Studiedag IAO Innovatieve arbeidsorganisatie en werkbaar werk: een spanningsveld? Christophe Vanroelen Interface Demography, Vakgroep Sociologie, Vrije Universiteit Brussel Tel. kantoor: 02/ Studiedag innovatieve arbeidsorganisatie – Antwerpen – 2 juni 20151

Overzicht 2 Context. 3 belangrijke elementen: Langer leven en langer werken? De invaliditeitsepidemie Veranderend productiemodel en arbeidsorganisatie IAO en Kwaliteit van de arbeid 4 uitdagingen voor de IAO: Leeftijd en persoonlijke verschillen IAO en werkintensifiëring; Polarisering van de kwaliteit van de arbeid IAO en (echte) participatie? Studiedag innovatieve arbeidsorganisatie – Antwerpen – 2 juni 2015

3 Langer leven en langer werken? Studiedag innovatieve arbeidsorganisatie – Antwerpen – 2 juni 2015

4 Iedereen gelijk voor de wet? Studiedag innovatieve arbeidsorganisatie – Antwerpen – 2 juni 2015

5 Iedereen gelijk voor de wet? Studiedag innovatieve arbeidsorganisatie – Antwerpen – 2 juni 2015 Bron: EWCS, 2010; Vendramin & Valenduc, 2012

6 Een invaliditeitsepidemie? Bron: RIZIV, Jaarverslagen Studiedag innovatieve arbeidsorganisatie – Antwerpen – 2 juni 2015

7 Een invaliditeitsepidemie? Bron: RIZIV, Jaarverslagen Studiedag innovatieve arbeidsorganisatie – Antwerpen – 2 juni 2015

Oorzaken? 8 OECD, 2009: Sickness, Disability and Work – Belangrijkste oorzaken: Ouder wordende beroepsbevolking; Overloopeffecten; Moeilijke terugkeer naar de arbeidsmarkt; Veranderende werkkenmerken: Toename van psychosociale risico’s: werkdruk, emotionele belasting, technostress, flexibiliteitseisen; Stagnerende regelmogelijkheden; Stagnerende fysieke risico’s; Studiedag innovatieve arbeidsorganisatie – Antwerpen – 2 juni 2015

Arbeidsinhoud Autonomie en controle over de arbeidstaak; Taakinhoud, variatie; Leermogelijkheden; Positie binnen de hiërarchie; … Arbeidsvoorwaarden Contractuele stabiliteit; Beloningen; Vormingsmogelijkheden; Werktijden; … Arbeidsomstandigheden Fysieke taakeisen (zware lasten, statische houdingen, repetitieve bewegingen); Psychosociale belasting (tempo, onvoorspelbaarheid, emotionele last); Arbeidsverhoudingen Collectieve vertegenwoordiging; Participatie; Steun; Negatieve sociale relaties Kwaliteit van de Arbeid (4A’s) Kwaliteit van de arbeid 9Studiedag innovatieve arbeidsorganisatie – Antwerpen – 2 juni 2015

Arbeidsinhoud Autonomie en controle over de arbeidstaak; Taakinhoud, variatie; Leermogelijkheden; Positie binnen de hiërarchie; … Arbeidsvoorwaarden Contractuele stabiliteit; Beloningen; Vormingsmogelijkheden; Werktijden; … Arbeidsomstandigheden Fysieke taakeisen (zware lasten, statische houdingen, repetitieve bewegingen); Psychosociale belasting (tempo, onvoorspelbaarheid, emotionele last); Arbeidsverhoudingen Collectieve vertegenwoordiging; Participatie; Steun; Negatieve sociale relaties Individuele arbeidsplaats Werkpost/ Organisatie Organisatie van de arbeidstaak Taakrotatie, integraal taakontwerp, lopende band, … Sociale relaties Teamwerk, organisatiestructuur werkpost, contact met klanten, patiënten, superieuren, … Kenmerken van de omgeving Gevaarlijke stoffen, lawaai, hitte, koude, gevaarlijke omstandigheden, milieuvervuiling, … Maatschappelijke inbedding QOW 10 Maatschappelijke en sociaaleconomische context Studiedag innovatieve arbeidsorganisatie – Antwerpen – 2 juni 2015

Een nieuw productiemodel 11Studiedag innovatieve arbeidsorganisatie – Antwerpen – 2 juni 2015

Een nieuw productiemodel Van Fodistische naar Post-Fordistische productie – Fordisme: Hoogdagen na WOII Industrieel model – massaproductie en massaconsumptie Nationale markt – Keynesiaans macro-economisch beleid (vraag stimuleren  koopkracht) Sociale consensusmodel (institutionalisering sociaal overleg): – Fordistische deal: » Compensatie arbeidsomstandigheden  Arbeidsverhoudingen » Arbeidstaakbeheersing prerogatief van het management Duurzame en voorspelbare arbeidsverhoudingen  Model van de Standaard Arbeidsverhouding  Zekerheid van betrekking 12Studiedag innovatieve arbeidsorganisatie – Antwerpen – 2 juni 2015

Taylorisme: toegepaste bureaucratie Korte introductie: Ondersteun en Scheiden en splitsen Voorbereide n Uitvoeren herhaalarbeid Conceptueel werk 13 Bron: Henderickx, 2013 Studiedag innovatieve arbeidsorganisatie – Antwerpen – 2 juni 2015

Crisis van het Fordisme Crisis van een sociaaleconomisch systeem – Aanbodszijde: limieten van het productiemodel Crisis van de gestandaardiseerde productiewijze; – Limieten bureaucratische organisatiewijze; Verzet; Motivatieproblemen; Inefficiëntie; Stijgende kostprijs compromis  Dalende winst; – Vraagzijde: limieten van het consumptiemodel: Verzadiging vraag naar standaardproducten; – Demografische veranderingen: Vrouwen, migranten, atypische carrières  Fragmentering; – Globalisering en international concurrentie – Politiek-ideologische shift: Neoliberalisme  “Deregulering” – Technologische innovatie (logistiek, IT, …) 14Studiedag innovatieve arbeidsorganisatie – Antwerpen – 2 juni 2015

Een nieuw productiemodel Van Fodistische naar Post-Fordistische productie – Post-Fordisme: Postindustrieel model – flexibele goederen en diensteneconomie; Globale markt – Neoklassiek macro-economisch beleid (aanbodgedreven  concurrentie rond kost, originaliteit, flexibiliteit) Marktmodel (de-institutionalisering) arbeidsverhoudingen: » Flexibiliteit als basishouding (geen compensatie); » Rol van vakbonden ter discussie; » Arbeidstaakbeheersing naar het centrum van sociaal overleg?? Einde van de levenslange terwerkstelling – Het nieuwe werken versus precarisering 15Studiedag innovatieve arbeidsorganisatie – Antwerpen – 2 juni 2015

Uitwegen uit de crisis Hoe reageerden bedrijven?  2 Pistes: – Neo-Fordisme: sleutelen aan het Fordistisch systeem; Lean, JIT, MacDonaldisering dienstensector, Flexibele contracten, onderaanneming, … – Post-Fordisme: radicale breuk met massaproductie; Flexibele specialisatie, Teams, Netwerkonderneming, High performance work systems, consultants, freelancers, … – Meervoudigheid van transformaties  Duale arbeidsmarkt;  Vallas (1999): flexibele accumulatie 16Studiedag innovatieve arbeidsorganisatie – Antwerpen – 2 juni 2015

Demand Control Model (Karasek, 1979) 17 Bron: Henderickx, 2013 Studiedag innovatieve arbeidsorganisatie – Antwerpen – 2 juni 2015

Demand Control Model (Karasek, 1979) 18 Bron: Henderickx, 2013 Studiedag innovatieve arbeidsorganisatie – Antwerpen – 2 juni 2015

19 Post & Neo Fordisme Bron: Henderickx, 2013 Taak- variatie Breed Eng Autonomie - Complexiteit Arm Rijk Upskilling Deskilling Ante-Fordisme Vakmanschap Fordisme Neofordisme Postfordisme Flexibele specialisatie Nieuwe sociotechniek Innovatieve arbeidsorganisatie Lean Studiedag innovatieve arbeidsorganisatie – Antwerpen – 2 juni 2015

20 Neo: het lean model Bron: Henderickx, 2013 Arbeidsplaatsen (werkplekken) Productieconcept Productieorganisatie Productietechnologie Arbeidsorganisatie Flexibele automatisering Lopende band Teamconcept centraal Taakverbreding (Beperkte) taakverrijking Meervoudig (‘multi skill’) Eerder breed (Practische) participatie Enige regelruimte Bewerkingsgewijs Lijn Aanlevering Aanlevering JIT, JIS … Outsourcing netwerk Studiedag innovatieve arbeidsorganisatie – Antwerpen – 2 juni 2015

Meervoudig (‘multi skill’) Breed (regelcapaciteit) Participatie ook strategisch 21 Arbeidsplaatsen (werkplekken) Productieconcept Arbeidsinhoud Productieorganisatie Productietechnologie Arbeidsorganisatie Flexibel Teamwerk Turbulente omgeving Kwaliteit Flexibiliteit Innovatie Duurzaamheid Stroomsgewijs Voorbereiden Ondersteunen Uitvoeren Regelen Regelcapaciteit maximaliseren Post: Sociotechniek Studiedag innovatieve arbeidsorganisatie – Antwerpen – 2 juni 2015

22 Post: Sociotechniek Bron: Henderickx, 2013 Unitleiding Management De klant Zelfsturende teams Afdelingschefs Dicht bij de processen Operaties Beleidskader Kenniscentra Innovatie Syndicaal overleg Ondersteuning Core Lokale staf Regelruimte Centraal Studiedag innovatieve arbeidsorganisatie – Antwerpen – 2 juni 2015

Innovatieve arbeidsorganisatie 23 +/- het model van de Sociotechniek; Een definitie: – “Workplace innovations are strategically induced and participatory adopted changes in an organisation’s practice of managing, organising and deploying human and non-human resources that lead to simultaneously improved organisational performance and improved quality of working life.” (Pot, Dhondt, and Oeij, 2012) Wat is het doel? – The long term results (…): less inequality, better quality of work, more productive companies, and most of all, more innovative companies. Studiedag innovatieve arbeidsorganisatie – Antwerpen – 2 juni 2015

IAO en QOW: enkele uitdagingen 24 IAO, langer werken en (persoonlijke verschillen) IAO en werkintensifiëring IAO interventies en de duale arbeidsmarkt IAO en (echte) participatie? Studiedag innovatieve arbeidsorganisatie – Antwerpen – 2 juni 2015

25 Werkbaarheid en individuele verschillen Bron: EUROFOUND Studiedag innovatieve arbeidsorganisatie – Antwerpen – 2 juni 2015

26 Werkbaarheid – Work ability (EU) Bron: EWCS, 2010; Vendramin & Valenduc, 2012 Studiedag innovatieve arbeidsorganisatie – Antwerpen – 2 juni 2015

27 Fysieke werkeisen (EU) Bron: EWCS, 2010; Vendramin & Valenduc, 2012 Studiedag innovatieve arbeidsorganisatie – Antwerpen – 2 juni 2015

28 Werken aan een hoog tempo (EU) Bron: EWCS, 2010; Vendramin & Valenduc, 2012 Studiedag innovatieve arbeidsorganisatie – Antwerpen – 2 juni 2015

29 Werkbaarheid – Work ability (EU) Bron: EWCS, 2010; Vendramin & Valenduc, 2012 Studiedag innovatieve arbeidsorganisatie – Antwerpen – 2 juni 2015

30 Werkintensifiëring? – Evolutie van job strain Bron: EUROFOUND Alle associaties behalve Denemarken en Nederland zijn significant Studiedag innovatieve arbeidsorganisatie – Antwerpen – 2 juni 2015

31 De evolutie van Job strain: sectorverschillen Bron: EUROFOUND Studiedag innovatieve arbeidsorganisatie – Antwerpen – 2 juni 2015

32 Oorzaak van jobstrain? Bron: Henderickx, 2013 Taak- variatie Breed Eng Autonomie - Complexiteit Arm Rijk Fordisme Neofordisme Lean Studiedag innovatieve arbeidsorganisatie – Antwerpen – 2 juni 2015

33 Oorzaken en buffers van job strain Taak- variatie Breed Eng Autonomie - Complexiteit Arm Rijk Fordisme Neofordisme Lean Risicofactoren in int. literatuur: – Techniek (lean) – Organisatiemodellen – Managementbenaderingen (lean) – Globaliseringsmodel gericht op prijscompetitie; – Deregulering arbeidsverhoudingen – (georganiseerde) werkonzekerheid; – Lange termijn werkloosheidsgraad; – Economische hoogconjunctuur; Bufferfactoren – Techniek (post) – Organisatiemodellen – Managementbenaderingen (sociotechnisch) – Globaliseringsmodel gericht op meerwaardecompetitie: complexe, geschoolde arbeid, innovatie; – Geïnstitutionaliseerde arbeidsmacht; Studiedag innovatieve arbeidsorganisatie – Antwerpen – 2 juni 2015

IAO en de duale arbeidsmarkt 34 Welke werknemers “verdienen” IAO- investeringen? Hypothese: polarisering? Lagere segment Toenemende werkdruk Blijvende fysieke & ergonomische eisen Toegenomen flexibiliteit Actievere jobs voor het hogere segment Meer werkeisen (kwantitatief en complexiteit) Meer emotionele eisen MAAR OOK meer controle Studiedag innovatieve arbeidsorganisatie – Antwerpen – 2 juni 2015

35 Polarisering? Studiedag innovatieve arbeidsorganisatie – Antwerpen – 2 juni 2015

36 De evolutie van Job strain: Soort contract Bron: EUROFOUND Studiedag innovatieve arbeidsorganisatie – Antwerpen – 2 juni 2015

37 Polarisering? Studiedag innovatieve arbeidsorganisatie – Antwerpen – 2 juni 2015

38 Polarisering? Studiedag innovatieve arbeidsorganisatie – Antwerpen – 2 juni 2015

Welk soort participatie? 39Studiedag innovatieve arbeidsorganisatie – Antwerpen – 2 juni 2015

Besluit 40 IAO gesitueert in context van: Loopbaanverlenging; Toenemende arbeidsongeschikheid; Veranderende arbeidsorganisatie Veelbelovende variant: “Post-Fordistische” sociotechniek MAAR – Belangrijke uitdagingen: Persoonlijke verschillen (leeftijd) Invloed op werkintensifiëring? Polarisering? IAO en (echte) participatie? Studiedag innovatieve arbeidsorganisatie – Antwerpen – 2 juni 2015