4e Dinsdag in September Beleggingsdilemma’s na het pensioenakkoord Gerard Roelofs 27 september 2011 © 2011 Towers Watson. All rights reserved.

towerswatson.com © 2011 Towers Watson. All rights reserved. Proprietary and Confidential. For Towers Watson and Towers Watson client use only. Inleiding Implicaties voor het beleggingsbeleid –‘Doe eens normaal man!’ Implicaties voor balans-en risicomanagement –‘Ik doe ook normaal!’ Waar staan we nu? –‘Doe eens normaal markt!’ 2

towerswatson.com © 2011 Towers Watson. All rights reserved. Proprietary and Confidential. For Towers Watson and Towers Watson client use only. Vaststelling strategisch beleggingsbeleid onder de FTKs … Afweging kaders betekent een waarderingsdilemma… 3 Er ontstaan twee FTK’s: FTK1 = aangescherpte variant van huidig FTK FTK2 = toezichtkader voor geheel voorwaardelijke aanspraken Hoe maken sociale partners deze keuze? Gevolgen voor diverse stakeholders?  ALM, mogelijk Value Based om welvaartseffecten te verduidelijken Wijzigingen in pensioencontract: Opvangen van financiële schokken Impact van schokken beperkt door egalisatiereserve en/of uitsmeerperiode van maximaal 10 jaar. Vanwege het ‘automatisme’ t.a.v. korten krijgen leeftijdsgroepen verschillende belangen in de tijd  ALM, afweging rendement / risico korte-lange termijn

towerswatson.com © 2011 Towers Watson. All rights reserved. Proprietary and Confidential. For Towers Watson and Towers Watson client use only. Implicaties voor het beleggingsbeleid (1) prikkels als gevolg van FTK1 Nadruk op effectief matchen van ongewenste balansrisico’s (rente, inflatie, valuta) zal nog verder aan belang toenemen Dit vanwege het ‘onvoorwaardelijke’ karakter van de toezegging Producten dienen sterke relatie met RTS (=swapcurve) te bieden Aandacht voor neerwaartse risico’s zal nog verder in belang toenemen Rendementsportefeuille mogelijk kleiner in omvang Huidige rapportages voldoen 4

towerswatson.com © 2011 Towers Watson. All rights reserved. Proprietary and Confidential. For Towers Watson and Towers Watson client use only. Implicaties voor het beleggingsbeleid (2) prikkels als gevolg van FTK1 Beleggingsmix moet bestendig zijn/blijven, met inzicht in 3 horizons Instantane veranderingen (gevoeligheden) Economische scenario’s, op 1-3 jaar horizon Lange termijn (10-15 jaar), diversificatie en premiebeleid, m.b.v. ALM 5 Zijstap: Hoe zal Nederland pensioenland er organisatorisch uitzien naar aanleiding van dit Pensioenakkoord? → Besluit over al dan niet invaren is cruciaal!  Gesloten fondsen, zonder opbouw, onder FTK1? Herstelkracht louter o.b.v. beleggingen  Nieuwe, open fondsen onder FTK2?  Toenemende vraag naar DC?

towerswatson.com © 2011 Towers Watson. All rights reserved. Proprietary and Confidential. For Towers Watson and Towers Watson client use only. Implicaties voor het beleggingsbeleid prikkels als gevolg van FTK2 Uitruil van verwacht rendement / risico versus hoogte van discontovoet en stabiliteit van de ‘verwachtingsgraad’. Koppeling tussen beleggingsbeleid en beoogde (on)zekerheidsmaatstaf Meer focus op inflatiebescherming binnen beleggingsmandaten en op de balans  Direct: Inflatie obligaties, Inflatie-linked swaps  Echter: toenemend kredietrisico en Nederlandse inflatie is nauwelijks te koop  Liquiditeit, kosten en aanbod is belangrijk  Indirect: Grondstoffen,Vastgoed, Infrastructuur  Correlaties en mismatches verstoren het beeld 6

towerswatson.com © 2011 Towers Watson. All rights reserved. Proprietary and Confidential. For Towers Watson and Towers Watson client use only. Dekkingsgraad <> Verwachtingsgraad prikkels als gevolg van FTK2 Is een disconteringsvoet o.b.v. historische realisatie wel prudent? Behaalde resultaten bieden geen garantie voor de toekomst! Disconteringsvoet manipulatie? Lager risicoprofiel zal leiden tot lagere berekende verwachtingsgraad. Zal dit leiden tot kritiek op het bestuur? Bewapening tegen oneigenlijk gebruik 1x per 5 jaar vaststellen Prudent person en prudente parameters Gezond verstand en blijvende solidariteit Marktwaarde gericht risicomanagement 7 22/9…De Minister laat open dat disconteringsvoet toch marktgerelateerd wordt…..

towerswatson.com © 2011 Towers Watson. All rights reserved. Proprietary and Confidential. For Towers Watson and Towers Watson client use only. Balansrisico’s, overlays en monitoring onder FTK2 …het wordt complexer… Wat te doen met huidige afdekking van nominale renterisico’s? Nominale afdekking blijft een nuttig startpunt Echter, een nominale hedge maakt een reële dekkingsgraad volatieler! Drastische afwikkeling van rentehedge ongewenst vanwege: — Herbeleggingsrisico’s: lage rente blijft slecht voor pensioenfondsen — Duur van verplichtingen alleen maar langer in reële termen — Massale balansverkorting kan leiden tot fluctuerende rente Hoe vinden collectieve waarde-overdrachten plaats? 8 Verschillende balansen onder FTK1 en FTK2: wat communiceer je? Wat wordt de maatstaf voor financiële gezondheid en risicoprofiel?

towerswatson.com © 2011 Towers Watson. All rights reserved. Proprietary and Confidential. For Towers Watson and Towers Watson client use only. De essentie van risicomanagement Financiële risico’s van pensioenfondsbeheer blijven dezelfde Afwijking van marktwaarde leidt tot inefficiënt risicomanagement Meer scenario-analyses (inc. inflatie) Anticiperen op hetgeen dat kan komen Worden de beste beslissingen genomen door kwantificering (van het verleden) of inzicht in de toekomst? In ieder geval is het niet uitsluitend ex-post monitoren 9 …Gedegen risicomanagement wordt nog belangrijker!

towerswatson.com © 2011 Towers Watson. All rights reserved. Proprietary and Confidential. For Towers Watson and Towers Watson client use only. Waar staan we nu? … Overstap naar de echte wereld: acties & dilemma’s Balans Dekkingsgraad: 97% (mid sept) versus 112% (april) 207 van de 550 pensioenfondsen in onderdekking Sinds 10 juni: AEX -21,3%; NL 10y 2,15% (was: 3,23%) Vastrentend Kredietwaardigheids-issues — Euro staats: core vs periferie — Staats/Emerging vs bedrijfsobligaties Aandelen Herbalancering issues Afdekkingsbeleid Hoge premies als gevolg van volatiliteit 10 Unilever (A+) Shell (AA+) Aegon (A-)

towerswatson.com © 2011 Towers Watson. All rights reserved. Proprietary and Confidential. For Towers Watson and Towers Watson client use only. Wat als….de euro klapt? Thinking the unthinkable Geen juridisch raamwerk aanwezig voor exit Meerdere mogelijkheden: Zwakke landen eruit: sterke euro? Sterke landen eruit: zwakke euro? Terugkeer naar locale valuta? Effecten voor de economie… Effecten voor uw portefeuille: Downgrade financiële sector Valuta mismatches — Geen hedge meer mogelijk naar legacy euro — Ex ante hedge met locale valuta onmogelijk Derivaten afhandeling / quotering Operationele problemen 11

towerswatson.com © 2011 Towers Watson. All rights reserved. Proprietary and Confidential. For Towers Watson and Towers Watson client use only. Suggesties en afsluiting Hereik ‘investment beliefs’ en risicohouding na uw FTK-keuze Doe uw achterban niet 2 typen monitoring aan Afdekken is ‘duur’; verliezen nog meer. Creëer een beleid van continue down side hedging (in goede en slechte tijden) Crisisplanning: Dekkingsgraad-ontwikkeling versus premie verhoging versus afstempeling Economisch: — herijk uw scenario’s — herijk uw euro exposure Kleine kans x grote impact = nog steeds groot risico Risico is een veelkoppig monster! Dank u. 12

towerswatson.com © 2011 Towers Watson. All rights reserved. Proprietary and Confidential. For Towers Watson and Towers Watson client use only. Appendix 13

towerswatson.com © 2011 Towers Watson. All rights reserved. Proprietary and Confidential. For Towers Watson and Towers Watson client use only. 14 Rentemethodiek: rente als tool 10Y Staatsobligaties sinds > de rente daalt sinds augustus “De rente gaat echt wel weer stijgen.” Toch? “Marktrendementen 5 jaar lang constant houden draagt bij aan stabiel beleid.” Toch? Een rentedaling leidt optisch tot een stijgende DG (FTK2) en tot een verdere schok na 5 jaar

towerswatson.com © 2011 Towers Watson. All rights reserved. Proprietary and Confidential. For Towers Watson and Towers Watson client use only. Contactdetails Gerard Roelofs Towers Watson Prof. E.M. Meijerslaan AV Amstelveen Phone: +31 (0) Fax: +31 (0) Disclaimer: This presentation is provided solely for the TW 4 e dinsdag september 2011 seminar. It may not be suitable for use in any other context or for any other purpose without prior written consent of Towers Watson.