Veerkracht en burgerschap Sociaal werk in transitie Jef Peeters Lerend netwerk Sociaal Werk en Duurzame Ontwikkeling Kortrijk 15-09-2015

Titel Veerkracht en burgerschap Sociaal werk in transitie Elementen: Transitie (duurzame ontwikkeling): meervoudige crisis: samenlevingsmodel – paradigma raakt aan alles => dubbele betekenis ‘in’ Veerkracht Burgerschap Verbinding

Uitgangspunten Sociaal-ecologische transitie: paradigmaverandering of The Great Transition Alle dimensies van de samenleving Economische crisis & neergang verzorgingsstaat: aandacht voor economische dimensie Alternatief voor kapitalistische samenleving (neoliberalisme): paradigmaverandering logica van de commons = meest uitdagend Perspectief: verandering op middellange termijn (10-20 jaar) geen blauwdruk, maar actiegericht reflectiekader: paradigmatisch

Structuur boek Deel I. Fundamentele uitgangspunten voor een sociaal-ecologische transitie Intermezzo 1: Wat is systeemdenken? Deel II. Praktijken van sociaal-ecologische verandering Intermezzo 2: Economie voor het gemeenschappelijk welzijn (common good) Deel III. Vernieuwende sociaaleconomische praktijken

Deel I Fundamentele uitgangspunten voor een sociaal-ecologische transitie 1. Een andere wereld in mogelijk: van crisis naar transitie 2. Anders leren kijken: naar een ecologisch paradigma 3. Duurzaamheid als verbinding tussen ecologische en sociale principes 4. Sociaal werk, ecologie en duurzaamheid 5. Handelen: empowerment, politiek en burgerschap Intermezzo 1: Wat is systeemdenken?

Transitie (1) 1. Een andere wereld in mogelijk: van crisis naar transitie Een meervoudige crisis van samenlevingsmodel sociaal-ecologische crisis crisis verzorgingsstaat en neoliberalisme economische groei in vraag ontkoppeling bbp-groei en geluk – andere indicatoren relatie groei en ongelijkheid – renteprincipe bbp-groei en fysische grenzen Opdracht: sociale zekerheid niet meer op basis van groei Transitie naar een duurzame en rechtvaardige samenleving Van TINA naar TAPAS

Planetary boundaries Steffen et al 2015

Ontkoppeling groei en hulpbronnen

Transitie (2) 1. Een andere wereld in mogelijk: van crisis naar transitie Een meervoudige crisis Transitie naar een duurzame en rechtvaardige samenleving transitie(s) complexe strategieën Top-down & bottom-up: transitiemanagement; 4E-model; Transition Towns complementaire strategische doelstellingen efficiëntie, sufficiëntie (welzijn), herverdeling (relatie politieke gelijkheid) Van TINA naar TAPAS nieuwe economische burgerinitiatieven economisch belang van civiele samenleving - commons

Raworth 2012

Maatschappelijke driehoek uit balans Civiele samenleving Staat (socialisme) Markt (liberalisme) Peeters J., 5-2015

Markt-staatduopolie (Vrije) markt Staat Civiele samenleving Neoliberaal: ‘There is no such thing as society.’ M. Thatcher Peeters J., 5-2015

Driehoek uit balans en schaduwarbeid (Vrije) markt Staat Civiele samenleving private sfeer Schaduwarbeid: huishouden; vrijwilligers Peeters J., 5-2015

Tweevoudige privatisering (Vrije) markt Staat Civiele samenleving private sfeer Schaduwarbeid: huishouden; vrijwilligers Peeters J., 5-2015

Sociaal werk, ecologie en duurzaamheid (H4) Op zoek naar ecologische bronnen: van de traditie tot vandaag ecologie in de SW-literatuur 2. Van missie naar een transformationele praktijk missie: nieuwe globale definitie driehoek van Payne Keuze voor transformationeel werken: transitie 3. Oriënterende principes voor sociaal-ecologisch werken duurzame ontwikkeling in nieuwe definitie relatie met meer fundamentele perspectieven (milieurechtvaardigheid, Earth Charter, Buen Vivir)

Handelen: empowerment, politiek en burgerschap (H5) 1. Handelen 2. Empowerment 3. Macht, politiek en sociale verandering: coöperatie in verschil 4. Burgerschap in dimensies 5. Naar een partnerstaat

Burgerschap Relationeel perspectief: Burgerschap: reciprociteit én antagonisme driehoeksrelatie: de anderen/de wereld bron van zingeving (positieve betrokkenheid) basis van burgerschap Burgerschap: gedeelde verantwoordelijkheid voor een gedeelde wereld (lotsverbondenheid) politiek: er is iets in het geding

Relatiedriehoek: burgerschap IK (groep) ANDER(en) interactie anderen samenleving instituties natuur WERELD

Power – macht - politiek Onderscheid power – strength Verhouding tussen mensen Positief: partnership (power with) : empowerment als proces van positieve interactie waarin ‘gezamenlijk’ vermogen tot handelen stijgt bij erkenning en samenbrengen van ieders (individuen + groepen) mogelijkheden: verbindend werken – vergroten sociaal kapitaal Negatief: dominantie (power over) Beide van belang: empowerment (proces) is nodig om dominantie te overwinnen i.f.v. sociale verandering (resultaat) Politiek voor verandering: coöperatie in verschil (tegenover: ‘strijd van allen tegen allen’ – Hobbes)

Meerdimensioneel burgerschap Dimensies van duurzame ontwikkeling: ecologisch, sociaal, economisch, participatief Dimensies van burgerschap & rechten: Basis: politiek burgerschap – actief: participatory governance & dialogische democratie Sociaal burgerschap: grondrechten & taak overheid Ecologisch burgerschap: eng: recht op gezond leefmilieu breed: actieve verantwoordelijkheid voor omgeving Economisch burgerschap: recht op leven rechten op toegang tot hulpbronnen recht een actieve participant te zijn: initiatiefrecht civiele samenleving: reclaiming economy

Deel II Praktijken van sociaal-ecologische verandering 6. Sociaal-ecologische praktijk: een oriënterend kader 7. Co-creatieve innovatie: participatief werken met kwetsbare personen 8. Het Rabot: broedplaats van gemeenschapsgedreven duurzaam sociaal werk? 9. Educatie in tijden van transitie? 10. Artistieke praktijken en duurzaamheid: experimenteren bij Leren Ondernemen 11. Nothing about us without us: patiëntenparticipatie als structureel sociaal werk 12. Transitienetwerken, met cultuur als focus

Empowermentproces Gewenste richting? Empowerment als reële sociale verandering Gewenste richting? Veerkracht Gekoppelde processen van individuele en sociaal-politieke verandering Sociaal (cultureel) kapitaal Eigen sterktes (krachten)

Empowerment: persoonlijk én politiek ‘Empowerment wijst zowel op individuele bepaling van het eigen leven als op democratische participatie aan het leven van de gemeenschap, dikwijls via bemiddelende structuren als scholen, buurten, kerken en andere vrijwilligersorganisaties. Empowerment drukt een psychisch gevoel van persoonlijke controle en invloed uit, alsook een betrokkenheid op reële sociale invloed, politieke macht en wettelijke rechten. Het is een multilevelconstruct, toepasbaar op zowel individuele burgers als organisaties en buurten.’ (Rappaport 1987:121)

Empowerment: filosofie Een multilevelconstruct: van het persoonlijke tot het politieke en terug zowel proces als resultaat Relationeel perspectief op menselijke mogelijkheden: geen individualisering Emancipatie en burgerschap gedeelde verantwoordelijkheid Een politiek begrip ‘essentieel gecontesteerd’: interpretatiestrijd power/macht (onderscheid met strength/kracht)

Empowerment als groepsproces Empowerment is “een groepgebaseerd, participatorisch ontwikkelingsproces waardoor gemarginaliseerde of onderdrukte individuen en groepen grotere controle verwerven over hun leven en hun omgeving, waardevolle hulpbronnen en basisrechten verkrijgen, en belangrijke levensdoelen en verminderde sociale marginalisering bereiken”. Maton (2008:20)

Veerkracht Systeemconcept: sociaal-ecologische systemen (dynamisch: complex adaptieve systemen) Meerdimensionaal: Bestendigheid: ‘het vermogen van een systeem om verstoring te absorberen en terwijl het verandering ondergaat zich zo te reorganiseren dat het wezenlijk dezelfde functie, structuur en terugkoppelingen – dezelfde identiteit – behoudt’ of ‘het vermogen te veranderen om dezelfde identiteit te behouden’ Aanpassingsvermogen: ‘het vermogen van actoren in het systeem om veerkracht te beïnvloeden’ Transformatievermogen: ‘het vermogen om een fundamenteel nieuw systeem te creëren wanneer ecologische, economische of sociale condities het bestaande systeem onhoudbaar maken’ Multilevel => alle niveaus + interactie ertussen

Dimensies van veerkracht Davoudi 2013

Duurzaamheid van een systeem: functie van veerkracht én efficiëntie Resilience (F ) Efficiency (A) (Diversity + Interconnections) (Streamlined) Sustainability Optimum 0% 100% Window of Viability Bron: www.lietaer.com

Sociaalpsychologisch niveau: veerkrachthuis Naar Vanistendael & Lecomte 2000

Veerkracht: sociaalpsychologisch Ungar: ‘gedecentreerd’ begrip: aard van de interacties ‘In de context van blootstelling aan ernstige beproeving, is veerkracht zowel het vermogen van individuen om hun weg te vinden (navigate) naar de psychologische, sociale, culturele en fysische hulpbronnen die hun welzijn ondersteunen, als hun individueel en collectief vermogen om te onderhandelen (negotiate) over het voorzien en ervaren van die hulpbronnen op een cultureel betekenisvolle manier.’

Sociaal kapitaal Coöperatief en multilevel actieproces: sociaal kapitaal voor Sociaal Werk is “a process of building trusting relationships, mutual understanding and shared actions that bring together individuals, communities and institutions.” (Loeffler) Basis voor veerkracht op alle niveaus

Sociaal kapitaal: 3 niveaus Naar Mathbor, Int.SW 2007

Dimensies duurzame ontwikkeling Ecosysteem Samenleving Economie

Sociaal-ecologische context Sociaal-ecologische benadering van sociale actie Sociaal-ecologische context = wereld Opbouwwerk Sociaal leren Participatief onderzoek Sociale economie Structureel werken… Opbouw sociaal kapitaal & veerkracht Transitie rechtvaardige duurzaamheid Empowerment

Deel III Vernieuwende sociaaleconomische praktijken Intermezzo 2: Economie voor het gemeenschappelijk welzijn 13. Sociaal werk en een economie voor gemeenschappelijk welzijn 14. Deeleconomie als actief burgerschap 15. Een andere visie op arbeid: van ‘loonarbeid’ naar ‘inzet’ 16. Waarom er altijd te weinig geld is 17. Organisatievormen voor het financieren en beheren van commons 18. VELO: sociaal ondernemen tussen markt en civiele samenleving 19. De Wroeter: waar arbeid en zorg zich kunnen verbinden 20. De kracht van systeemdenken in een collaboratieve economie

Elementaire vormen van socialiteit Alan Page Fiske Relatie - uitwisseling Distributie Karl Polanyi Communal sharing Equivalentie t.o.v. iets dat gedeeld wordt Geven wat kan, nemen wat nodig is Gemeenschappelijk gebruik van hulpbronnen - commons Huishouding (common livelihood) autarkie Authority ranking Lineaire ordening volgens hiërarchisch onderscheid Bijdrage vanwege lagere vs. pastorale verantwoordelijkheid Hogere rang krijgt meer, maar verplichtingen t.o.v. lagere Herverdelend centricity Equality matching Gelijke balans & één-voor-één-overeenkomst Geven en teruggeven binnen gepast uitstel Egalitaire distributieve rechtvaardigheid – identieke aandelen Wederkerigheid (gifteconomie) symmetrie Market pricing Proportionaliteit t.o.v. betekenisvolle maatstaf Betaling Proportioneel met bepaalde standaarden Markt (hulpmiddel voor goederenuitwisseling) onderscheid markt en markteconomie onderscheid gebruikswaarde en ruilwaarde alternatieven voor dominantie van het profit-beginsel belang van diversiteit (complexiteit)

Nieuwe economische bewegingen Coöperatieve beweging Solidaritreitseconomie (social and solidarity economy) Commons-beweging Degrowth-beweging Peer-productie (P2P, peer to peer) Deeleconomie en collaboratieve economie Transition Network (Transition Towns) Bewegingen van deelsteden (shareable cities), open zaaduitwisseling, lokaal voedsel, etc. Sociaal werk => aansluiting zoeken

Ethan Miller 2010

Ethan Miller 2010

Typologie goederen volgens neoklassieke economie   Niet-rivaal  Rivaal  Niet-uitsluitbaar Publiek goed (dijk, nationale defensie, publieke radiouitzending)  Gemeenschappelijk goed common pool resources (visbestand, drinkbaar water, lucht)  Uitsluitbaar Club goed (betaal-TV, privé-park)  Privaat goed (brood, kleding, fiets)  rivaal en uitsluitbaar = moet beheerd door de markt niet-rivaal and niet-uitsluitbaar = moet beheerd door de staat Fundamentele kritiek: ontologisering = reductie van relaties (en geschiedenis) tot vaste substanties Commons zijn geen dingen maar sociale praktijken (commoning) Gekenmerkt door de evenwaardigheid van de participanten (commoners)

Commons: definitie Commons kunnen gedefinieerd worden als: “paradigma’s die een welbepaalde gemeenschap verbinden met een verzameling van sociale praktijken, waarden en normen die gebruikt worden om een hulpbron te beheren. Anders gezegd, een commons is een hulpbron + een gemeenschap + een verzameling van sociale protocollen. De drie vormen een geïntegreerd, onderling afhankelijk geheel.” (Bollier 2014:15)

Het commons-paradigma Het profit-paradigma Het commons-paradigma Hulpbronnen Schaarste is gegeven of gecreëerd (door barrières of uitsluitingen) Rivaal: genoeg voor allen door te delen Niet-rivaal: overvloed Strategie Efficiënte allocatie van hulpbronnen Versterking van de sociale relaties is beslissend voor het verzekeren van eerlijk delen en duurzaam gebruik van hulpbronnen Mensbeeld Individuen maximaliseren winst voor zichzelf (homo economicus) Mensen zijn vooral coöperatieve sociale wezens Relatie tot natuur en andere mensen Scheiding: - of/of - individualisme vs. collectivisme - menselijke samenleving vs. natuur Onderlinge verbondenheid: individuen en het collectieve zijn in elkaar verweven en versterken elkaar wederzijds Change agents Machtige politieke lobby’s, belangengroepen en geïnstitutionaliseerde politiek met focus op bestuur Diverse gemeenschappen die als gedistribueerde netwerken functioneren, met oplossingen die uit de marges komen Focus Marktuitwisseling en groei (BBP) via individueel initiatief, innovatie en ‘efficiëntie’ Gebruikswaarde, gemeenschappelijke rijkdom, duurzame bestaansmiddelen en complementariteit van onderneming Kernvraag Wat kan er verkocht en gekocht worden? Wat heb(ben) ik/wij nodig om te leven? Governance Besluitvorming Hiërarchisch, top-down; bevelen en controleren Horizontaal, gedecentraliseerd, bottom-up; zelforganisatie, monitoring en bijstelling van gebruik hulpbronnen Principe besluitvorming De meerderheid beslist Consensus Helfrich 2012

Profit Commons (Helfrich 2012) Sociale verhoudingen Tendens machtsrelaties Centralisering en monopolie Decentralisering en samenwerking Eigendomsrelaties Exclusieve privé-eigendom: ‘Ik doe wat ik wil met wat van mij is.’ Collectief gebruikt bezit: ‘Ik ben mede-verantwoordelijk voor wat ik medegebruik.’ Toegang tot rivale hulp-bronnen (land, water, bos) Beperkte toegang; regels bepaald door de eigenaar Beperkte toegang; regels bepaald door de gebruikers Toegang tot niet-rivale hulpbronnen: ideeën, code Beperkte toegang; schaarste kunstmatig gecreëerd via wetgeving en technologie Onbeperkte toegang; open toegang is de standaardnorm Gebruiksrechten Toegekend (of niet) door eigenaar; focus op: individuele rechten Medebepaald door coproducerende gebruikers; focus: billijkheid, toegang voor allen Sociale praktijk Winnen ten koste van anderen; competitie is dominant Commoning; coöperatie is dominant Kennisproductie Ondernemingsideologie en -waarden geïntegreerd in educatie en kennisproductie Peer-to-peer, netwerking en samenwerking laat diversiteit aan gezichtspunten toe Kennis beschouwd als een schaars goed om te kopen en te verkopen Kennis als overvloedige hulpbron voor het gemeenschappelijk welzijn van samenleving Merkgebonden technologieën Vrije en open bron technologieën Hooggespecialiseerde kennis en expertise zijn bevoorrecht Kennis is onderworpen aan sociale en democratische controle Gevolgen voor… Hulpbronnen Vermindering/exploitatie; omheining (enclosure) Instandhouding/onderhoud; reproductie en expansie Samenleving Individuele toe-eigening vs. collectieve belangen Uitsluiting Persoonlijke ontplooiing is voorwaarde voor ontwikkeling van anderen en omgekeerd; Emancipatie via conviviale verbindingen

Commons-based peer production Creëren van (niet-rivale) gemeenschappelijke hulpbronnen (in eerste instantie van kennis) bijv. open en free software, Wikipedia, open design Commons-based peer production, collaborative commons, peer-to-peer production (P2P), peer production Productiemodel: veel mensen werken coöperatief als gelijken (peers) meestal via het internet zonder noodzakelijke financiële compensatie voor de medewerkers Vorm van deeleconomie

Deeleconomie Collaboratieve consumptie hergebruik van goederen toenemend gebruik van duurzame activa uitwisseling van diensten delen van productieve activa

Gecentraliseerd - Globaal Gedecentraliseerd - Lokaal Netarchisch kapitalisme Globale commons Gebruikswaarde: gebruikers Ruilwaarde: onttrokken Facebook Google Gebruikswaarde: verspreid Ruilwaarde: verspreid Free/open software Wikipedia Open source ecology For profit For benefit Gebruikswaarde: gedistribueerd Ruilwaarde: speculatief Bitcoin P2P-markten (Airbnb) Gebruikswaarde: verspreid Ruilwaarde: gedistribueerd Transition Towns Deelinitiatieven Gedistribueerd kapitalisme Lokale veerkracht Gedecentraliseerd - Lokaal Gebaseerd op Bauwens & Lieven 2013

Postkapitalistisch scenario – P2P Foundation Waardecreërende commons Civiele samenleving Solidaire economie Ethische Faciliterende & empowerende Partnerstaat Common good

Instrumenten Middelen om het creëren van commons te ondersteunen en om ze te beschermen tegen exploitatie of destructie: Peer Productie Licenties (PPL) complementaire munten verenigingen voor gemeenschappelijk nut (welzijn) Allianties over de grenzen van civiele samenleving, markt and staat heen Partnerstaat ‘Open coöperativisme’: multi-stakeholder & oriëntatie op gemeenschappelijk welzijn (common good) En op productie van commons

Sociaal werk en economie Fundamentele argumenten: Elke activiteit die producten of diensten oplevert die tegemoet komen aan noden van mensen schept gebruikswaarde = economie Delen vergroot de gebruikswaarde Zorg is gebaseerd op sociaal kapitaal Waarde: niet van die aard dat er rente voor kapitaalsaflossing opgebracht kan worden, of geen return on investment Cruciaal: ontsnappen aan profit-logica van markt (cf. verenigingen voor gemeenschappelijk nut) Sociaal werk: nadruk op bridging sociaal kapitaal (opbouwwerk) engagement in een commons-gebaseerde sociale economie

Post-kapitalistisch scenario Civiele samenleving non-profit civiele associaties “commons” Partner Staat Ethische (solidaire) economie Publieke sfeer rondom ‘gemeenschappelijk welzijn’ Families Peeters J., 5-2015

Contact: jef.peeters@ucll.be