Brief aan een middelmatige man Prof. Dr. J. Dohmen

INHOUD Brief van een middelmatige man (2010) Inleiding 1. Zelfontplooiing: uitdaging of valkuil? 2. Leven in de posttraditionele orde 3. Lessen van een samoerai 4. De zorg voor zichzelf als moderne levensstijl 5. Alternatieven voor de levenskunst 6. Brief aan een middelmatige man Prof. Dr. J. Dohmen

ACHTERGROND: DE LIBERALE TIJDSGEEST Jonathan Frantzen: VRIJHEID (ROMAN 2010) ‘Hij had geen flauw benul van wie hij was en wat hij met zijn leven aan moest. Alles wat op zijn weg kwam, dwong hem in een richting die hem de enige juiste leek, maar zodra zich dan weer iets nieuws aandiende, dwong dat hem in een heel andere richting, die ook de enige juiste leek. Er was geen ordenende structuur, geen perspectief waarbinnen hij zichzelf kon oriënteren, hij kwam zichzelf voor als een balletje in een flipperkast, dat maar voort bleef rollen om het rollen zelf…. Prof. Dr. J. Dohmen

‘…Het idee om zijn huwelijk eraan te geven en opnieuw te beginnen met Lalita, had hem onweerstaanbaar geleken, tot hij zich zich herkende in die oudere collega uit Jessica’s verhaal, een van die talloze blanke Amerikaanse mannen die recht meenden te hebben op meer, en meer en meer, en dat maakte er opeens een romantische vorm van Amerikaans imperialisme van, iets jongs en exotisch willen hebben omdat het artikel van eigen bodem niet langer voldeed. Wie was hij? Wat moest hij toch met zijn leven aanvangen?’ Prof. Dr. J. Dohmen

ik voel me vrij, maar wat kan ik ermee? Zogenaamde vrijheid ik voel me vrij, maar wat kan ik ermee? Hoe kan ik met mijn eigen vrijheid uit de voeten? Hoe moet ik mijn leven vormgeven? Hoe moet ik nu verder? Wat kan ik bijdragen aan de samenleving? Prof. Dr. J. Dohmen

Houellebecq over het liberalisme ‘De vrijheid lijkt me een mythe’ ‘Alles in onze wereld is toeristisch geworden. In de vakantie moet je het ervan nemen. Zo heb je cultuurvakanties, gastronomische vakanties, maar ook seksueel toerisme, soms onder het mom van cultuur en gastronomie. De sekstoerist koopt twee weken geluk, zo moet je het zien. Twee weken geluk, de rest van het jaar moet hij zich kapot werken.’ Prof. Dr. J. Dohmen

BRIEF VAN EEN MIDDELMATIGE MAN Prof. Dr. J. Dohmen

Mijn leven lang heb ik heel goed willen zijn in iets, DE BRIEF Mijn leven lang heb ik heel goed willen zijn in iets, willen uitblinken in het een of ander, me willen onderscheiden van anderen, waardering willen oogsten voor iets dat ik beter kan dan anderen. Ik ben nu 50 en ik heb in de loop der tijd wel wat talentjes bij mezelf ontdekt, ik ben een beetje goed in dit en dat, maar verder ben ik niet gekomen en dat is niet genoeg. Zeg niet dat ik mijn streven moet loslaten, want dat is gemakkelijker gezegd dan gedaan. Het zou immers betekenen dat ik mij moet neerleggen bij mijn middelmatigheid. Dat is erg moeilijk. Misschien wel net zo moeilijk als onder ogen zien waarom ik zo graag heel goed wil zijn in iets. Accepteren? T.van H. (50, man), Amsterdam; (Ingezonden brief voor de rubriek ‘Wat zou u doen? Dilemma’s’, in: Volkskrant Magazine, 21 maart 2009, pagina 6.) Prof. Dr. J. Dohmen

Middelmatigheid is een relatiebegrip, tussen 2 uitersten Functioneel in onderwijs, sport etc Heel andere betekenis in alledaagse leven: een loser zijn! (geen status, roem, geld, succes..)

De neoliberale levensstijl status roem bling bling zogenaamde Top Prestaties carrière / succes Prof. Dr. J. Dohmen

De winnaar: de Marlboro Man Prof. Dr. J. Dohmen

Dodelijke cocktail Prof. Dr. J. Dohmen

Een ander ideaal: sociale zelfontplooiing Wat betekent het jezelf te ontwikkelen, te bilden? Hoe doe je dat? Met welke (waarden)oriëntatie doe je dat? Hoe worden we meer dan louter calculerende en consumerende burgers? Prof. Dr. J. Dohmen

Deel 1: De posttraditionele orde Prof. Dr. J. Dohmen

Het einde van de traditionele orde Prof. Dr. J. Dohmen

Fundamentele wijzigingen in de laatmoderne samenleving Welke zijn de bepalende veranderingen in de laatmoderne samenleving? De markt Expert­systemen Media Prof. Dr. J. Dohmen

De markt Een groot deel van ons actuele leven draait om geld, goederen en dienstverlening. Prof. Dr. J. Dohmen

De opkomst van wetenschappelijke en technologische expertsystemen Prof. Dr. J. Dohmen

Mediamaatschappij Prof. Dr. J. Dohmen

Van emancipatie naar levensstijl Losmaking van de ketenen van het verleden Bestrijden van onrechtvaardige verhoudingen tussen groepen mensen en tussen individuen onderling De opkomst van het principe van zelfbeschikking Prof. Dr. J. Dohmen

Emancipatiepolitiek: Wie is mijn onderdrukker? Levenspolitiek: Life politics Emancipatiepolitiek: Wie is mijn onderdrukker? Levenspolitiek: Wie ben ik, wie wil ik zijn, en hoe moet ik leven? De strijd om de betekenis van de eigen identiteit. Prof. Dr. J. Dohmen

Het gevecht om een eigen leven ‘Er bestaat in het westen nauwelijks een meer verspreid verlangen dan dat om “een eigen leven te leiden.” Als een reiziger in Frankrijk, Finland, Polen, Zwitserland, Engeland, Duitsland, Hongarije, Amerika of Canada zou vragen wat mensen daar werkelijk beweegt en wat ze willen bereiken, dan kan het antwoord zijn: meer geld, werk, liefde, God of wat dan ook, maar het zou ook in toenemende mate de belofte van ‘een eigen leven’ zijn. […] Het is amper overdreven om te zeggen dat het dagelijks gevecht om een eigen leven te leiden de collectieve ervaring van de westerse wereld is geworden.’ (Beck en Beck-Gernsheim, 2002, 22). Prof. Dr. J. Dohmen

A life of one’s own in a runaway world Prof. Dr. J. Dohmen

De improvisatiemaatschappij ‘complexiteit zonder richting’ HANS BOUTELLIER Gebrek aan morele helderheid Institutionele complexiteit De noodzaak van permanente improvisatie gebrek aan morele helderheid institutionele complexiteit (de onoverzichtelijke organisatie van de samenleving) Prof. Dr. J. Dohmen

BESCHAVING OF BARBARIJ? ‘Onze improvisaties variëren van fanatiek structureren tot hopeloos geklungel, van schitterende harmonie tot ‘ík rotzooi maar wat aan.. ‘ (27) Prof. Dr. J. Dohmen

Welke levenspolitiek? Het dagelijks gevecht om een eigen leven te leiden is de collectieve ervaring van de westerse wereld is geworden.’ (Beck en Beck-Gernsheim, 2002, 22). Hoe kunnen laatmoderne individuen dat gevecht om hun eigen identiteit met succes voeren? Prof. Dr. J. Dohmen

DRIE ASPECTEN VAN LEVENSPOLITIEK EXPERTISE, EIGEN STIJL, RELATIES Prof. Dr. J. Dohmen

Wie is mijn expert? Prof. Dr. J. Dohmen

Wat is mijn levensstijl? Wie is mijn expert? Wat is mijn levensstijl? Prof. Dr. J. Dohmen

Wat is mijn levensstijl? Met wie verbind ik mij? Wie is mijn expert? Wat is mijn levensstijl? Met wie verbind ik mij? Prof. Dr. J. Dohmen

Kansen voor het laatmoderne individu Democratie Welvaart Veiligheid Onderwijs Risico’s: Heteronomie Inauthenticiteit hedonistisch gebrek aan engagement ’wie was hij, wat moest hij toch met zijn leven beginnen.’ Prof. Dr. J. Dohmen

Deel 2. Het antwoord van Michel Foucault: Levenskunst! Prof. Dr. J. Dohmen

Het concept van de levenskunst Het woord ‘levenskunst’ ars vitae bestaansethiek, zelfbeheer, toewijding aan jezelf, toeeigening van jezelf, zelfstilering, zelfontplooiing zelfwerkzaamheid en, hoe kan het tegenwoordig ook anders: zelfmanagement. Zorg voor zichzelf, een omschrijving die teruggaat op het Latijnse cura sui. Prof. Dr. J. Dohmen

De Bestaansethiek van Michel Foucault ‘Waarom zou niet iedereen een kunstwerk van zijn leven kunnen maken? Waarom is die lamp, dit huis wel een kunst­werk en mijn leven niet?’ (Foucault, 1983, 64) Hoezo eigen levensstijl? Prof. Dr. J. Dohmen

Wijziging (de wending van Foucault) ‘Aanvankelijk heb ik misschien te veel nadruk gelegd op overheersings- en machtstechnieken. Gaandeweg ben ik steeds meer geïnteresseerd geraakt in de interactie tussen het zelf en anderen in de technieken van persoonlijke beheersing, (Foucault, 1995, 40) Prof. Dr. J. Dohmen

‘Een leven zonder zelfonderzoek is het niet waard geleefd te worden.’ Socrates ‘Een leven zonder zelfonderzoek is het niet waard geleefd te worden.’ ‘Het zou mooi zijn als wijsheid iets was dat zou kunnen stromen van iemand die vol is, naar iemand die leger is.’ Prof. Dr. J. Dohmen

Een cultuur van het zelf ‘De zorg voor zichzelf die bij Socrates in hoog aanzien stond, is door de filosofie … in het middelpunt geplaatst van de ‘levenskunst’ die filosofie pretendeert te zijn. en heeft .. de omvang en vormen aangenomen van een werkelijke ‘cultuur van het zelf’. Hieronder dient men te verstaan dat de zorg voor zichzelf als beginsel algemene verspreiding vond’. Prof. Dr. J. Dohmen

EEN ANDERE LAATMODERNE ETHIEK ‘De zorg voor zichzelf is voor de Grieken niet! pas ethisch omdat het om zorg voor de ander gaat. De zorg voor zichzelf is in zichzelf al ethisch. Ze brengt echter complexe verhoudingen tot anderen met zich mee, doordat dit ethos van de vrijheid ook een manier is om voor anderen zorg te dragen.’ (Michel Foucault) Prof. Dr. J. Dohmen

Structuur van zelfzorg De relatie tot jezelf (rapport à soi), zorg voor jezelf Waarvoor? Waarom? Hoe? Waartoe? Prof. Dr. J. Dohmen

Zorg voor zichzelf Aandachtig waarnemen, reflecteren dan wel overdenken, fantaseren en je verbeelden, gevoelens hebben, verlangens koesteren, echt willen, evalueren, besluiten, oefenen, timen en handelen Prof. Dr. J. Dohmen

Waar wil ik naartoe? Zelfkennis ‘Ken jezelf’ Zelfonderzoek ‘Wie ben ik? Waar kom ik vandaan? En: hoe sta ik er nu voor?’ Waar wil ik naartoe? Prof. Dr. J. Dohmen

De zorg voor de eigen handelingsbekwaamheid Oefenen De zorg voor de eigen handelingsbekwaamheid Prof. Dr. J. Dohmen

het zoeken naar, uitvinden en scheppen van je eigen morele oriëntatie. Wat voor leven wil ik leiden? Wat vind ik waardevol en wat niet? Welke verlangens vind ik minder van belang en welke tellen en zijn de moeite? Prof. Dr. J. Dohmen

Timing ‘Als je niet vrijwillig over het leven nadenkt, word je er door het leven wel toe gedwongen. Die ervaring doe ik telkens opnieuw op in het ziekenhuis waar ik sinds enkele jaren werk. Daar liggen veel mensen die plotseling heel diep over het leven moeten nadenken. Dat hadden ze ook veel eerder kunnen doen!’ (Schmid, 2000, 21). Prof. Dr. J. Dohmen

POSTTRADITIONELE GESITUEERDHEID RATRACE Je moet actief zijn Inventief zijn, Met veel hulpbronnen, Je eigen ideeën ontwikkelen, Sneller en creatiever zijn (‘A life of one’s own in a runaway world.’ Beck) Prof. Dr. J. Dohmen

Levenskunstenaars zijn jongleurs Kunnen omgaan met tegenstrijdige informatie, dialogen kunnen voeren, vaardigheid in onderhandelen, compromis­bereidheid, conflictbeheersing, timing. Prof. Dr. J. Dohmen

‘De ethiek van de zorg voor zichzelf als vrijheidspraktijk’ (1983) Hegel: vrij zijn is niets, vrij worden is alles. Vrijheid moet je leren Moderne mensen kunnen alleen autonoom, vrij worden in concrete leerprocessen: ‘vrijheidspraktijken’ Prof. Dr. J. Dohmen

Vrijheid is altijd gesitueerde, contextuele vrijheid Vrijheidspraktijk Vrijheid is altijd gesitueerde, contextuele vrijheid Vrijheid is altijd relatieve vrijheid Vrijheid is bovendien altijd relationele vrijheid Vrijheid leren is een duurzame, levenslange opdracht Zelfontplooiing is geen voltooiing of perfectie. Prof. Dr. J. Dohmen

Levenskunst, zelfzorg en Motivatie NACHTTREIN NAAR LISSABON HANDWERK VAN DE VRIJHEID Prof. Dr. J. Dohmen

volities, wensen over concrete wensen en verlangens. Harry Frankfurt Split level self Verlangens of wensen, volities, wensen over concrete wensen en verlangens. Prof. Dr. J. Dohmen

Articuleren, begrijpen en beoordelen Het handwerk van de vrijheid: Articulatie Begrijpen Beoordelen Prof. Dr. J. Dohmen

Conclusie motivatie: De menselijke levensloop wordt op tal van manieren bepaald: maatschappelijke omstandigheden persoonlijke gesitueerdheid biografie vaardigheden Motivatie ONTDEKKEN WAT WE ECHT WILLEN EN ERACHTER GAAN STAAN Prof. Dr. J. Dohmen

5. SLOTOVERWEGINGEN LEVENSKUNST = Souci de soi / zorg voor zichzelf Op zoek gaan naar een eigen levenshouding Relatie onderhouden met jezelf, Zelfbeheer/ toewijding aan jezelf / coping Leren omgaan met het leven: voorspoed en tegenspoed, conflicten, ambiguiteiten Sociale zelfontplooiing Schmid: bewuste poging de tijd van leven niet zomaar voorbij te laten gaan Prof. Dr. J. Dohmen

Misverstanden over levenskunst: Zelfzorg is egoïsme en narcisme (antwoord: zelfzorg is juist de poging om deze beide al te menselijke neigingen te voorkomen); Zelfzorg is navelstaren (antwoord: zelfzorg is juist een moraal van denken, oriënteren, doen en laten); Zelfzorg is puur zelfgericht (antwoord: nee, het gaat om juiste afstemming op de ander) Zelfzorg is almachtsstrategie (antwoord: zelfzorg is juist het ontdekken van grenzen en leren je daartoe te verhouden). Prof. Dr. J. Dohmen

MEER MISVERSTANDEN Zelf­zorg is overbodig, lifestyle voldoet (antwoord: u bent slachtoffer van de markt – we hebben een beter leven nodig); Zelfzorg is elitair, dat kan alleen de blanke rijke middenklasse (antwoord: iedereen heeft het nodig en niemand beschikt er vanzelf over. Zie Socrates: ‘Het zou mooi zijn als wijsheid iets was dat zou kunnen stromen van iemand die vol is, naar iemand die leger is.’); Politiek is veel belangrijker; het gaat om sociale arrangementen (antwoord: zulke arrangementen scheppen nog lang geen goede praktijken. Zonder zelfzorg geen burgerschap). Prof. Dr. J. Dohmen

ALTERNATIEVE ETHIEKEN De deugdethiek (After Virtue / MacIntyre, 1981); afwending van het moderne individualisme en roep om terugkeer naar een klassieke gemeenschap. De zorgethiek (In a different voice / Gilligan 1982); kritiek op het liberale autonomie denken en pleidooi voor een relationele moraal in termen van zorg en aandacht. De presentie-ethiek: gebroken levens kennen geen levenskunst of zelfzorg De bestaansethiek/levenskunst (Le souci de soi/ Foucault 1984); kritiek op het liberale individualisme en pleidooi voor een bestaansethiek en zelfzorg De capability approach (The fragility of goodness, Nussbaum 1986); eerste aanzet van de opbouw van een positieve moraal op basis van ontwikkelen van mogelijkheden. Prof. Dr. J. Dohmen

Brief aan een MM: geïntegreerde bestaansethiek Reflectie, vaardigheden, oriëntatie Integratie empathie Integratie deugden Zelfzorg én zorg voor de ander Sociale zelf­ontplooiing Prof. Dr. J. Dohmen

Mijn leven lang heb ik heel goed willen zijn in iets, DE BRIEF Mijn leven lang heb ik heel goed willen zijn in iets, willen uitblinken in het een of ander, me willen onderscheiden van anderen, waardering willen oogsten voor iets dat ik beter kan dan anderen. Ik ben nu 50 en ik heb in de loop der tijd wel wat talentjes bij mezelf ontdekt, ik ben een beetje goed in dit en dat, maar verder ben ik niet gekomen en dat is niet genoeg. Zeg niet dat ik mijn streven moet loslaten, want dat is gemakkelijker gezegd dan gedaan. Het zou immers betekenen dat ik mij moet neerleggen bij mijn middelmatigheid. Dat is erg moeilijk. Misschien wel net zo moeilijk als onder ogen zien waarom ik zo graag heel goed wil zijn in iets. Accepteren? T.van H. (50, man), Amsterdam; (Ingezonden brief voor de rubriek ‘Wat zou u doen? Dilemma’s’, in: Volkskrant Magazine, 21 maart 2009, pagina 6.) Prof. Dr. J. Dohmen 58

De middelmatige man Wie is de middelmatige man, wat is hij voor iemand? Kent hij zichzelf goed? Wat verstaat hij onder middelmatigheid? Heeft hij zijn verlangens onderzocht en zijn wil gevormd? Heeft hij zich geoefend? Wat wil hij echt? Kortom: heeft hij zijn persoonlijkheid bewust in een bepaalde richting ontwikkeld? Prof. Dr. J. Dohmen

Antwoord aan De middelmatige man - Doe aan zelfbeheer (zelfkennis, oefeningen, wilsvorming) - herijk je relaties: welke rol speelt de ander voor jou? - Wat is je horizon. Hoe en waarop oriënteert jij je?

Toepassingen: levenskunst voor jongeren Jongeren worstelen met de invulling van hun positieve vrijheid: Verhouding tot gezag Indeling van hun tijd: studie, werk,vrije tijd, leeftijd kairos, Genotsmiddelen Lichaam: kleding, gezondheid, seksualiteit Plaats in de peergroep Authenticiteit: wat vinden ze werkelijk van belang? deugden (gewoontes) en waarden Omgang met internet en techniek (mobieltjes..) Prof. Dr. J. Dohmen

Levenskunst voor ouderen: leren omgaan met van de tweede levenshelft Teruggetrokken leven of in het volle leven blijven staan? Ambitieus, actief werkzaam zijn of gericht op het hier en nu? Sober en eenvoudig zijn of leven in welstand en luxe? Mild of streng zijn voor jezelf? Gefragmenteerd en spanningsvol leven, of min of meer geïntegreerd? Worstelen met de eindigheid en bang zijn voor de dood, of leven in gemoedsrust? Prof. Dr. J. Dohmen

Vindica te tibi ‘neem jezelf in beheer’! Prof. Dr. J. Dohmen