MERWEDEGIJZELAARS, slachtoffers van de razzia van 16 mei 1944 Presentatie door: Anja van der Starre voor de PCOB Sliedrecht 19 mei 2015 1

Wie zijn de Merwedegijzelaars? De honderden jonge mannen tussen de 18 en 26 jaar (geboortejaren 1919 – 1926) die op 16 mei 1944 bij een grote vergeldingsrazzia aan beide zijden van de Merwede zijn opgepakt.

Waarom een razzia? Op 14 april 1944 schiet een jonge landwacht in Giessendam zonder enige aanleiding bakkersknecht Wouter Smit dood. Het verzet besluit deze laffe daad niet onbeantwoord te laten. 3

Waarom een razzia? In de nacht van 9 op 10 mei 1944 neemt een knokploeg uit Sliedrecht wraak voor de moord op Wouter Smit. Men laat een stel landwachters in de Zuid-Hollandsche Biesbosch in een hinderlaag lopen. Hierbij worden twee landwachters doodgeschoten. 4

Waarom een razzia? Eén van de landwachters is de vader van de jeugdige landwacht die Smit op 14 april doodschoot. Er volgen nu dagen van spanning. Wat zal de reactie van de Duitsers zijn? Het antwoord volgt op 16 mei met de vergeldingsrazzia. 5

Waar vond de razzia plaats? - Hardinxveld Giessendam Sliedrecht Sleeuwijk Werkendam/Biesboschgebied 6

Hoe ging men te werk? 2.000 tot 2.500 man van de Grüne Polizei, SS en Wehrmacht doorzoeken huizen, gebouwen en Vervoermiddelen. Zij kammen het hele poldergebied uit op zoek naar jongens tussen 18 en 26 jaar. 7

Verzamelplaatsen De jonge mannen worden bijeen gebracht in: Hardinxveld (School met de Bijbel onderaan de Rivierdijk) en in Sliedrecht (Hervormde Kerk, Kerkbuurt) en in - Werkendam 8

Verzamelplaatsen Sommige jongens staan er de hele dag. Zonder eten en drinken en onwetend van wat er zal volgen. ‘s Avonds worden zij in overval- wagens afgevoerd naar Kamp Amersfoort. 9

Op de verzamelplaatsen hangen sinds 1985 plaquettes 10

Kamp Amersfoort In Kamp Amersfoort worden tussen 16 mei – 11 augustus 1944 in totaal 263 Merwedegijzelaars vrijgelaten. Veelal gebeurt dit op voorspraak van hun werkgever (bijvoorbeeld scheepsbouw). 11

Kamp Amersfoort Het regime in Amersfoort is bar slecht, al mogen de gijzelaars hun burger-kleding behouden en blijft het bezoek aan de kapper hen in eerste instantie bespaard. De gijzelaars worden ingedeeld bij de strovlechterij en vanaf 9 juni dienen ze met de andere gevangenen op appèl te verschijnen. 12

Kamp Amersfoort Er waren ten tijde van de Merwedegroep nog meer gijzelaars aanwezig in Kamp Amersfoort. Op 16 april 1944 was er een groep uit Beverwijk, en op 22 april 1944 een groep uit het Groningse Bedum gearriveerd. 13

Kamp Amersfoort Op 28 juni 1944 worden de nog aanwezige gijzelaars geselecteerd voor transport naar Duitsland. Dat transport vindt plaats in de nacht van 6 op 7 juli. Enkele dagen voor deze datum worden de gijzelaars alsnog kaalgeschoren. . 14

Op transport naar Duitsland Op 7 juli om 02:30 staan er circa 650 gevangenen in rijen van 4 aangetreden voor transport op de appèlplaats. Om 04:30 vertrekt de trein van station Amersfoort naar Duitsland. Via Bentheim, Braunschweig (waar 160 gevangenen achterbleven), Halle naar Schkopau. . 15

Merwedegijzelaars in Duitse kampen In Duitsland worden de mannen tewerkgesteld in verschillende kampen: Braunschweig en Walbeck (achternamen beginnend met een S t/m Z) en Schkopau, Spergau, Lippendorf, Zöschen en Peres (achternamen beginnend van A t/m R). Deze situatie duurt tot aan de bevrijding in april 1945. 16

Merwedegijzelaars in Duitse kampen De omstandigheden in de kampen zijn erbarmelijk slecht. Van de 650 gevangenen die op 7 juli 1944 vanuit Amersfoort op transport zijn gegaan, zijn meer dan 150 gevangenen aan ziekte, ondervoeding en mishandeling overleden. Deze situatie duurt tot aan de bevrijding in april 1945. 17

In 1944-1945 overleden Merwedegijzelaars: 26 Merwedegijzelaars sterven in een Duits kamp, op de weg terug naar huis of reeds thuis: Barend de Bruin Gerrit de Bruin Teunis Ceelen Peter Donk Leendert den Dunnen Floris Golverdingen Klaas Görtemöller Arie Groeneveld Pieter Harkema Pieter van Hemert Jan Hettema Willem van der Hoff Cees Ippel Arie de Kluijver Jacob van der Knaap Teunis Koesveld Janus de Kok Steven van der Kreeft Adrianus van Kralingen Cornelis de Rek Frans van der Meijden Korstiaan de Rover Krijn de Ruiter Bas de Ruijter Pieter Schouten Arie van ‘t Verlaat 18

Overleden Merwedegijzelaars

Overleden Merwedegijzelaars Negen Merwedegijzelaars zijn begraven in Duitsland. Zes hebben hun laatste rustplaats op het ereveld in Loenen. Zes gijzelaars hebben een oorlogsgraf in Sliedrecht.

Overleden Merwedegijzelaars 21

Mijn relatie tot de Merwedegijzelaars Bij veel overlevenden zijn de wonden, die de kampperiode bij hen sloeg, nooit genezen. Het lichamelijk én geestelijk lijden bleef hun hele leven. En dat heeft ook sporen nagelaten in hun gezin. 22

Mijn relatie tot de Merwedegijzelaars Één van die overlevenden was mijn vader: Bas van der Starre (15-10-1924 – 11-10-1995) Foto: juni 1967 23

Mijn relatie tot de Merwedegijzelaars De 19-jarige kerngezonde schippersknecht die op 16 mei 1944 in Sliedrecht wordt opgepakt, keert in juni 1945 in zijn ouderlijk huis terug. Bas is ernstig verzwakt door ondervoeding en lijdt aan TBC. 24

Mijn relatie tot de Merwedegijzelaars Ik heb mijn vader nooit gezond gekend. 11 oktober 1995 is hij, op bijna 71-jarige leeftijd, overleden. Het verhaal van de Merwede- gijzelaars heeft me altijd geïntrigeerd. Het heeft ook een stempel op mijn leven gedrukt. 25

Mijn relatie tot de Merwedegijzelaars Deze zomer tien jaar geleden bezocht ik het plaatsje Walbeck (voormalig Oost-Duitsland), waar mijn vader van juli ‘44 tot april ‘45 gevangen gezeten heeft. Ook daalde ik af in de zoutmijn waar hij tewerkgesteld was. 26

Mijn relatie tot de Merwedegijzelaars Een indrukwekkende ervaring! 27

Digitaal Monument www.merwedegijzelaars.nl Om die ervaring door te geven en niet te vergeten wat er is gebeurd, heb ik een website gemaakt, die in december 2005 online is gegaan: www.merwedegijzelaars.nl 28

Digitaal Monument De website is een digitaal monument: een eerbetoon aan de mannen die op 16 mei 1944 hun vrijheid en in sommige gevallen hun leven verloren. www.merwedegijzelaars.nl 29

Digitaal Monument 30

Het verhaal van Merwede-gijzelaar Job van der Linden Het Nationaal Comité 4 en 5 mei heeft mij begin 2008 benaderd met het verzoek meer informatie over de Merwedegijzelaars te verstrekken. Er was namelijk veel te weinig over bekend. 31

Het verhaal van Merwede-gijzelaar Job van der Linden Ik heb Merwedegijzelaar Job van der Linden uit Boven-Hardinxveld toen bereid gevonden zijn verhaal voor de camera van het Nationaal Comité 4 en 5 mei te vertellen. Een prachtig filmpje op de site is daar het resultaat van. 32

geleden dat de razzia plaatsvond. Reden voor mij het Sliedrechts Tentoonstelling Merwedegijzelaars in Sliedrechts Museum In mei 2009 was het 65 jaar geleden dat de razzia plaatsvond. Reden voor mij het Sliedrechts Museum te benaderen met de vaag of er interesse was voor een tentoonstelling over de Merwedegijzelaars.

Aan de hand van een aantal grote panelen konden bezoekers in woord Tentoonstelling Merwedegijzelaars in Sliedrechts Museum Aan de hand van een aantal grote panelen konden bezoekers in woord en beeld kennis nemen van het verhaal van de Merwedegijzelaars. In een maand tijd weten ruim 500 bezoekers de weg naar het museum te vinden. Onder hen vooral veel ex- gijzelaars en hun familie.

De tentoonstelling levert veel nieuwe informatie op. Zo kunnen er Tentoonstelling Merwedegijzelaars in Sliedrechts Museum De tentoonstelling levert veel nieuwe informatie op. Zo kunnen er 13 namen van tot dan toe onbekende Merwedegijzelaars aan de lijst op de website worden toegevoegd. Ook komen er nieuwe documenten en beeldmateriaal boven water.

Tijdens de tentoonstelling in Sliedrecht ontmoet ik een man uit Tentoonstelling Merwedegijzelaars in Sliedrechts Museum Tijdens de tentoonstelling in Sliedrecht ontmoet ik een man uit Boven-Hardinxveld met een fantastisch plan: Gert Romijn, zoon van Merwedegijzelaar Gerrit Romijn, is amateurfilmer en heeft interesse in het maken van een dvd over de Merwedegijzelaars.

dvd ‘Merwedegijzelaars De razzia van 16 mei 1944’ Gert heeft al het nodige beeld- materiaal, maar het verhaal is nog niet compleet. Samen bezoeken we nog twee mensen die ons het een en ander over de geschiedenis kunnen vertellen. Ik stel hen vragen en Gert legt alles vast met zijn camera.

dvd ‘Merwedegijzelaars De razzia van 16 mei 1944’ Op integere wijze heeft Gert alle beelden vervolgens gemonteerd tot een film van circa vijf kwartier. De dvd is vervolgens door Gerts broer Ro voorzien van passende muziek.

dvd ‘Merwedegijzelaars De razzia van 16 mei 1944’ De dvd is een ontroerend document, waarin de geschiedenis door de verhalen van direct betrokkenen tot leven komt: Piet Smit, Rent Kadijk, Bas Egas, Jan van Lopik en Job van der Linden.

Publicatie Historische Vereniging Hardinxveld-Giessendam De tentoonstelling in Sliedrecht was voor de Historische Vereniging Hardinxveld-Giessendam aanleiding mij te vragen het verhaal van de Merwedegijzelaars op papier te zetten. Aan dat verzoek heb ik graag voldaan.

Publicatie Historische Vereniging Hardinxveld-Giessendam Op 14 april 2010 verscheen publicatie 44 in de historische reeks van de HV: Merwedegijzelaars, slachtoffers van de razzia van 16 mei 1944. De publicatie is inmiddels uitverkocht.

Herdenking Merwedegijzelaars, slachtoffers van de razzia van 16 mei 1944 In Hardinxveld-Giessendam en in Sliedrecht wordt bij de Doden- herdenking op 4 mei ieder jaar een krans gelegd door nabestaanden van Merwedegijzelaars. Het gemeentebestuur zorgt voor deze kransen.

Herdenking 70 jaar Merwederazzia in Sliedrecht Op 16 mei 2014 was het 70 jaar geleden dat de razzia plaatsvond. In samenwerking met de Stichting 4 en 5 mei Comité van de Gemeente Sliedrecht is er een herdenking georganiseerd.

Herdenking 70 jaar Merwederazzia in Sliedrecht De herdenking in Overslydrecht werd druk bezocht. Ter afsluiting werd er door de zoon en kleinzoon van de in Duitsland omgekomen Klaas Görtemöller (24) een krans gelegd.

Merwedegijzelaars, slachtoffers van de razzia van 16 mei 1944 In de afgelopen jaren heb ik kunnen constateren, dat de slachtoffers van de razzia van 16 mei 1944 toch nog de erkenning en aandacht krijgen die zij verdienen (al is dat voor velen helaas postuum).

Dank voor uw aandacht! Ik beantwoord graag uw eventuele vragen.