Theorieinstructie les 4A De Kap en de Staart 5 april 2017

De Kap Overring Voeghouten

Overring

Overring+voeghout

Voeghout

Voeghout – keep overring

De Kap Spantring Roosterhouten, Zonnestralen of spruiten

Voeghout met spruiten

Bevestigen spruiten

Spruitluiken

De Kap Windpeluw Steunder Steunderbalk IJzerbalk Penbalk Broekstuk Dit is feitelijk een binnenkruier kap, alleen mist een hangeniersbalk Penbalk Broekstuk Achterbalk

Bevestiging windpeluw

Steunder/burgemeester

IJzerbalk

Penbalk

Penbalk met broekstuk Oude Knegt

De Kap Middelbalk/ Lange spruit Achterbalk/ Korte spruit Nu word het toch een buitenkruier

Achterbalk

De Kap Voorkeuvelens Vorstbalk Voorwolf Kapspanten Achterwolf Achterkeuvelens Gordingen

Spanten

Gordingen

De Kap Niet getekend: Rietsporen lopen verticaal, ook wel sparretjes Rinkellatten zijn horizontaal op de rietsporen bevestigd Drie vorstplanken dekken de bovenkant van het riet en de vorstbalk af

Rietsporen/rinkellatten

Voorkeuvelens Keerstijl met schoor Voorkeuvelensbalk Weerstijl Hoekstijl Windpeluw Van binnen of buiten?

Voorkeuvelens

Voorkeuvelens Windluiken Halssteen Steenbord Zwaardplanken Steenbed Steenbedwiggen Kwastvrij plankje Baard (niet getekend)

Voorkeuvelens

Voorkeuvelens met baard

Achterkeuvelens

Stapeling Andere naam voor voorste lagering bovenas Bestaat uit: Steenbedwiggen Vulplankjes Bovenste plankje kwastvrij vuren ivm zetten steen Halssteen ‘Grote stapeling’ duid op een schuine as.

Stapeling

Mogelijke problemen Delen van de as hangen in weer en wind Voeghoutkoppen kunnen rotten Windpeluw kantelt of zakt in Windpeluw Steen kan in windpeluw zakken Mogelijk te zien aan smering Te zien aan ingrijping bovenwiel bovenbonkelaar Mogelijk slepen vang aan de onderkant

Mogelijke problemen Zandwijkse molen, links bovenas gezakt op ijzerbalk, rechts uitpuilend voeghout van de rot. (Wipmolen, maar principe is hetzelfde)

De staart 5 april 2017

Staart Lange spruit Korte spruit Staartbalk Galghout Hangers Lange schoor Korte schoor

Staart Klapmuts Leklatjes Gat voor Kruirad

Staart Pink

Ophanging staart

Staart

Galghout

Steun tegen doorhangen

Kruiwerken

Kruiwerken – exameneis 24 Kan werken met het kruiwerk: Smering controleren Smeren Kruien Kent van het kruiwerk: De werking Het onderhoud De bediening

Kruiwerken – exameneis 24 Weet waarom onnodig zwaar kruien zoveel mogelijk moet worden vermeden

Kruiwerken – exameneis 25+54 Kan storingen in het kruiwerk signaleren en eventueel verhelpen Kent mogelijke oorzaken van zwaar kruien bij verschillende molentypes en kruisystemen Weet waarom onnodig zwaar kruien zoveel mogelijk moet worden voorkomen Exameneis 54 Kan een kruirol vervangen

Kruiwerken - algemeen Waarom: molen op de wind zetten Waar: boven-midden-onder Waar: binnen of buiten Hoe: schuiven of rollen

Kruiwerken - indeling Schuifkruiwerken Rolkruiwerken Zetelkruiers Neutenkruiwerk Voeghoutenkruiwerk Rolkruiwerken Houten of ijzeren rollen Engels kruiwerk

Kruiwerken - zetelkruiers Standerdmolen Wipmolen Bovenkruierkap met zetel (België) Paltrok

Zetelkruier - standerd

Zetelkruier - standerdmolen

Zetelkruier - wipmolen

Zetelkruier - wipmolen

Paltrokmolenkruiwerk

Kruiwerken – typen bovenkruier Voeghoutenkruiwerk Neutenkruiwerk Rollenkruiwerk Engelskruiwerk

Voeghoutenkruiwerk

Voeghoutenkruiwerken Geen overring Geen kuip Voeghouten gekeept over kruiring Klossen onder voeghouten tegen overkruien (kan uit 1 stuk) Kruivloer moet zuiver rond zijn en wordt kruiring genoemd Smeren: bovenkant/binnenkant kruiring

Neutenkruiwerk

Neutenkruiwerk In de kruivloer neuten waarover de overring glijdt Kuip voorkomt overkruien, om daar licht langs te kruien, kuipneuten Kunnen ook in de overring, hoeven dan alleen van linksvoor tot rechtsvoor Er zijn ook rollen in de kuip toegepast Smeren: onderkant overing, en buitenkant overring (bij kuipneuten) of kuip (bij overringneuten)

Neutenkruiwerk Smeren: Paardenvet Reuzel Frituurvet grafietvet Groene zeep

Neutenkruiwerk Diverse neutvormen

Neutenkruiwerk Nieuwe kuip Nieuwe neuten

Rollenkruiwerk

Rollenkruiwerk Rollen van hout of ijzer Houten rol van iepenhout Gietijzeren rol kan massief Meestal met een soort spaken Rollen zitten in rollenwagen van hout Binnenrolring, buitenrolring Verbonden door dammen Stukken verbonden met ijzeren strips

Rollenkruiwerk Rollen op een asje, asje geborgd tegen draaien Rol conisch, verlengde loopvlakken komen samen in het midden van de molen Kruivloer en overring dus ook Kan eventueel tonvormig Smeren: asjes, buitenkant overring/rollenwagen

Rol en rollenkruiwerk IJzeren asjes uitnemen om te smeren

Rollenkruiwerk

Rollenkruiwerk

Rollenkruiwerk

Rollendraaibank

Problemen met rollen Hartscheuren Ringscheuren

Rollenkruiwerk IJzeren platen Rollensluis

Rollensluis Rollensluis om gebroken rol te verwijderen Vaak in kruivloer, uitneembaar stuk om vloer vlak te houden Kan in overring, dan altijd bij pen. Waarom? Rol zal meestal breken bij hals. Waarom? Gebroken rol altijd meteen brokken verwijderen, groot stuk eventueel borgen met spijker of verder weghakken. Maar vloer schoonhouden 2x zoveel kruien als afstand rol/sluis

Problemen met rollen Samengestelde rollen

Problemen met rollen Ook gietijzer kan breken Maar wat mist?

Rollenkruiwerk Gietijzeren rollen

Rolvloer Rollenkruiwerk Kardoes

Rolvloer Rollenkruiwerk Oplossing met kruizen

Engels kruiwerk

Engels kruiwerk Rol met flenzen Klein, dus conisch niet nodig Flenzen voorkomen overkruien Kuip kan licht, wel nodig voor afdichten Smeren: niet (heel misschien asjes)

Engels kruiwerk

Vragen? Vragen tot nog toe? Welk kruiwerk is het oudst? Torenmolen? Schuifkruiwerken kunnen op kleinere molens Zijn goedkoper

Binnenkruier

Binnenkruier – kruirad

Binnenkruier – kruirad

Binnenkruier – kruireep

Binnenkruier - kruireep Enkelschijfsblok Natuurtouw Pal

Binnenkruier – bezetketting Doodketting

Binnenkruier - torenmolen

Buitenkruier

Staart

Kruiraden 5 april 2017

Kruiraderen Kruirad Kruihaspel Windkoppel Kruilier Munnik met schenen Spaken Gordingen Kruihaspel Geen gordingen Minder spaken, meestal 6 Windkoppel Doorlopende spaken, dus achter elkaar Kruilier Soms rondgaande ketting

Oude knegt

Kruirad pink

Kruirad

Windkoppel spinnekop

Windkoppel De Otter Spaken achter elkaar

Kruihaspel Held Jozua

Kruihaspel Schoolmeester Let op wig op rechterfoto

Kruirad en kruilier

Kruilier Links Winsum, rechts Jonge Schaap

Kruilier

Kruiwagen

En dan kan het ook heel anders Kruien met een Tifford omdat het kruirad ontbrak

Bovenas 5 april 2017

Bovenas Vroeger houten assen Eerste gietijzeren assen uit Engeland eind 18e eeuw Waren te duur en te zwak Vanaf ongeveer 1836 in Nederland gegoten Vulstukken soms over de hele as om te ‘verstoppen’ In het begin ook een leugenkop toegepast. Als goedkoper alternatief gietijzeren insteekkop Voornamelijk in België gegoten

Houten bovenas Vierkante balk In askop roedgaten gehakt Knuppelstroppen voor de stevigheid Hals en pen rondgedraaid In hals schenen ingelaten Pen kan schenen hebben maar ook een muts Eventueel taatslager, smering met kettinkje

Gietijzeren as Vanaf 1836 begon men assen te gieten in Nederland Bekende fabrikanten: Fyenoord (eerst N.S.M., later N.S.B.M.) L.I. Enthoven & Co Wed. A. Sterkman & Zn, later Prins van Oranje Penn & Bauduin D.A. Schrettlen & Co Begin 20ste eeuw was de tweedehandsmarkt groot genoeg Vanaf de jaren ‘80 wordt weer gegoten NSM= Nederlandse Stoomboot Maatschappij

Boven: Maallust, Amerongen, onder: Volharding, Best Gietijzeren as Askop Waterhol/ Kraag Hals Ribben Pen Walpen Kraag meer op houten as Boven: Maallust, Amerongen, onder: Volharding, Best

As bij poldermolen Waarland Bovenas Let op boshout Vulstukken/ Boshout As bij poldermolen Waarland

Insteekkop Overgangsvorm Meer een Belgische oplossing Askop heeft meest last van weersinvloeden Oplossing: askop met hals afzagen, vervangen door gietijzeren kop Inzetten askop komt heel precies ivm uitlijning

Insteekas Insteekkop bij De Hoop, Roosendaal Insteekaskop Molen Moorsel, Belgisch Limburg

Lagering

Halslager

De Drie Lelies, Maasland Bronzen lagerschaal De Drie Lelies, Maasland

Dekkerlager

Penlager: Broeksteen

Pensteen met tegel

Penlager met taats

As molen Boorsem, Belgisch Limburg Houten as met muts As molen Boorsem, Belgisch Limburg

Pen met schenen DeMaasmolen, Nederasselt Molen Opbrakel, Oost-Vlaanderen

Springbeugels

Indicaties bij smeren Streep in het vet Mogelijk gebroken halssteen Voorkant blijft vet, achterkant droog Kantelen steen, kan op grote problemen duiden Warmlopen Beetje warm mag, tot handwarm Let wel op bij verandering Mogelijk verkeerde/te weinig smering Mogelijk te diep lopen Mogelijk problemen met steen

Vragen?

Fotoverantwoording Foto’s zijn eigen werk, behalve: Restauratie Slagdijkster: Kees de Groot Restauratie Amerongen: Michel Dellebeke Oude Knegt: Christiaan de Groen Otter en Held Jozua: Jaap Kamphuis Assen Amerongen/Best: Michel Dellebeke Nieuwleusen 2x: Kees Vanger Hoekmolen: Dimitri Marangos Hals met schenen: Stefan Teeling Insteekas molen Boorsem, Pen molen Opbrakel, Pen molen Boorsem: Mike Ekelschot Penlager met taats: Mark Ravensloot Pen Maasmolen: Ruud Bax Lager De Drie Lelies: Rob van Zijl

Les kruiwerk - Colofon Voor het samenstellen is gebruik gemaakt van: Tekeningen van J.G. Wiessner Tekening Sipman Foto’s van Kees Vanger Foto’s Jos van Schooten (paltrok)

Copyright Deze presentatie is gemaakt door André Koopal ten behoeve van theorieinstructie aan de afdeling Noord Holland van het Gilde vrijwillige molenaars. Deze presentatie kan als geheel vrijelijk gebruikt worden voor instructie over de kap De rechten van de afbeeldingen blijft bij de makers, neem voor gebruik contact met de maker op. Info: andre@molens.org