Rouwrituelen Een rituele slinger Centrum voor Thanatologie Dr. Thomas Quartier Rouwrituelen Een rituele slinger

Rouwrituelen Traditionele vormen Centrum voor Thanatologie Rouwrituelen Dr. Thomas Quartier Rouwrituelen Traditionele vormen De overledene gaat op in een collectieve voorstelling? Rouw is qua vertoning een publieke aangelegenheid, qua emoties strikt privé? Religie speelt een belangrijke rol? De rituelen van nabestaanden zijn uniform?

Rouwrituelen Rouwrituelen De individualiteit staat voorop? Centrum voor Thanatologie Rouwrituelen Dr. Thomas Quartier Rouwrituelen Nieuwe vormen De individualiteit staat voorop? De rituelen zijn individueel? Religiositeit speelt geen rol? Iedereen maakt zijn eigen ritueel? Allerzielen Alom (Van der Lee 2008) als een kunstproject waarin de tegenstellingen overstegen worden? Centrale vraagstelling: Wat zijn tegenwoordig karakteristieken van rouwrituelen?

Opbouw van de lezing: Rouwrituelen als integratierituelen? Centrum voor Thanatologie Rouwrituelen Dr. Thomas Quartier Opbouw van de lezing: Rouwrituelen als integratierituelen? 1- Tussen continuïteit en discontinuïteit Persoonlijke rouwrituelen: films en huisaltaren 2- Tussen individualiteit en collectiviteit Publieke rouwrituelen: ‘Allerzielen Alom’ 3- Tussen immanentie en transcendentie Religieuze rouwrituelen Rouwrituelen als slinger tussen creativiteit en traditie

Rouwrituelen als integratierituelen? Centrum voor Thanatologie Rouwrituelen Dr. Thomas Quartier Rouwrituelen als integratierituelen? Axel Michaels (2007): “De mens neemt er geen genoegen mee geboren te worden, zich voort te planten en te sterven. Hij wil de overledenen nog een keer ritueel doden en tot voorouders maken” Reiner Sörries (2005): “Rouwrituelen staan voor het geboren worden in een nieuwe wereld. Binnen de rites de passage (Van Gennep 1909) zijn het de integratieriten. Hierbij horen de rouwreceptie (1), de rouwtijd met rouwkleding (2), herinnering en voorbede (3), aanleggen en verzorgen van het graf (4)” Ronald L. Grimes (2000): “De doden zijn tegenwoordig ver van het gewone leven verwijderd. Daarom is het van groot belang ‘onze handen op hen te leggen’”

1 – Tussen continuïteit en discontinuïteit Centrum voor Thanatologie Rouwrituelen Dr. Thomas Quartier 1 – Tussen continuïteit en discontinuïteit

1 – Tussen continuïteit en discontinuïteit? Centrum voor Thanatologie Rouwrituelen Dr. Thomas Quartier 1 – Tussen continuïteit en discontinuïteit? Reiner Sörries (2005): “In tegenstelling tot de huidige trend continueren rouwrituelen de relatie met de overledene over de dood heen. Het is echter van belang dat het scheidende van de rituelen weer beklemtoond wordt” Riet Fiddelaers-Jaspers (2003): “Veel mensen gaan er rationeel gezien van uit dat de dood het einde van een relatie betekent. In fysieke zin is dit ook zo. Maar veel rouwenden voelen nog steeds contact met de overleden geliefde. Het is meer een gebroken hart dan een verbroken band”

1 – Tussen continuïteit en discontinuïteit? Centrum voor Thanatologie Rouwrituelen Dr. Thomas Quartier 1 – Tussen continuïteit en discontinuïteit? Huisaltaren SOCON: Joanna Wojtkowiak & Eric Venbrux (2009) 34% van de mensen geeft aan thuis een huisaltaar te hebben Daarvan zijn 56% geen lid van een religie 62% zijn vrouwen 33% voor een overleden ouder 93% foto’s – 36% kaarsen – 36% bloemen – 36% objecten van de overledene 49% hebben de tegenwoordigheid van hun dierbare overledenen ervaren Persoonlijke voorwerpen (Quartier 2009) ‘Overdrachtsrituelen’: objecten van de overledene worden reeds tijdens het leven overgedragen op de mensen voor wie ze bestemd zijn

2 – Tussen individualiteit en collectiviteit Centrum voor Thanatologie Rouwrituelen Dr. Thomas Quartier 2 – Tussen individualiteit en collectiviteit

2 – Tussen individualiteit en collectiviteit Centrum voor Thanatologie Rouwrituelen Dr. Thomas Quartier 2 – Tussen individualiteit en collectiviteit Michael Houseman (2006): “Mensen ensceneren in rituelen ‘bijzondere realiteiten’, namelijk relaties: een voortdurende wederzijdse betrokkenheid tussen subjecten” Paul Post (2005) “Het gaat bij een ritueel steeds om een samenspel van individu en gemeenschap, kleiner of groter. In de praktijk blijkt er steeds vaker sprake te zijn van zogenoemde momentane gemeenschappen”

2 – Tussen individualiteit en collectiviteit Centrum voor Thanatologie Rouwrituelen Dr. Thomas Quartier 2 – Tussen individualiteit en collectiviteit Allerzielen Alom 2007 (Quartier e.a. 2008): Emoties onder de deelnemers (n=344) Tabel 1: Frequencies Tabel 2: Factoranalyse Emotie Mean Std Gezamenlijkheid 4.0 1.2 Warmte 3.9 1.0 Liefde 3.8 Rust Troost 3.5 1.3 Zorgzaamheid Veiligheid 3.4 1.4 Emoties Mean Std Positief 3.5 .9 negatief 0.9

3 – Tussen immanentie en transcendentie Centrum voor Thanatologie Rouwrituelen Dr. Thomas Quartier 3 – Tussen immanentie en transcendentie

3 – Tussen transcendentie en immanentie Centrum voor Thanatologie Rouwrituelen Dr. Thomas Quartier 3 – Tussen transcendentie en immanentie Clive Seal (1998): “In Rouwpraktijken verrijst de ontologische zekerheid van de rouwenden. De verrijzenis van de doden kan dan als een verrijzenis van de hoop van de nabestaanden met betrekking tot het verdere leven worden opgevat” Onno van der Hart (2002) “De negatieve ervaringen van rouwenden worden in termen van een mythe uitgedrukt. In een tweede fase worden door rituelen de negatieve beelden veranderd”

3 – Tussen transcendentie en immanentie Centrum voor Thanatologie Rouwrituelen Dr. Thomas Quartier 3 – Tussen transcendentie en immanentie Dodenherdenking – bijvoorbeeld Allerzielen Alom 2007 Tabel 3: Factoranalyse herinnering en hoop (n=368) Factor Mean Std Persoonlijke herinnering 4.2 0.6 Persoonlijke hoop 4.1 0.7 Religieus-spirituele herinnering 3.0 1.0 Religieus-spirituele hoop 3.3 Geen hoop 2.3 1.1

Rouwrituelen als slinger tussen creativiteit en traditie Centrum voor Thanatologie Rouwrituelen Dr. Thomas Quartier Rouwrituelen als slinger tussen creativiteit en traditie “Vaak wordt er van uitgegaan dat rituelen volgens vastgelegde regels dienen te verlopen. Maar dit soort rituelen bestaan alleen maar in de hoofden van degenen die de regels codificeren” (Michaels 2007) De grens tussen rouwrituelen van het ene of het andere soort is vaak moeilijk te trekken Mensen hebben de behoefte te doen wat bij en past en maken daarbij gebruik van bepaalde bronnen, bijvoorbeeld in symbolen (Schumacher & Rentmeester 2008; Embsen & Overtoom 2007) Traditie wordt dan een “wederzijdse communicatie” (Zuidgeest 2006; Davies 2008)

Rouwrituelen als slinger tussen creativiteit en traditie Centrum voor Thanatologie Rouwrituelen Dr. Thomas Quartier Rouwrituelen als slinger tussen creativiteit en traditie Centrale vraag: Wat zijn tegenwoordig eigenschappen van rouwrituelen? Tabel 4: Eigenschappen van rouwrituelen Relatie met de overledene Continuïteit Discontinuïteit Sociale inbedding Individualiteit Collectiviteit Betekenis-verlening Immanentie Transcendentie

Rouwrituelen als slinger tussen creativiteit en traditie Centrum voor Thanatologie Rouwrituelen Dr. Thomas Quartier Rouwrituelen als slinger tussen creativiteit en traditie Veel rouwrituelen slingeren tussen de verschillende eigenschappen heen en weer. Mensen kunnen in rituelen soms het ene en soms het andere beklemtonen Bij een ‘harmonische slinger’ treedt wiskundig gesproken geen wrijving op. Dit soort slingers bestaan niet De verschillende eigenschappen zijn soms met elkaar in strijd, soms zijn het valkuilen De kracht van het ritueel bestaat er juist in de slinger toch op de een of andere manier in balans te kunnen brengen

Literatuur Rouwrituelen Dr. Thomas Quartier Centrum voor Thanatologie Douglas Davies: The Theology of Death. London: T&T Clark 2008. Hermien Embsen & Ton Overtoom, Hoe zou jij het willen? Baarn: Ten Have. Riet Fiddelaers-Jaspers: Verhalen van rouw. De betekenis van steun op school voor jongeren met een verlieservaring. Heeze: In de wolken 2003. Michael Houseman: Relationality. In: Jens Kreinath, Jan Snoek & Michael Stausberg (eds.), Theorizing Rituals. Issues, Topics, Approaches, Concepts. Leiden: Brill 2006, p. 413-428. Axel Michaels: Geburt – Hochzeit – Tod: Übergangsrituale und die Inszenierung von Unsterblichkeit. In: Axel Michaels (ed.), Die neue Kraft der Rituale. Heidelberg: Universitätsverlag Winter 2007, 237-260. Paul Post: Gezocht verband. Een verkenning van nieuw opkomende rituelen. In: Stefan Gärtner e.a., Bandeloos? Zoeken naar samenzijn in een individualistische cultuur. Nijmegen: Valkhof pers 2005, 82-97. Thomas Quartier: Bridging the Gaps. An Empirical Study of Catholic Funeral Rites. Münster: LIT Verlag 2007. Thomas Quartier e.a.: Kreatives Totengedenken. Rituelle Erinnerungsräume in einem niederländischen Kunstprojekt. In: Jaarboek voor liturgie-onderzoek 24, 2008, p. 155-176. Thomas Quartier, Overdrachtsrituelen. In: Geron. Tijdschrift over ouder worden en maatschappij, 2009. Huub Schumacher & Bas Rentmeester, In gewone taal gezegd. Utrecht: Docete 2008. Clive Seal: Constructing death. The sociology of dying and bereavement. Camebridge: Cambridge University Press 1998. Reiner Sörries: Moderne Bestattungskultur – Ein Ort für Übergangsriten? In: Jaarboek voor liturgie-onderzoek 21 (2005), 65-75. Ida van der Lee: Allerzielen Alom. Kunst tot gedenken. Zoetermeer: Meinema 2008. Arnold van Gennep: Les Rites de passage/Übergangsriten. Berlin: Campus Verlag 1990 (1909). O. van der Hart (ed.): Afscheidsrituelen. Achterblijven en verder gaan. Amsterdam: Swets & Zeitlinger 2002. Joanna Wojtkowiak & Eric Venbrux: From Soul to Post-Self. Home Memorials in the Netherlands. In: Mortality 2009. Piet Zuidgeest: The Absence of God. Exploring Christian tradition in a situation of mourning. Leiden: Brill 2001.