Psychopathologie van adolescenten met astma Marieke Verkleij orthopedagoog/gz-psycholoog i.o./wetenschappelijk onderzoeker UU mverkleij@zonnehuizen.nl Symposium UMCG 6 november 2012

Inhoud I Adolescentie II Psychopathologie in de adolescentie III Adolescent met astma IV Adolescent en zelfmanagement V Conclusie en discussie Symposium UMCG 6 november 2012

I Adolescentie Wat is adolescentie?

‘De overgang tussen jeugd en volwassenheid’ I Adolescentie ‘De overgang tussen jeugd en volwassenheid’ Leeftijd: varieert per cultuur Verenigde Staten: 13-24 jaar Dikke Van Dale: 18-20 jaar Erikson (identiteitsontwikkeling): 14-midden 20 → Wereldgezondheidsorganisatie: 10-20 jaar Symposium UMCG 6 november 2012

Een periode vol veranderingen I Adolescentie Een periode vol veranderingen Lichamelijk Lengtegroei Hormonale veranderingen → spanning en stress Veranderingen van de huid (acne) en zweetklieren (geur) → schaamte en onzekerheid Seksuele rijping Ref: Doreleijers & Jansen, 2007 Symposium UMCG 6 november 2012

Een periode vol veranderingen I Adolescentie Een periode vol veranderingen Cognitief Hersenontwikkeling kent groeispurt: abstract denken, plannen, verbanden leggen, identiteitskeuzes maken Sociaal-emotioneel Emoties van zichzelf en anderen begrijpen en er woorden aan kunnen geven Begrijpen van emotionele cues (bv hartkloppingen, hyperventilatie) Mentaliseren (perspectief van anderen kunnen innemen), sociaal gedrag en waarden kunnen verwerven Ref: Doreleijers & Jansen, 2007 Symposium UMCG 6 november 2012

Een periode vol ontwikkelingstaken I Adolescentie Een periode vol ontwikkelingstaken - Vormgeven aan veranderende relaties binnen het gezin (andere relatie met ouders vinden) - Zorg dragen voor gezondheid en uiterlijk - Zinvol invullen van vrije tijd, eigen keuzes maken en zelfstandiger worden - Vormgeven aan intimiteit en seksualiteit - Participeren in onderwijs of werk - Vriendschappen en sociale contacten onderhouden, eigen identiteit en zelfrefelectie - Omgaan met autoriteit Peergroup & Social Media Ref: Slot, 1994 Symposium UMCG 6 november 2012

Stelling ‘De adolescentie is een stormachtige periode’ I Adolescentie Stelling ‘De adolescentie is een stormachtige periode’ Symposium UMCG 6 november 2012

I Adolescentie De meeste adolescenten maken helemaal niet zo’n stormachtige adolescentie mee Als de adolescentie al stormachtig is, is dat een escalatie van eerdere problemen Ref: Elmen & Offer, 1993; Steinberg, 2002 Symposium UMCG 6 november 2012

II Psychopathologie in de adolescentie Wat is psychopathologie?

Filmfragment Angst, dwang en fobie Symposium UMCG 6 november 2012

II Psychopathologie in de adolescentie Kwetsbare ouder(s) Negatieve life events Kwetsbaar kind Emotionele- gedragsproblemen Symposium UMCG 6 november 2012

II Psychopathologie in de adolescentie Dit is er bekend… Basis in de vroege ontwikkeling Genetische aanleg Onveilige gehechtheid Oningevulde basisbehoeften en maladaptieve schema’s Sensitief temperament en invaliderende omgeving ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ Verhoogde kans op stoornissen zoals ADHD, depressie, angst, ticstoornis, autisme, somatoforme en oppositionele gedragsstoornis (DSM-IV) En van daaruit de adolescentie in….. 10-15% van de ‘gezonde’ jongeren ontwikkelt een persoonlijkheidsstoornis in de adolescentie, 40-60% van de klinische populatie - Heftige stemmingsschommelingen, suïcidaliteit, zelfverwonding pieken in de adolescentie - Volwassenstoornissen beginnen vaak in de adolescentie (bv schizofrenie) Ref: Feenstra, 2012 Symposium UMCG 6 november 2012

II Psychopathologie in de adolescentie Wanneer loopt het mis? - Als de veranderingen en taken elkaar te snel opvolgen Als de jongeren geen veilige haven hebben, waar ze kunnen bijtanken (gezin, peergroup) Als ouders verstarren, verkrampen, angstiger worden Als er een opstapeling is van negatieve life events (verlies van naaste, scheiding van ouders, …) Als de jongere al kwetsbare persoonlijkheidstrekken heeft NB: De adolescentie ‘veroorzaakt’ geen psychopatholologie, maar kan katalysator zijn Ref: Hutsebaut, 2009 Symposium UMCG 6 november 2012

II Psychopathologie in de adolescentie Behandeling Mentaliseren gericht op ontwikkelingstaken Autonomie (hoe voelt het om hiervoor verantwoordelijk te zijn?) Competentie (hoe is het om te merken dat je ouders je hierin vertrouwen geven? Wat maakt dat je twijfelt of je dit wel zou aankunnen?) Identiteit (wat gebeurt er met je nu je duidelijk uitspreekt dat je dit wil gaan studeren? Hoe is het om te merken dat je hierin anders bent dan je vader?) Loslaten (hoe is het voor je dat je merkt dat je ouders zich zo’n zorgen maken? Heb je een idee wat zij denken en voelen op zo’n moment?) * Mentalization based treatment (MBT) Symposium UMCG 6 november 2012

Symposium UMCG 6 november 2012

Filmfragment Henk Symposium UMCG 6 november 2012

Filmfragment Filmfragment Henk

III Adolescent met astma Komt u in de praktijk wel eens gedragsproblemen tegen bij adolescenten met astma, en zo ja, welke?

III Adolescent met astma Onderzoek naar gedragsproblemen - Kinderen met astma → meer gedragsproblemen en lagere kwaliteit van leven dan gezonde normgroep** - Kinderen met moeilijk behandelbaar astma → meer gedragsproblemen en lagere kwaliteit van leven dan kinderen met astma zonder MBA** - Ernstige gedragsproblemen, 20% in psychiatrische range - Gedragsproblemen zijn overwegend internaliserend van aard; angstig/depressief/teruggetrokken Ref: Verkleij M et al, J Asthma 2011; studie 2008-2011, lft 7-18 jr n=119 uit gespecialiseerde astmacentra ** (p < .001) Symposium UMCG 6 november 2012

III Adolescent met astma Onderzoek naar gedragsproblemen Astma in de adolescentie kan samengaan met angst, paniekaanvallen en depressie Combi angst en benauwdheidsklachten → misdiagnose astma, ipv hyperventilatie/dysfunctioneel ademen, vocal cord dysfunction → Daarom behandeling van angst van groot belang! Ref: BTS Guidelines on the management of asthma, 2011 Symposium UMCG 6 november 2012

Hoeveel % van de 13/14- jarigen heeft afgelopen 4 weken gerookt?

Filmfragment Pubers en roken Symposium UMCG 6 november 2012

III Adolescent met astma Eigen handelen wordt steeds belangrijker - Minder ontvankelijk voor autoriteitsfiguren - Voorbereiden transitie van kindergeneeskunde naar longarts (v.a 16 jaar gericht aan werken) - Zelfstandig managen van astma; op individueel niveau /met meedenken ouders - Toegenomen zelf-controle Symposium UMCG 6 november 2012

III Adolescent met astma (Gedrags)problemen - Therapietrouw staat onder druk door fase-gerelateerd gedrag (experimenteergedrag en leefstijl) - Veel stress en onzekerheid - Autoriteitsconflicten - Ontkennings- en acceptatieproblematiek Symposium UMCG 6 november 2012

IV Adolescent en zelfmanagement Wat is zelfmanagement?

IV Adolescent en zelfmanagement ‘Het individuele vermogen om goed om te gaan met symptomen, behandeling, lichamelijke en sociale consequenties van de chronische aandoening en de bijbehorende aanpassingen in leefstijl’ Symposium UMCG 6 november 2012

IV Adolescent en zelfmanagement Voorlichting over zelfmanagement (dit vinden adolescenten zélf belangrijk): Afgestemd op individuele behoeften Herhaling en ontwikkeling naarmate ervaring toeneemt Emotionele support voor het omgaan met gevoelens Respect, bemoediging en motivering Persoonlijke informatie (mondeling en schriftelijk) ipv algemene info in begrijpelijk (niet-medisch) taalgebruik Geschikte setting Ref: BTS Guidelines on the management of asthma, 2011 Symposium UMCG 6 november 2012

IV Adolescent en zelfmanagement Voorwaarden tbv onafhankelijk zelfmanagement (dit moet een adolescent kunnen): Aandoening benoemen en uitleggen Medicatie + behandeling noemen en uitleggen waarom dit noodzakelijk is Onthouden wanneer medicatie moet worden ingenomen - Vragen beantwoorden én stellen bij arts/gezondheidswerker Afspraken met arts regelen en afzeggen Zelfstandig zonder ouders naar een arts - Tijdig nieuwe medicatie bestellen - Prioriteit geven aan gezondheid ipv andere activiteiten/verlangens Ref: BTS Guidelines on the management of asthma, 2011 Symposium UMCG 6 november 2012

IV Adolescent en zelfmanagement Hoe kan zelfmanagement worden verbeterd? (behandelaren, ouders en kind)

IV Adolescent en zelfmanagement Verbeteren van zelfmanagement - Leeftijdsadequate gezondheidsvoorlichting - ‘Gezond leren denken’ - Sociaal-emotionele tekorten opheffen - Ouders steunen en trainen - Onderliggende psycho-sociale factoren (die negatief interfereren met ziektegedrag) opsporen en behandelen Symposium UMCG 6 november 2012

IV Adolescent en zelfmanagement Filmfragment: Voorbeeld van een behandelprogramma Adolescent Asthma Action Program www.asthma.org.au Symposium UMCG 6 november 2012

V Conclusie Take home message Adolescentie kan katalysator zijn van psychopathologie Adolescenten met astma lopen verhoogd risico op ernstige internaliserende gedragsproblemen ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ Deze gedragsproblemen belemmeren de behandeling van astma Take home message Doel/uitdaging: (gedrags)problemen opsporen en mee-behandelen Symposium UMCG 6 november 2012

V Discussie Symposium UMCG 6 november 2012