De oudheid als thematiek in de periode van de stomme film (1896-1929) F.G. Naerebout f.g.naerebout@hum.leidenuniv.nl www.oudegeschiedenis.info

RECEPTIE Receptie is meer dan ‘traditie’, Nachleben, ‘invloed’, ‘erfgoed’  receptie = appropriatie (in de zin van toe-eigening)  actieve rol van de ‘ontvangende’ partij. Receptie gaat over de creatie van oudheidbeelden Receptie kan de vorm of de inhoud betreffen, of beide in wisselende combinaties  cinema is veelal poging tot re-creatie (zie de ‘realiteits-claim’), maar qua vorm slechts zeer partieel and secundair (de vorm ‘film’ is niet [ook] antiek) Receptie is een voortgaand proces: ‘de oudheid’ wordt ook in de oudheid gerecipieerd, en tot op de dag van vandaag; en tevens een cumulatief proces: ook de recepties worden gerecipieerd  in feite is het beter over ‘recepties’ te spreken, in het meervoud

DE OUDHEIDFILM 1896 Hercule (F) - Dir.: Pirou, Eugène Néron essayant des poisons sur des esclaves (F) - Dir.: Georges Hatot; Alberto Promio - Prod.: Frères Lumière, Lyon 1897 Cupid and Psyche (USA) - Prod.: Thomas A. Edison The Sign of the Cross (GB) - Dir.: William Haggar La Passion de Horitz (F) - Prod.: Lumière La Passion du Christ (F) - Dir.: Léar & Frère Basile Kirchner - Prod.: Société Léar The Passion Play (of Oberammergau) [Passion of Christ - La Passion - Passion de Jésus-Christ] (USA) - Dir.: Henry C. Vincent - Prod.: Richard G. Hollaman Pictures; Edison Das Passionsspiel (A) - Dir.: W.W. Freeman - Prod.: Klaw & Erlanger La vie et la passion de Jésus-Christ (F) - Dir.: H. Hurd - Prod.: Louis Lumière, Lyon La vie et la passion de Jésus-Christ (F) - Dir.: Georges Hatot

1898 Pygmalion et Galathée (F) - Dir.: Georges Méliès La Sibylle de Cumes (F) - Dir.: Georges Méliès - Prod.: Star Film Cleopatra (GB?) 1899 Cléopâtre [Cleopatra - Robbing Cleopatra’s Tomb] (F) - 2 min. - Dir.: Georges Méliès - Prod.: Star Film Neptune et Amphitrite (F) - Dir.: Georges Méliès - Prod.: Star Film Le Christ marchant sur les eaux (F) - Dir.: Georges Méliès - Prod.: Star Film 1900 Le jugement de Phryne (F) - Prod.: Pathé La naissance de Vénus (F) - Dir.: Maurice Caussade - Prod.: Pathé Le tonneau des Danaïdes (F) - Dir.: Georges Méliès - Prod.: Star Film Les trois bacchantes (F) - Dir.: Georges Méliès The Last Days of Pompeii (GB) - 2 min. - Dir.: Walter Booth - Prod.: Robert William Paul Passione di Cristo [La passione di Gesù - Passion of Christ] (I) - Dir.: Luigi Topi & Ezio Cristofari Soldiers of the Cross [Early Christian Martyrs] (AUS) - Dir.: Joseph H. Perry & Herbert Booth - Prod.: Salvation Army

1911 Heisses Blut (D), 830 meter, Zigomar (F), 935 meter Gli ultimi giorni di Pompei (1908 - I) - ca. 20 min. - Dir.: Luigi Maggi, Arturo Ambrosio Cléopâtre (1910 - F) - ca. 19 min. - Dir.: Ferdinand Zecca, Henri Andréani Salammbô [Salambo - La prêtresse de Tanît] (1911 - I) - ca. 17 min. - Dir.: Arturo Ambrosio 1910 Den hvide sklavenhandel (DK), 706 meter; Afgrunden (DK), 750 meter, 1911 Heisses Blut (D), 830 meter, Zigomar (F), 935 meter 1912 Les Misérables (F), 3400 meter, Queen Elizabeth (GB/F), ca. 1500 meter La caduta di Troia (1911 - I) - ca. 33 min. - Dir.: Piero Fosco (= Giovanni Pastrone); Luigi Romano Borgnetto From the Manger to the Cross (1912 – USA) - 60 mins - Dir.: Sidney Olcott Quo vadis? (1912 - I) - ca. 120 min. - Dir.: Enrico Guazzoni Cleopatra (1912 – USA) – 88 min. – Dir.: Charles L. Gaskill Gli ultimi giorni di Pompei (1913 - I) - ca. 109 min. - Dir.: Eleuterio Rodolfi, Mario Caserini Cabiria (1914 - I) - 181 min (2006) - Dir.: Piero Fosco (= Giovanni Pastrone) Salambo (1914 – I) - ca. 83 min. – Dir.: Domenico Gaido Judith of Bethulia [Her Condoned Sin] (1914 - USA) - ca. 61 min. - Dir.: D. W. Griffith Intolerance (1916 - USA) - 163 min. - Dir.: D.W. Griffith Cleopatra (1917 - USA) - 125 min. - Dir.: James Gordon Edwards Fabiola (1918 - I) – ca. 90 min. - Dir.: Enrico Guazzoni The Ten Commandments (1923 - USA) - 146 min. - Dir.: Cecil B. DeMille Quo vadis? (1924 - I/D) – 90 min. - Dir.: Georg Jacoby, Arturo Ambrosio, Gabriele D'Annunzio Ben-Hur. A tale of the Christ (1925 - USA) - 143 min. - Dir.: Fred Niblo Salambo (1925 – F/A), - ca. 140 min. - Dir.: Pierre Marodon Gli ultimi giorni di Pompei (1926 - I) - ca. 182 min. - Dir.: Carmine Gallone, Amleto Palermi The King of Kings (1927 - USA) - 112 min. - Dir.: Cecil B. DeMille The Private Life of Helen of Troy (1927 - USA) – 87 min, - Dir.: Alexander Korda

De ‘oudheidfilm’ is een genre (met een set subgenres) een voor het publiek herkenbaar product dat voldoet aan de kijkersverwachtingen  boordevol conventies die slechts zelden doorbroken worden (Fellini, Pasolini, Cacoyannis; de peplumfilms van Italiaanse makelij, ca1950-1965, die de conventies opblazen, in beide betekenissen van het woord) Bijbelfilm, Jesus-film Epic, colossal Sword-and-sandal, peplum …

De zwaartepunten (cirkelgrootte = relatief gewicht) Mythisch Griekenland Bijbel: OT ‘de rest’ Griekse wereld Mythisch Rome Rome Caesar / keizers Republiek joden NT christenen ‘mythisch’ Late oudheid barbaren

Narratieve conventies Kwaadaardig imperium tegenover onderdrukte minderheid (religieus, ethnisch/nationaal) Kwaadaardig imperium tegenover goedaardig imperium West tegenover Oost Waanzinnige heerser, eenzame wreker Strongman en (tragische) femme fatale Queeste (werken, nostos…)

Visuele conventies Filmisch weinig: de oudheidfilm volgt in camera en montage de algemene ontwikkelingen (zij het dat de oudheid-film overwegend wel zeer behoudend is) In de enscenering [de algehele aankleding, costuums, decors, de standaard-scenes als de circus, het amfitheater, het schip met galeislaven, de orgie, de kerker, het slagveld], zijn de conventies zeer sterk. Zo sterk dat je mag spreken van geconditioneerde kijkersverwachtingen. Symbool: de onhistorische maar alomtegenwoordige ‘polsbanden’! Met een signaalfunctie: oudheid!

De inspiratiebronnen van de oudheidfilm 1 Antieke bronnen teksten én archeologie, en de wetenschappelijke interpretatie daarvan (als het te pas komt...) 2 Historische romans Edward B. Lytton, The last days of Pompeii, 1834 Lew Wallace, Ben-Hur, 1880 Henryk Sienkiewicz, Quo vadis, 1896 en latere voorbeelden, als Howard Fast, Spartacus enz enz 3 Historieschilderkunst, met name de 19de-eeuwse academische kunst denk hierbij ook aan de massa-verspreiding als prent, fotogravure, boekillustratie, toverlantaarnplaatje enz 4 Theater in de ruime zin van het woord, dus ook lebende Bilder, tableaux animés/vivants, toga plays, grootschalige shows, spectacles, opera’s. 5 Film dat oudheidfilms oudheidfilms inspireren is nogal vanzelfsprekend; maar zoek het ook in andere hoek: bv de martial arts film, plus de nieuwere media: games enz NB: dit alles in voortdurende wisselwerking en onderlinge beïnvloeding!!

Jean-Léon Gérôme (1824-1904), Cléopâtre devant César

Jean-André Rixens (1846-1925), La mort de Cléopâtre 1874

Hans Makart (1840-1884), Der Tod der Kleopatra 1875/1876

Laurens Alma-Tadema (1836-1912), Anthony and Cleopatra 1883

Kleurenlitho naar Alexandre Cabanel (1823-1889), Cléopâtre assayant des poisons sur des condamnés à mort, 1886 (let op de panter! die wordt in de film een signaal: dit is een gevaarlijke, machtige femme fatale, te vergelijken met haar huisdier)

Jean-Léon Gérôme, Pollice verso, c.1859

Jean-Léon Gérôme, Ave Caesar Jean-Léon Gérôme, Ave Caesar! Nous qui allons à la mort vous saluons, 1859

Edwin Howland Blashfield, Commodus, dressed as Hercules, leaves the amphitheatre at the head of the gladiators, 1878

Cabiria visione storica del terzo secolo a.C. Itala Film, Torino 1914

Script door Giovanni Pastrone en Gabriele d’Annunzio gebaseerd op: Het geschiedwerk van Titus Livius, 59 v.C. – 17 n.C. bekend onder de titel Ab urbe condita en wel de boeken 21-30, handelend over de Tweede Punische Oorlog

Regie: Giovanni Pastrone (‘Piero Fosco’) 1883-1959

Scenarist: Gabriele D’Annunzio 1863-1938

Numidië. Mas(s)inissa, vorst van de Numidiërs Numidië *Mas(s)inissa, vorst van de Numidiërs *Syphax, vorst van de Numidiërs Rome Fulvius Axilla Maciste, zijn bediende *Publius Cornelius Scipio, Romeins aanvoerder *Gaius Laelius, zijn rechterhand Syracuse *Archimedes DRAMATIS PERSONAE Sicilië Batto, zijn vrouw en zijn dochter Cabiria Croessa, voedster/oppas van Cabiria Karthago *Hasdrubal, vorst van Karthago *Hannibal, Karthaags legerleider Karthalo, hogepriester van Moloch *Sophoni(s)ba, dochter van Hasdrubal Bodastoret, herbergier Elissa, bediende van Sophoniba = Cabiria

HET HISTORISCHE KADER 264-241 Eerste Punische Oorlog: strijd op en om Sicilië, en zeeoorlog. Sicilië wordt Romeins gebied. 241-238 Muiterij van de Karthaagse huurlingen. Rome pikt Sardinië en Corsica in. 237- Karthago breidt macht uit in Spanje (vanaf 221 onder leiding van Hannibal). Rome mengt zich in de Spaanse zaken. 218 Rome verklaart Karthago de oorlog. Hannibal trekt over de Alpen naar Noord-Italië. 218-203 Hannibal behaalt meerdere overwinningen in Italië, maar er volgt geen beslissende slag. Hij trekt door Italië, terwijl de Romeinen de strijd verleggen naar vooral Spanje.

In deze periode, in 213, proberen de Romeinen tevergeefs Syracuse, een van de afvallige steden op Sicilië, in te nemen, naar verluidt omdat Archimedes met zijn vernuft de verdediging bijstaat. 213 Syphax, de koning van Numidië, schaart zich aan Romeinse zijde. Zijn tegenstrever Masinissa steunt Karthago. Daarna wisselt Syphax enkele malen van partij. 205 Hasdubral huwelijkt zijn dochter Sophoniba uit aan Syphax en deze kiest de zijde van Karthago. 204 Onder leiding van Publius Cornelius Scipio steken de Romeinen over naar Afrika. Masinissa biedt zijn diensten aan aan Rome.

202 Slag bij Zama: finale Romeinse zege. 203 Scipio wint een grote slag. Syphax’ koningsstad Cirta wordt ingenomen door Masinissa en Syphax gevangen. Masinissa neemt het rijk van Syphax over, én ook Sophoniba. Dat laatste loopt verkeerd af, want de Romeinen vertrouwen het niet Masinissa met de dochter en ex-vrouw van de vijand gehuwd te zien. Het koningschap van Masinissa wordt echter door de Romeinse senaat bevestigd. Hannibal keert terug naar Karthago. 202 Slag bij Zama: finale Romeinse zege. 201 Karthago is gedwongen vrede te sluiten. Het filmische verhaal is dus hecht verankerd in de laatste twee decennia van de derde eeuw v.Chr.

Geïnspireerd door Flauberts Salammbo (1862) voegen de scriptschrijvers aan het geschiedverhaal (ontleend aan Livius) het volgende toe: Karthago als een gevaarlijk oriëntaals oord -- met kinderoffers (het (verijdelde) offer van de ontvoerde Cabiria is de kern van het plot). De femme fatale (uit Livius) heeft trekjes van Flauberts priesteres Salammbo

Verbeeldingen van Flauberts Salammbo

De forzuto (strongman): hier Bruto Castellani als Ursus in Quo vadis?, 1912

Even terug naar de Körperkultur Even terug naar de Körperkultur. Daar ligt ook de opkomst van ‘body-building’: de grondlegger was Eugen Sandow, 1867-1925

De super forzuto: Bartolomeo Pagano als Maciste in Cabiria, 1914

Bartolomeo Pagano 1878-1947, Europa’s meest populaire strongman

Ben-Hur A Tale of the Christ M-G-M 1925

Bronnen Hoofdbron Lew. Wallace’s roman Ben-Hur, A tale of the Christ, 1880 2) Secundair: antieke bronnen Wallace baseerde zich bovenal op Flavius Josephus (Bellum Judaicum, uit 75-79) het Nieuwe Testament Philo Judaeus (Legatio ad Gaium, uit 40-45) Daarnaast op een ruime selectie antieke bonnen en moderne literatuur.

Bewerkt door June Mathis, script Carey Wilson

Het historisch raamwerk Voorspel: geboorte van Jezus, 4 v.C. ? 15-26 Valerius Gratus prefect van Judaea 26-36 Pontius Pilatus prefect van Judaea Tijdens zijn prefectuur de kruisiging van Jezus in 30 of 33 [NB: meestal spreekt men van procurator i.p.v. prefect, maar voor deze periode is prefectus de juiste benaming]  

schouwtonelen waar het De twee belangrijkste schouwtonelen waar het verhaal zich afspeelt: Jeruzalem en Antiochië. Daarnaast zijn er enkele scenes in Bethlehem, in Galilea (o.m. Nazareth), op zee, ergens in Italië, en in de woestijn ten oosten van de Jordaan

Naast de roman,vormt de negentiende-eeuwse historieschilderkunst een belangrijke inspiratiebron, bijvoorbeeld voor de wagenrennen, de sleutelscene in boek en verfilmingen. Jean-Léon Gérôme (1824-1904), Circus Maximus, 1876

Alexander von Wagner (1838-1919), The chariot race, ca. 1893

Poster voor theaterversie van Ben-Hur, New York 1899

Arthur Wotner als Judah Ben-Hur en Ethel Warwick als Iras in een Britse toneelversie, 1902

Naast het theater komen ook andere films als inspiratiebron in aanmerking: circusscène in Quo vadis? (Italië/Oostenrijk 1924)

CONCLUSIE De oudheidfilm is te beschouwen als een reservaat vol van negentiende-eeuwse beelden van de oudheid, ontleend aan de historische roman, de historie-schilderkunst, het toneel… maar die beelden en de narratie worden vaak gemanipuleerd teneinde de actualiteit te becommentariëren (met alle vragen vandien betreffende een bewuste receptie van dergelijke verwijzingen door het publiek)

een still uit Scipione l’Africano (Gallone, 1936)

VOORUITBLIK Van Cabiria 1914 naar Wrath of the Titans 2012: een eeuw receptie van de oudheid in de film – en dat stemt niet noodzakelijkerwijs hoopvol vanuit het gezichtspunt van de oudhistoricus. Wat verandert, is de receptie, van oudheid en oudheidfilm, door filmmaker en publiek: de oudheidfilm zingt zich geheel los van een werkelijke verankering in de (kennis van de) wereld van de oudheid: de ooit vanzelfsprekende ‘klassieke vorming’, waar een negentiende-eeuwse historieschilder, romancier of toneelmaker nog van uitging, is niet meer De oudheidbeelden uit de film worden steeds minder aan andere beelden van de oudheid (bijvoorbeeld die van historici) getoetst: de kloof tussen ‘populaire’ en ‘wetenschappelijke’ beelden van de oudheid groeit