geen goddelijke waarheid. 1674: verboden door de Staten van Holland.

Drie motieven om dit boek te schrijven: (brief aan Henry Oldenburg,1665) de vooroordelen van de theologen, die ‘voor de mensen een belemmering zijn zich op de filosofie toe te leggen’, de herhaaldelijke beschuldigingen aan zijn adres van atheïsme, 3. en ‘voor deze vrijheid die hier vanwege het al te grote gezag en de brutaliteit van de predikanten op alle mogelijke manieren wordt onderdrukt, wens ik met alle middelen op te komen’.

Niet of nauwelijks aandacht voor zijn wijsgerige - Spinoza werd in zijn tijd en eeuwen daarna beschuldig van atheïsme, zielsverderf en blasfemie Niet of nauwelijks aandacht voor zijn wijsgerige antropologie: naturalistische mensbeeld (Ethica en begin Politiek Traktaat) en zijn politieke filosofie: democratie en radicale vrijheid van meningsuiting (politieke deel van het TTP en zijn TP) - Beide onderdelen van zijn filosofie zijn gebaseerd op zijn gods-opvatting (begin van de Ethica)

Ethica I Wat God of Natuur of Substantie is: oorzaak van zichzelf en van al wat is en gebeurt almachtige, oneindige en vrije noodzakelijkheid waaruit noodzakelijk oneindig veel dingen op oneindig veel wijzen voortvloeien

Ethica II de mens is eenheid van lichaam en geest de geest is de ‘idee van een concreet bestaand lichaam’ die de inwerkingen op het lichaam waarneemt en ook de voorstellingen van die inwerkingen mensen wanen vrij te zijn vanwege hun onwetendheid van de oorzaken van hun willen en handelen

- ook in de mens werkt de goddelijke wet ofwel de natuurwet (idem) Ethica deel III en IV: aard en oorsprong van de affecten en de onmacht van de rede (de praktische consequenties van Spinoza’s idee van God voor de mens) - de mens neemt geen aparte plaats in in het geheel van de natuur (voorrede deel III) - ook in de mens werkt de goddelijke wet ofwel de natuurwet (idem) - in al wat is werkt (er bestaat géén doeloorzaak) de conatus (= aandrift tot zelfbehoud en zich doorzetten en ontplooiien)

(vervolg) - de mens heeft geen vrije wil (deel II) - alles is volmaakt (deel IV) - er bestaat geen absoluut (ethisch) goed en kwaad (deel IV)

De Ethica als weg naar geluk door wijsheid (inzicht) (deel V) het hoogste goed = alles en iedereen en ook zichzelf zien in het licht van de eeuwigheid ofwel in relatie tot God dit inzicht leidt tot de intellectuele liefde tot God ofwel tot ‘al wat is’

Praktische consequenties voor het alledaagse (samen)leven: * met een andere wijze van denken (3) gaat een andere manier van voelen gepaard (voorbeelden: irritatie, haat, schuldgevoel, maar ook trots komen voort uit inadequate voorstellingen) * juist vanuit rust (niet veroordelen) is het mogelijk effectief te handelen

Spinoza is geen rationalist: “de rede vermag niets tegenover een aandoening, tenzij ze zelf tot aandoening wordt….” (Ethica, deel IV, stelling 14) in de voorredes van Ethica III en V bekritiseert Spinoza daarom expliciet Descartes en de stoïcijnse filosofen

‘De geest is gewillig, maar het vlees is sterk’ de sterkste voorstelling of aandoening wint dit gebeuren wordt vaak ervaren als een conflict tussen geest en lichaam (vlees) de ‘oplossing’: een interne transformatie van rede naar intuïtief weten (inzicht, verinnerlijkt, eigen gemaakt) (EIV, st. 14)

Vrije mensen in een vrije samenleving Spinoza heeft drie soorten argumenten voor zijn pleidooi voor een radicale vrijheid van spreken, schrijven, publiceren…. in de democratie die de meest natuurlijke en menselijke regeringsvorm is.

Drie argumenten: 1. De menselijke natuur: men kan niet denken wat men wil (filosofisch argument) 2. Het doel van de staat: veiligheid en rust, (rationeel, politiek en praktisch argument) 3. en daardoor vrijheid en geluk (‘ethisch’ argument)

Radicale vrijheid van denken, spreken en publiceren een radicale vrijheid van spreken en publiceren maar geen vrijheid van handelen en van ‘taalhandelingen’ de overheid (wet) staat boven de kerken: sancties om onrust en onvrede te voorkomen debatten, referenda en vrijwaring van indoctrinatie om zelf denken en meningsvorming te bevorderen

Actueel: vrijheid om te beledigen en kwetsen? onderscheid tussen vrijheid van denken, van uiten van gedachten en van handelingen ‘woorden geuit met list, met bewust gebruik van valse argumenten, en gesproken uit woede en haat’ zijn taalhandelingen (performatief taalgebruik) die verboden mogen worden tegen het risico van de vrijheid van meningsuiting zal een staat zichzelf en de onderdanen zo goed mogelijk beschermen, zoals dat ook gebeurt bij het toestaan van alcoholgebruik en risico’s in het verkeer

Om verder te lezen: Jan Knol, En je zult spinazie eten. Aan tafel bij Spinoza, filosoof van de blijdschap. Wereldbibliotheek, Amsterdam, 2006. Herman de Dijn, De uitgelezen Spinoza, Boom, Amsterdam, 2000. Theun de Vries, Spinoza. De Prom, Amsterdam, 2003. Grenzen aan tolerantie: Erasmus, Hugo de Groot, Spinoza en de actualiteit. (W. Derkse, red.) Damon, Budel, 2005 Wiep van Bunge, Filosoof van vrede, de Haagse Spinoza. Van Stockum, Den Haag, 2008. Libertas philosophandi, Spinoza als gids voor een vrije wereld. In de Pelikaan, Amsterdam, 2008 Miriam van Reijen, Spinoza. De geest is gewillig, maar het vlees is sterk, Klement, Kampen, 2008. mt.vanreijen@avans.nl www.wijsgeer.nl/miriamvanreijen