Olanda Momcilovic & Ingrid Kroezen NIP - CINS 03-02-2014 Kinderen en rouw Olanda Momcilovic & Ingrid Kroezen NIP - CINS 03-02-2014

Na een schokkende gebeurtenis doet zich bij de persoon allereerst een gevoel van verbijstering, schrik en ongeloof voor Sommige kinderen blijven uiterst kalm en kunnen rustig vertellen wat is gebeurd, anderen klappen dicht, huilen, lachen of doen gewoon alsof er niets aan de hand is

De 4 rouwtaken voor kinderen Rouwende hebben behoefte aan om te weten waar ze aan toe zijn ne een verlies. Hoe lang gaat het rouwen duren? De rouwtaken zijn heel populeer om die controle te hebben over het proces. Maar rouw gaat zijn eigen genag.

1 Beseffen dat iemand echt dood is 3-5 jaar Ze ervaren dood als scheiding, iets omkeerbaar, tijdelijk Richten zich op primaire steunfiguren om hun gevoelens van angst te verminderen - scheidingsangst Plassen in bed, duimzuigen, stil, teruggetrokken, extreem lastig, Slaapwandelen, praten in slaap, nachtmerries

1 Beseffen dat iemand echt dood is 6-10 jaar Baseren ze zich minder op reacties van ouders en begrijpen beter wat er aan de hand is Juist heel kwetsbaar – bezitten nog niet altijd de vaardigheden om hiermee om te gaan Levendige fantasie – zoeken een oorzaak – vaak bij zich zelf – schuldgevoelens Gedragsproblemen, slecht slapen, buikpijn Regressie …

1 Beseffen dat iemand echt dood is Eerlijke en concrete informatie geven over het gebeurde Betrek het kind bij alle aspecten van het afscheid nemen en geef hierover duidelijke uitleg Hij is net zo koud als deze water Slaapt hij? Beweegt zijn voet wel of niet? Gaat papa naar zijn werk in de hemel? Volwassenen kunnen kk niet beschermen tegen aanwezigheid van de dood en de gevolgen daarvan voor hun leven. Het duur altijd heel lang voordat het echt doordringt dat iemand nooit meer terugkomt. Dat is echt zware opgave Het helpt om te beseffen dat iemand dood is (als dat mogelijk si) de overledene zelf zien en echt afscheid kunnen nemen. Dwing nooit als ze dat niet willen maar vraag waar ze tegen op zien, stimuleert. Betrek kk zoveel mogelijk bij alles wat geregeld moet worden. Hun inbreng en wensen zijn belangrijk.

2 Omgaan met gevoelens Durf te praten, blijf vragen beantwoorden Kinderen reageren op een manier die eigen is aan henzelf, hun leeftijd en mogelijkheden Intens verdriet, woede, schuldgevoel, jaloezie Een groot verlangen naar de aanwezigheid van de overledene Hoe jonger het kind, hoe meer begeleiding nodig, zowel affectief als cognitief, bij de verwerking van ervaringen Durf te praten, blijf vragen beantwoorden De pijntolerantie van kinderen is laag. Ze proberen de emotionele pijn te ontlopen, en wisselen het af met spelen en zelfs vrolijk zijn. Ze weten nog niet dat de gevoelens van intens verdriet, maar ook woede, schuldgevoelens, jaloezie en het pijnlijk gemis van die ander, erbij horen en ze weten nog niet dat deze gevoelens tijdelijk zijn. Kinderen doen hun best niets te voelen, trekken zich terug, en delen deze gevoelens met niemand. Vaak, immers, zijn hun ouders te verdrietig. Soms worden aan kk gezegd dat ze sterk moeten zijn en niet emoties laten zien. emoties moeten kunnen stromen, juist door tranen te laten zien, kunnen verdriet en al die andere gevoelens gedeeld worden.

3 Verder leven met het gemis Volwassenen denken vaak dat het voor kinderen beter is om niet meer aan het gebeurde de denken of over praten Het is juist belangrijk wel over te praten! Wie brengt me naar paardrijden? Met wie moet ik voetbal kijken? Gaat mijn vader me nu knuffelen? Mag je wel lachen? In eerste periode zijn er telkens gebeurtenissen die het kk confronteren met het verlies. De confrontaties (verjaardagen, kerst..) zijn vaak heel zwaar. Hoe zwaar hangt af van de relatie met de overledene. Ook als dat slechte relatie was – schuld gevoel dat je nooit goed kan maken.

4 De overleden persoon emotioneel een plek geven De meeste kinderen lukt het wonderbaarlijk goed om het verlies te verwerken De veerkracht van kinderen is soms verrassend groot Maar tegelijkertijd zijn er ook veel kinderen die er moeite mee hebben Het kind staat voor de taak de overledene een plaats te geven in zijn emotionele leven. Er dient een verbinding tot stand te komen met de ‘afwezigheid’ zodat er ruimte komt voor nieuwe relatie. Maar hoe doe je dat? Soms hebben kk iets tastbaars nodig (ketting, armband, amulet..) Moeite/bang zijn om nieuwe banden aan te gaan (nieuwe partner van vader..) dat voelt als verraden.

Eigen manier Wet van de duale gevoelens’ (bescherming tegen ‘verdrinkingsgevoel’) Uitstel van verwerking Heftige gevoelens, explosief Fantasie Regressie Kinderen beschermen anderen Kinderen willen graag voor andere zorgen Kinderen willen niet zo bijzonder zijn Kinderen willen graag iets doen Honderdmaal (leren door herhalen) A-specifieke klachten (psychosomatische klachten en concentratiestoornissen) Uitleven van actie en spel (instrument voor communicatie) Schuldgevoelens

Wat is nog normale rouw ? Ontkenning (alsof het verlies hen niet raakt) Uitstellen (probleemgedrag vertonen als de thuissituatie veilig genoeg is) Regressie (weer bedplassen, jengelen, afhankelijk gedrag) Aangepast gedrag vs oppositioneel gedrag Concentratievermindering Er wordt gewerkt aan de vier taken

Normale rouw versus gecompliceerde rouw Gevoelens Verdriet Verscheurend verlangen Gedachtes Positiever over leven en toekomst Negatief over leven en toekomst Gedrag Gerichtheid op verleden en toekomst (aanpassing) Gerichtheid op verleden en op verlies (zoekgedrag, overledene in stand willen houden) Herinneringen Troostend Pijnlijk, worden onderdrukt Controle De persoon heeft controle over de pijn De pijn heeft controle over de persoon Gecompliceerde rouw: een stoornis waarbij de rouwreacties zeer intens zijn, aanblijven en niet overgaan en een hoop problemen veroorzaken in het dagelijks functioneren.

Wanneer gecompliceerde rouw ? Het werken aan de 4 taken vlot niet Als de symptomen langer duren dan verwacht Als de symptomen het functioneren belemmeren Schuldgevoelens Eenzaamheid

Risicofactoren gecompliceerde rouw Traumatisch verlies Onverwacht verlies Geen afscheid kunnen nemen Schuldgevoelens Aard van de relatie (het vaak gepeste klasgenootje, geheimgehouden halfbroer/-zus, ouder met wie veel ruzie was) Weinig sociale steun Te veel of te weinig erkenning

Protectieve factoren verliesverwerking Hoog IQ (kan echter ook voor veel piekeren zorgen) Makkelijk temperament Positief zelfbeeld (kind en ouder) Veilige gehechtheid Gezin heeft gelijksoortige problemen eerder goed opgelost Gezin accepteert hulp Ouder kan rolmodel zijn in het omgaan met verlies Gezin heeft een goed sociaal netwerk Gezin heeft weinig andere problemen

School De plek waar niets is veranderd Een toevluchtsoord voor de rouwtaken Houvast aan de continuïteit

Adviezen voor school Biedt structuur en continuiteit Toon begrip en aandacht Accepteer en deel gevoelens Uitleg geven over gevoelens Herinneringsboek maken Maar ook: het lesprogramma moet af ?

Begeleiding Spel Tekeningen (voor-) lezen Dagboek schrijven, gedichten Brief schrijven Muziek maken / luisteren Sporten

Voordelen van het (voor-)lezen Mogelijkheid voor identificatie Verrijken van de copingsstrategien Projectie van eigen gevoelens Ontladen van spanning Inzicht in de eigen problemen Meeleven met de hoofdpersoon Woorden aangereikt krijgen voor gevoelens

Tips voor ouders Ouders kunnen het rouwproces faciliteren door: Te praten over de overledene dierbare Kind (actief) betrekken bij herinneringsactiviteiten Kind voorwerpen geven die doen herinneren aan de overledene Alert te blijven op gevoelens bij het kind Kind helpen bij het uiten van zijn / haar gevoelens (boos, bang, bedroefd, blij) Met respect over de overledene dierbare te praten De band tussen overleden dierbare en kind respecteren

Tips voor ouders (2) Kinderen kunnen de band met de overledene behouden door: De overledene te lokaliseren (bijv. in de hemel, als vlinder, als ster) Het komt veel voor dat kinderen de nabijheid van de overledene ervaren Herinneringen hebben aan de overledene en interactie met hem / haar Een voorwerp hebben / bewaren van de overledene

Afgeronde rouw Het kind ervaart nog steeds, bij vlagen, intens verdriet maar er is ruimte voor andere relaties en het kind heeft doorgaans plezier in het leven

Afgeronde rouw Het kind heeft het gevoel dat het weer mag genieten Het kind heeft een nieuw evenwicht gevonden. De rouw wordt bij elke nieuwe levensfase geactiveerd: geboorte broertje / zusje, overgang naar voortgezet onderwijs, eerste relatie, zelf ouder worden etc..

Wanneer professionele hulp bieden? Als kinderen hun gevoelens niet uiten Teruggetrokken gedrag Prikkelbaar en opvliegend Dalende schoolprestaties Concentratieproblemen Slaap- en eetproblemen Sociale problemen

Goed om te weten De signalen die kinderen uitzenden worden niet altijd als rouwverwerking geinterpreteerd Kinderen kunnen pas rouwen als hun ouders het ook doen Volwassenen kunnen schrikken van de manier waarop kinderen rouwen, het gaat op en af, de ouders denken dan dat de kinderen kennelijk niets in de gaten hebben

Dank jullie wel

Eva Alisic: Kinderen ondersteunen na trauma Slachtofferhulp: Kinderen helpen na een schokkende gebeurtenis

http://www.stichtingjongehelden.nl http://www.achterderegenboog.nl/ http://www.rouwhulp.nl/

Joke Barends, Kinder- en Jeugd psychiater Punt P rouwverwerking bij kinderen en diverse behandelmogelijkheden Alette Abraham, GZ psycholoog Punt P groepspsychotherapie bij kinderen in de leeftijd van 9 – 12 jaar Marja Rexwinkel, Kinderpsychotherapeut bij het IMH (Infant Mental Health centrum) rouwverwerking bij hele jonge kinderen Antoinette Berkelbach van de Sprenkel Goudswaard, GZ psycholoog OLVG begeleiding in het ziekenhuis bij acute rouw