Spinoza en de rabbijnse traditie in de Nederlandse Republiek Spinoza Joodse filosoof? debat Spinoza Joodse exegeet? Sutcliffe Spinoza en de rabbijnse traditie Calvinisme en de rabbijnse traditie Politieke achtergrond

Spinoza Joodse filosoof? Leo Strauss, Die Religionskritik Spinozas (1930) H.A. Wolfson, The Philosophy of Spinoza (1934) Jacob Klatzkin, Torat ha-Middot (1924) Yirmiyahu Yovel, The Marrano of Reason (1989) Steven Nadler, Spinoza’s Heresy (2001) Wiep van Bunge, ‘Spinoza’s Jewish Identity’ (2003)

Spinoza Joodse filosoof? bijv. biografie Nadler Spinoza gevormd in rabbijns onderwijs: bijbel, profetie Spinoza eigen pad gekozen: ratio!

Spinoza Joodse filosoof? Jean Maximilien Lucas, La vie et l'esprit de Spinosa (1719) “Comme il ne lisait que la Bible, il se rendit bientôt capable de n’avoir plus besoin d’interprète. Il y faisait des réflexions si justes, que les rabbins n’y répondait qu’à la manière des ignorants, qui, voyant leur raison à bout, accusent ceux qui les pressent trop d’avoir des opinions peu conformes à la religion.”

Spinoza Joodse filosoof? profetie = domein van de imaginatio filosofie = domein van de ratio Tractatus Theologico-Politicus: toont de ‘route’ van de profetie Ethica toont de ‘route’ van de filosofie

Spinoza Joodse filosoof? liever: Spinoza Joodse exegeet?

Spinoza Joodse exegeet? Tractatus Theologico-Politicus (1670) [TTP] hst. I t/m VI: theologische begrippen hst. VII t/m X: bijbelkritiek hst. XI t/m XV: Spinoza’s interpretatie v.d. Bijbel hst. XVI t/m XX: politiek

Spinoza Joodse exegeet? A. Sutcliffe, Judaism and Enlightenment (2003) stelling: rationalisme van de Verlichting problematisch voor Europese Jodendom Spinoza: ‘Messias van rationalisme’

Spinoza Joodse exegeet? Spinoza een Joodse exegeet? Ja, volgens Sutcliffe: "positieve" waardering van Marrano identiteit, bijv. besnijdenis (brief aan Burgh) 'a distinctively Jewish perspective is woven into his philosophical arguments' . Spinoza's verhouding tot Joodse bijbelcommentatoren: ‘In general ... respectful’ grondigheid waarmee Spinoza het OT bestudeert; er is 'bewijs' dat hij een yeshiva bezocht; misschien Keter Torah van Saul Levi Mortera zijn bibliotheek bevatte verscheidene voorbeelden van Judaïca, 'including a Talmudic Lexicon’

Spinoza Joodse exegeet? volgens Sutcliffe: Spinoza “secularizes the long-standing theological principle that Scripture was accomodated to the nature and capabilities of man”

Spinoza Joodse exegeet? Sutcliffe: “a distinctively Jewish perspective is woven into his philosophical arguments” Bijv. TTP, hst. V: “De ceremoniën echter, althans die welke voorkomen in het Oude Testament, zijn alleen voor de Hebreeën ingesteld en zo op hun onafhankelijke staat afgestemd, dat ze voor het grootste deel door de gemeenschap als geheel, maar niet door de enkeling konden worden verricht. Daarom is het wel zeker dat ze niet te maken hebben met de goddelijke wet en dus ook niets bijdragen tot de zaligheid en de deugd, […]”

Spinoza Joodse exegeet? Sutcliffe: positieve waardering van Marrano identiteit, bijv. besnijdenis Bijv. TTP hst. III: “Dat zij zich echter door zoveel jaren verstrooiing heen en zonder staat gehandhaafd hebben, is allerminst verwonderlijk, nadat ze zich zo van alle naties hebben afgezonderd, dat ze zich de haat van allen op de hals gehaald hebben, en dit niet slechts door hun uiterlijke riten, […], maar ook door het kenmerk van de besnijdenis, waaraan ze zeer nauwgezet vasthouden.”

Spinoza Joodse exegeet? Elementen in het TTP waarin Spinoza aan zijn eigen Jodendom refereert? Bijv. TTP, hst. VII, ann. 7: Over de Hebreeuwse taal: “Voor ons namelijk, die niet aan deze taal gewend zijn, en er geen leer van uitdrukkingen van hebben.”

Spinoza Joodse exegeet? Elementen in het TTP waarin Spinoza aan zijn eigen Jodendom refereert? Bijv. TTP, hst. IX: “Ja, ik voeg daar nog aan toe dat ik hier niets opschrijf waarover ik niet al heel lang heb nagedacht, en hoewel men mij van jongs af de gangbare meningen over de bijbel heeft ingeprent, […]” Spinoza dus toch sinds zijn jeugd worstelend met de bijbelexegese en rabbijnse commentaren.

Spinoza en de rabbijnse traditie Hebreeuwse Bijbel: Torah + Nevi’im + Chetuvim = Tenach Rabbijnse commentaren: - Misjna (comm. op Tenach) + Gemara (comm. op Misjna) = Talmoed - Middeleeuwse comm. (op Tenach + Talmoed)

Spinoza en de rabbijnse traditie Sutcliffe: Spinoza's verhouding tot Joodse bijbelcommentatoren: ‘In general ... respectful’ Spinoza’s methode van de schrift verklaren (hst. VII): ex sola scriptura wat er staat, niet wat er zou moeten staan Dit vereist: - grondige kennis taal - uitdrukkingen vergelijken - auteur, intenties, omstandigheden

Spinoza en de rabbijnse traditie Abraham Ibn Ezra (1089-1167) commentaar op Torah letterlijke betekenis van bijbelteksten zijn commentaar veel becommentarieerd bijv. Samuel ibn Motot (16de eeuw) Spinoza steunt op hem

Spinoza en de rabbijnse traditie Bijv. TTP, hst. VIII Mozes heeft Torah niet geschreven! Ibn Ezra: 1. ‘aan de overzijde van de Jordaan’ 2. ‘mits ge het mysterie van de twaalf begrijpt’ … 4. ‘en de Kanaäniet was toen in het land’ Spinoza selectief en tendentieus Spinoza houdt zich niet helemaal aan ex sola scriptura

Spinoza en de rabbijnse traditie Maimonides (1135-1204) Gids der Verdoolden Mishneh Torah Bijbel in overeenstemming brengen met de rede Spinoza citeert Maimonides in TTP, hst. VII: ‘Als ik zou weten dat de wereld oneindig is, heb ik er geen moeite mee om bijbelteksten over de Schepping zo te interpreteren, dat ze eigenlijk zeggen dat de wereld ongeschapen is. Maar ik weet dat de wereld niet oneindig is. Dus mogen we het scheppingsverhaal letterlijk nemen.’ tegen alle principes van Spinoza’s bijbeluitleg!

Spinoza en de rabbijnse traditie Samuel Preus, Spinoza and the Irrelevance of Biblical Authority (2001) Maimonides in TTP = Lodewijk Meijer, PSSI, (1666) Lodewijk Meijer, Philosophia Sacrae Scripturae Interpres (1666) Directe context voor TTP: toch christelijke hermeneutiek?

Calvinisme en de rabbijnse traditie Reformatie (16de, 17de eeuw) Sola Scriptura Goddelijke inspiratie Perspicuitas Calvinistische centra van bijbelstudie: Engeland (Oxford, Cambridge) NL’se Republiek (Leiden, Franeker)

Calvinisme en de rabbijnse traditie Christelijke Hebraïstiek hulp zoeken bij rabbijnse traditie soms bijna verering Taal: Hebreeuwse wortels van Europese talen Realia: bijbelse zoölogie, botanie, kleding Kabbalah: Joodse mystiek

Calvinisme en de rabbijnse traditie Christelijke Hebraïstiek Joodse auteurs Flavius Josephus rab. Shlomo ben Yitschak (= RaShI) rab. David ben Kimchi (= RaDaK) rab. Moses ben Maimuni (= RaMbaM, Maimonides)

Calvinisme en de rabbijnse traditie Christelijke Hebraïstiek Antonius (II) Perizonius

Calvinisme en de rabbijnse traditie Christelijke Hebraïstiek soms bijna verering Taal: Hebreeuwse wortels van Europese talen Realia: bijbelse zoölogie, botanie, kleding Kabbalah: Joodse mystiek

Calvinisme en de rabbijnse traditie Christelijke Hebraïstiek Johannes van Leusden, Philologus Hebraeus (1672) Perfectie van het Hebreeuws: Oorsprong van alle talen - bijv. Latijn: piger (‘lui’) < Hebr. PIGEER - bijv. Ned.: reuck < Hebr. REEaCH

Calvinisme en de rabbijnse traditie Christelijke Hebraïstiek Spinoza was bekend met de Christelijke Hebraïstiek! Sutcliffe: Spinoza’s bibliotheek bevatte verscheidene voorbeelden van Judaïca, “including a Talmudic Lexicon” Constantin L’Empereur ed., Clavis Talmudica (1634)

Calvinisme en de rabbijnse traditie Christelijke Hebraïstiek Sutcliffe: grondigheid waarmee Spinoza het OT bestudeert “striking in a work directed exclusively towards a Christian readership”

Calvinisme en de rabbijnse traditie Christelijke Hebraïstiek Problemen Buxtorf vs. Cappel: het geheim van de puntjes La Peyrère: prae-adamitae Christelijke Hebraïstiek een doodlopend spoor

Calvinisme en de rabbijnse traditie Cappel: vocalisatie bijv. Deut. 1:1 ’eeLèH HaDeVaaRiM, ’aSJèR DiBèR MoSJèH ’èL-KoL-JiSRaa’eeL ’LH HDVRM ’SJR DBR MSJH ’L KL JSJR’L ’LHHDVRM’SJRDBRMSJH’LKLJSJR’L אֵלֶּה הַדְּבָרִים, אֲשֶׁר דִּבֶּר מֹשֶׁה אֶל-כָּל-יִשְׂרָאֵל אלה הדברים אשר דבר משה אל-כל-ישראל אלההדבריםאשרדברמשהאלכלישראל

Spinoza en de rabbijnse traditie Spinoza had dit feilloos door Bijv. TTP, hst. X: “Wat de overige door mij genoemde dwalingen betreft, die wil ik hier niet aan de orde stellen, aangezien ik dat niet zou kunnen doen zonder de lezer de grootste verveling te bezorgen, vooral ook omdat ze door anderen reeds zijn opgemerkt. Rabbi Salomo [= Rashi] bijvoorbeeld werd door de evidente tegenstrijdigheden die hij in de vermelde geslachtsregisters constateerde gedreven tot deze uitbarsting […]” Rashi bewijst Spinoza’s gelijk: Bijbel is een rommelige compilatie

Calvinisme en de rabbijnse traditie Spinoza putte uit dezelfde bronnen als Christelijke bijbelgeleerden Gebruikte deze om tot andere conclusies te komen!

Politieke achtergrond doel TTP: tolerantie aantonen dat de Schrift slechts heel eenvoudige dingen leert zodat geestelijken er geen gezag aan kunnen ontlenen

Politieke achtergrond Jaren 1660 in Nederlandse Republiek spanning over verhouding kerk - overheid Christelijke Hebraïstiek: instrumentarium om Bijbel te lezen instrumentarium om Bijbel politiek te interpreteren E. Nelson, The Hebrew Republic (2010)

Politieke achtergrond Bijbel goddelijk geïnspireerd Joodse staatsinrichting ook goddelijk geïnspireerd? Maar: veel was lokaal en specifiek voor Joden liberalen vs. theocraten

Politieke achtergrond Frans (I) Burman, De Wet ende het Getuigenis(1660, 1668) - politieke invloed van Joodse priesters minimaliseren - tolerantie op grond van de Schrift - fel tegen Spinoza!

Politieke achtergrond zoeken naar minimale religieuze voorschriften niet: wetten van Mozes (10 geboden) maar: wetten van Noach (7 wetten)! minimale ethische grondslag goddelijk geopenbaard alleen in rabbijns bijbelcommentaar o.a. Maimonides

Politieke achtergrond Spinoza over de 7 Noachidische geboden TTP, hst. V: (citaat van Maimonides): “Want dit durft Maimonides […] openlijk te beweren, in deze woorden: Ieder die de zeven geboden aanneemt en ze nauwgezet heeft nageleefd, hoort tot de vromen der naties en zal de toekomstige wereld beërven, te weten als hij ze daarom heeft aangenomen en nageleefd, omdat God ze in de wet heeft opgelegd […]” Voor Spinoza was een profetisch geopenbaarde grondslag voor de moraliteit niet noodzakelijk

Concluderende opmerkingen terug naar de vraag naar ‘de Joodsheid van Spinoza’.   Spinoza’s filosofie elementen terug te voeren op Joodse bronnen gericht op universaliteit Spinoza’s exegese: - wel zeker dialoog met de Joodse traditie  - eigenlijk een driehoeksverhouding: via Joodse exegeten in gesprek met christelijke tijdgenoten ‘gehuld’ in de beeldende taal van de Bijbel, gebruik makend van zijn kennis van de Joodse traditie betoogt hij dat zijn visie op de mensheid ook door de Bijbel wordt bevestigd