Prikkels in de financiële verhoudingen Maarten Allers

Wanneer prikkelen? Gewenst gedrag treedt niet spontaan op Dwang werkt niet, of is ongewenst

Prikkels: Wie prikkelt? principal Wie wordt geprikkeld? agent

Prikkel moet belangen op één lijn krijgen Belangen lopen uiteen Voorbeeld: werkgever – werknemer Prikkel moet belangen op één lijn krijgen

Binnen overheid: Principle: politicus Agent: ambtenaar

Tussen overheden: Principle: rijk Agent: gemeente

Tussen overheden: Principle: rijk Agent: gemeente (of andersom?)

Democratie Principle: kiezer Agent: politicus

Democratie Kiezer heeft twee opties Exit “stemmen met de voeten” Voice verkiezingen

Verkiezingen Twee effecten Selectie Goede bestuurders herkozen Slechte bestuurders weggestemd

Verkiezingen Twee effecten Selectie Prikkel Goede bestuurders herkozen Slechte bestuurders weggestemd Prikkel Bestuurders gaan hun best doen

Maar: hoe moet kiezer bestuurder beoordelen? Verkiezingen Twee effecten Selectie Goede bestuurders herkozen Slechte bestuurders weggestemd Prikkel Bestuurders gaan hun best doen Maar: hoe moet kiezer bestuurder beoordelen?

Landelijke verkiezingen Regering wegstemmen of niet? Vergelijken met andere landen? zitten heel anders in elkaar Vergelijken met vorige kabinet? toen misschien wel geen economische crisis Prestaties bestuurders lastig te beoordelen! → zwakke prikkel landelijke politici

Kiezer heeft vergelijkingsmateriaal Lokale verkiezingen Kiezer heeft vergelijkingsmateriaal Vergelijken met andere gemeenten bijv. even grote buurgemeenten Bestuurders concurreren met elkaar maatstafconcurrentie Prestaties bestuurders beter te beoordelen → decentralisatie verbetert prikkel

Belangen op één lijn wanneer: Beslissen Betalen in één hand Genieten Geen afwenteling mogelijk

Belangen niet op één lijn: Evenwicht herstellen met prikkels Voorbeeld: niet-inwoners gebruiken weg door gemeente Baten niet-inwoners onvoldoende meegewogen Remedie: specifieke uitkering

Financiële verhouding Zorgen voor goede prikkels Vermijden van foute prikkels A) Autonome taken B) Medebewind

Bekostiging autonome taken 1e keus: burger betaalt kostprijs Zwembad, enz. (maar niet de ID-kaart…) Beslissen, genieten en betalen in één hand Prikkel voor goede afweging kosten - baten

Bekostiging autonome taken 1e keus: burger betaalt kostprijs Zwembad, ID-kaart Beslissen, genieten en betalen in één hand Prikkel voor goede afweging kosten - baten Soms niet mogelijk of ongewenst: te duur, dienst niet uitsluitbaar extra gebruik kost soms weinig bemoeigoederen: gebruik moet gestimuleerd

Bekostiging autonome taken 2e keus: retributie Beslissen, genieten en betalen bijna in 1 hand Prikkel voor afweging kosten - baten Maar: zwakkere band kosten – verbruik

Bekostiging autonome taken 2e keus: retributie Beslissen, genieten en betalen bijna in 1 hand Prikkel voor afweging kosten - baten Maar: zwakkere band kosten – verbruik Soms niet mogelijk of ongewenst: Gebruik moet aan burger zijn toe te rekenen Uitvoeringskosten

Bekostiging autonome taken 3e keus: lokale belasting Gemeente beslist, kiezer geniet en betaalt Gemeente weegt kosten tegen baten af… … namens kiezer… … die bestuur electoraal beoordeelt

Bekostiging autonome taken 3e keus: lokale belasting Gemeente beslist, kiezer geniet en betaalt Gemeente weegt kosten tegen baten af… … namens kiezer… … die bestuur electoraal beoordeelt Zichtbare belasting → rekenschap Prikkel

Central Park (1859) Frederic Law Olmsted

CPB: Publieke voorzieningen bekostigen uit stijging grondwaarde

CPB: Publieke voorzieningen bekostigen uit stijging grondwaarde Grondbelasting geeft bestuurders: middelen nut voorzieningen = extra belastingopbrengst de juiste prikkels baten vloeien volledig terug naar gemeente

CPB: Publieke voorzieningen bekostigen uit stijging grondwaarde Grondbelasting geeft bestuurders: middelen nut voorzieningen = extra belastingopbrengst de juiste prikkels baten vloeien volledig terug naar gemeente Goede afweging, want beslissen, betalen & genieten in één hand

Praktijk: Geen belasting op grondwaarde Wel op basis van waarde onroerende zaken gemeenten: ozb maar prikkelt de ozb wel?

OZB: verevening van belastingcapaciteit Verdeling algemene uitkering gemeentefonds: Maatstaf waarde onroerende zaken woningen 80% niet-woningen 70% Waardestijging grotendeels afgeroomd → weg prikkel!

Beleidsimplicatie: Gemeenten grotendeels financieren uit ozb dit geldt voor autonome taken dus niet voor medebewind! Verevening belastingcapaciteit verminderen Niet helemaal afschaffen: -grondwaarde ook hoger nabij strand en historische binnenstad -moet niet tot extra inkomsten leiden

Grenzen aan lokale belasting Belastingconcurrentie mag niet uit de hand lopen Rijk heeft belastingen nodig als instrument inkomensbeleid macro-economische beleid Veel verschillende lokale belastingen te duur

Bekostiging autonome taken 3e keus: lokale belasting Gemeente beslist, kiezer geniet en betaalt Gemeente weegt kosten tegen baten af… … namens kiezer… … die bestuur electoraal beoordeelt Zichtbare belasting → rekenschap Prikkel

Bekostiging autonome taken 4e keus: algemene uitkering Rijk kiest budget Gemeente weegt geen kosten tegen baten af … alleen verschillende bestedingsmogelijkheden

Bekostiging autonome taken 4e keus: algemene uitkering Lokale kiezer ziet baten maar voelt kosten niet Rekent gemeente af op voorzieningenniveau

Bekostiging autonome taken 4e keus: algemene uitkering Lokale kiezer ziet baten maar voelt kosten niet Rekent gemeente af op voorzieningenniveau Foute prikkel →voortdurende roep om meer geld

Bekostiging medebewind 1e keus: kostendekkende rijksuitkering Rijk wil lokale voorziening → beslist en geniet → rijk moet betalen anders gebrekkige afweging kosten tegen baten

Bekostiging medebewind 1e keus: kostendekkende rijksuitkering Rijk wil lokale voorziening → beslist en geniet → rijk moet betalen anders gebrekkige afweging kosten tegen baten Prikkel bij rijk om niet teveel te willen

Bekostiging medebewind Algemene of specifieke uitkering? Bestedingsvrijheid beperkt (medebewind) Specifieke uitkering dus – niks mis mee

Bekostiging medebewind Algemene of specifieke uitkering? Bestedingsvrijheid beperkt (medebewind) Dus eerste keus: specifieke uitkering Tegenwoordig: decentralisatie-uitkering Prikkel om doelmatigheid te bevorderen: Deels via algemene uitkering Specifieke uitkering budgetteren voorbeeld: bijstand

Beleidsaanbevelingen: Autonome taken zoveel mogelijk uit eigen belastingen Wel goed zichtbare → rekenschap aan kiezer Medebewind: kostendekkende rijksuitkering (deels) via budget / algemene uitkering

Wanneer moet rijk gemeenten verder nog prikkelen? 1 Externe effecten grensoverschrijdende kosten of baten 2 Bemoeigoederen rijk wil (uniforme) voorzieningen bij gemeenten rijk wil lage lokale lasten

Reden 1 voor prikkelen gemeenten Externe effecten grensoverschrijdende kosten of baten Beslissen, betalen & genieten niet in één hand Dus: legitieme reden om te prikkelen

Externe effecten – hoe prikkelen? Bijv. uitkering voor gebruik door niet-inwoners

Externe effecten – hoe prikkelen? Bijv. uitkering voor gebruik door niet-inwoners niet via algemene uitkering → geen prikkel! algemene uitkering prikkelt niet … … want geld komt toch wel

Externe effecten – hoe prikkelen? Bijv. uitkering voor gebruik door niet-inwoners niet via algemene uitkering → geen prikkel! algemene uitkering prikkelt niet … … want geld komt toch wel via matching grant → wel prikkel geld gekoppeld aan uitgaven voorziening

Reden 2 voor prikkelen gemeenten Bemoeigoederen rijk wil bepaalde voorzieningen bij gemeenten uniform voorzieningenniveau of: rijk wil lokale lasten beperken Wanneer is dit legitiem?

Case: Denemarken

Bemoeigoederen: prikkelen legitiem? Kernvraag: Weet rijk het beter dan gemeenten?

Bemoeigoederen: prikkelen legitiem? Kernvraag: Weet rijk het beter dan gemeenten? Gekozen door zelfde kiezers Maar: die geven lokaal betere prikkel

Bemoeigoederen: prikkelen legitiem? Kernvraag: Weet rijk het beter dan gemeenten? Gekozen door zelfde kiezers Maar: die geven lokaal betere prikkel Conclusie: prikkelen is hier dubieus, of de lokale democratie werkt niet → ernstig probleem → niet op te lossen met ad hoc prikkels

Maar: rijk wil meer prikkelen. Waarom? 1) “Kalden” en nasleep: efficiencyprikkels Reden? Lokaal belastinggebied te klein Bij AU, SPUK, DU/IU vaak gebrekkige prikkels Begrijpelijk, maar dit is dus symptoombestrijding Beter: meer lokale belasting

Terzijde Efficiencyprikkels? Dan wel consequent zijn Thuiszorg: gemeenten verlagen kosten Motie Kant: ho ho, dat kan zo niet! Les: wie prikkelt moet wel weten wat zij wil

Maar: rijk wil meer prikkelen. Waarom? 2) Decentralisaties: Gemeentefonds binnenkort 2e post op rijksbegroting Gaat nog meer in de gaten lopen Kamerleden zullen nog meer achter het stuur willen

Gevolgen: Ingewikkelder regelgeving Minder lokale autonomie → voordelen van decentralisatie teniet gedaan Capabele mensen mijden lokale democratie Waarom eigenlijk nog decentraliseren?

Prikkelen via de algemene uitkering Contradictio in termini Of je bent niet aan het prikkelen … … of ‘t is geen algemene uitkering