Ethische praxis van de pastor Faculteit Godgeleerdheid Master in de Godgeleerdheid en de Godsdienstwetenschappen 2010-2011 Ethische praxis van de pastor in de psychiatrie en de gehandicaptenzorg A04C7A Prof. Axel Liégeois Leerstoel Kanunnik Triest – Broeders van Liefde

Cursusmateriaal De cursus is te koop in de cursusdienst. Alle teksten zijn ook gepubliceerd. De cursus bevat de cursusteksten en de leesopdracht: A. Liégeois, Waarden in dialoog. Ethiek in de zorg, Leuven, LannooCampus, p. 13-88; 139-141. A. Liégeois, Pastoraat tussen vrijplaats en integratie, in A. Liégeois, K. Demasure en K. De Fruyt (red.), Geestkracht. Pastoraat en geestelijke gezondheidszorg, Antwerpen, Halewijn, 2004, p. 65-86. A. Liégeois, Informatie uitwisselen of geheimhouden? Een pleidooi voor een voorwaardelijk gedeeld beroepsgeheim van de pastor, in Pastorale Perspectieven 148 (2010) 38-46. A. Liégeois, Een ethiek van de lichamelijke aanrakingen tijdens de pastorale begeleiding, in G. Van Edom (red.), Lichaam en levensadem. Pastorale zorg voor de hele levende mens, Antwerpen, Halewijn, 2010, p. 91-106. J. Schenderling, Beroepsethiek voor pastores, Budel, Damon, 2008, p. 115-232. De dag vóór het college wordt de ppt-presentatie op Toledo geplaatst.

Tweevoudige ethische praxis van de pastor Professionele ethiek van de pastor Eigen ethiek van pastor in pastorale relatie Professionele codes voor pastores Thema’s: Informatie en beroepsgeheim Lichamelijke aanrakingen Ethische advisering door de pastor Ethisch overleg en advies Informeel overleg en advies in contacten Formeel overleg en advies in vergaderingen Commissies voor ethiek Pastor als ethicus Aanspreken van pastor als ethicus en religieus referentiefiguur Taak van pastor in ethische commissies Toerusting van pastor in ethiek?

1. Ethiek en zorgrelatie 2. Waarden, dialoog en grondhoudingen 3. Praktisch ethisch model 4. Samenwerking tussen zorgverleners 5. Samenwerking tussen zorgvrager, naastbetrokkenen en zorgverleners 6. Vrijheidsbeperking en dwang 7. Informatie en beroepsgeheim

Casus Riet is een vrouw van 18 jaar met een licht verstandelijke beperking. Ze wil de pastor spreken. Esther is pas afgestudeerd in het vijfde jaar pastoraatsopleiding te Leuven. Riet vraagt Esther er met niemand anders over te praten. Riet vertelt in tranen dat ze zes weken zwanger is. Ze wil een abortus. Haar ouders mogen het zeker niet weten want ze zouden haar vermoorden, zegt ze. Haar vriend weet het ook niet, maar ze wil hem nooit meer zien. Ze heeft geen geld voor een abortus. Ze vraagt dat Esther haar zou helpen. Hoe kan Esther hiermee omgaan? Kan ze als pastor Riet raad geven of helpen? Moet ze als pastor het verhaal geheim houden? (Naar K. Lebacqz, Professional Ethics. Power and Paradox, 1985.)

Morele intuïtie en ethische reflectie Innerlijk en onmiddellijk aanvoelen en evalueren van waarden en normen in een concrete situatie vanuit ervaringen en emoties Morele intuïtie Ethische reflectie Kritische en methodologische reflectie op het intuïtief aanvoelen en evalueren vanuit een visie op de zorgrelatie

Zorgrelatie Pastor/Zorgverlener Zorgvrager Relatie Verantwoordelijkheid Ethisch appel van zorgvrager op pastor/zorgverlener Verantwoordelijkheid door en voor ander in zorgrelatie Verantwoordelijkheid vooraf aan vrijheid Ethisch appel van pastor/zorgverlener op zorgvrager Asymmetrie Structureel feit van asymmetrische zorgrelatie Machtsverhouding in zorgrelatie Moreel omgaan met asymmetrische zorgrelatie Empowerment’ van zorgvrager Verantwoordelijkheid in de asymmetrie Grotere macht leidt tot grotere verantwoordelijkheid

Visies op zorgrelatie Traditionele visie Moderne visie Medisch paradigma Emancipatorisch paradigma Religieus paradigma Vermaatschappelijkingsparadigma Kerygmatisch pastoraat Therapeutisch pastoraat Pastor/Zorgverlener Zorgvrager Relatie Relationeel personalistisch paradigma Hermeneutisch pastoraat Relationele visie

Traditionele visie Professionele verantwoordelijkheid van pastor/zorgverleners Medisch paradigma Hippocratisch, deontologisch model: weldoen en niet-schaden Religieus paradigma Religies en RK Kerk: caritas of naastenliefde, en eerbied voor het leven Kerygmatisch pastoraat Pastor bepaalt inhoud van geloofsoverdracht Specifieke waarden Zorgverlening en beschermwaardigheid Kritiek Gevaar van paternalisme

Moderne visie Eigen verantwoordelijkheid van zorgvrager Emancipatorisch paradigma Emancipatie: zorgvrager als autonoom individu Patiëntenrechten: geïnformeerde toestemming Specifieke waarden: autonomie en privacy Kritiek: wilsonbekwaamheid zorgvrager en pastor/zorgverleners als uitvoerders Burgerschapsparadigma Burgerschap: zorgvrager als burger in de maatschappij Vermaatschappelijking: deïnstitutionalisering en zorg in gemeenschap Doel: participatie aan maatschappelijk leven en kwaliteit van leven Specifieke waarden: participatie, levenskwaliteit en rechtvaardigheid Kritiek: belasting voor zorgvrager en naastbetrokkenen Therapeutisch pastoraat Zorgvrager bepaalt inhoud van begeleidingsproces

Relationele visie Gezamenlijke verantwoordelijkheid van betrokkenen Relationeel personalistisch paradigma Existentieel element: zoektocht naar goed leven Tijdslijn: levensgeschiedenis tussen oorsprong en bestemming Ruimtelijn: leefwereld tussen individualiteit en verbondenheid Relationeel element: personalistische mensvisie Goede (samen)leven van menselijke personen Integrale en relationele benadering: dimensies menselijke persoon Bio-psycho-sociale en spirituele model in gezondheidszorg Integratie van voorgaande benaderingen, paradigma’s en waarden Specifieke waarden: vertrouwen en solidariteit Hermeneutisch pastoraat Verbinding tussen levensverhaal zorgvrager en christelijk verhaal

Personalisme van Janssens De menselijke persoon integraal en adequaat benaderd “1. De menselijke persoon is een subject; (…) 2. De persoon is een subject in lichamelijkheid; (...) 3. Ons lichaam is ook een stuk van de materiële wereld; (...) 4. Menselijke personen zijn wezenlijk op elkaar gericht; (...) 5. Menselijke personen hebben nood aan het leven in sociale groepen en daarin aan passende structuren en instellingen; (...) 6. Geschapen naar Gods beeld zijn de menselijke personen geroepen om God te kennen en te beminnen; (...) 7. Menselijke personen zijn historische wezens; (...) en 8. Alle menselijke personen zijn fundamenteel gelijken, maar tevens is ieder een oorspronkelijkheid.” Kritiek Relationeel element: de relatie eerst, vervolgens subject Existentieel element: goede leven door interpretatie levensverhaal

Relationeel personalistische mensvisie Bestemming Psychische Spirituele Existentie Individualiteit Verbondenheid Goede leven Leefwereld Fysieke Familiale Sociale Maatschappelijke Materiële Natuurlijke Historische Levensgeschiedenis Oorsprong

Goede (samen)leven Goede leven Goed leven: een zinvol en verantwoord leven Goed samenleven: samenleven met anderen en in gemeenschap Gefundeerd in ‘eudemonia’ en ‘beatitudo’ Breder concept dan ‘waardigheid van de menselijke persoon’ Ethische maatstaf Menselijke keuzes en handelingen zijn ethisch goed in de mate waarin ze het goede (samen)leven in tijd en ruimte, in leefwereld en levensgeschiedenis en in alle dimensies van het menszijn respecteren en bevorderen voor alle betrokkenen in hun omgeving

Fundament – Pijlers – Model Praktisch model Grondhoudingen – Dialoog Situatie – Handelingsmogelijkheden – Motieven – Effecten Intuïties – Normen – Waarden Waarden Dialoog Grondhoudingen Zorgverlening Zorgvrager Ontvankelijkheid Beschermwaardigheid Naastbetrokkenen Waarachtigheid Autonomie Sociaal netwerk Mildheid Privacy Vertegenwoordiger Erkenning Participatie Pastor/zorgverlener Aandacht Levenskwaliteit Team Versterking Rechtvaardigheid Professioneel netwerk Integriteit Vertrouwen Beleidsmakers Wijsheid Solidariteit Gemeenschap Zelfreflectie Relationeel Personalisme Historisch – Fysiek – Psychisch – Spiritueel Familiaal – Sociaal – Maatschappelijk – Materieel – Natuurlijk

Fundamentele waarden Vertrouwen Levenskwaliteit – Beschermwaardigheid Autonomie Zorgverlening Privacy – Participatie Rechtvaardigheid Solidariteit

Fundering waarden Medisch en religieus paradigma Eed van Hippocrates: weldoen en niet-schaden Religies en kerk: caritas/naastenliefde en respect voor leven Waarden: zorgverlening en beschermwaardigheid Emancipatorisch paradigma Emancipatie: autonomie en zelfbeschikking Geïnformeerde toestemming in patiëntenrechten Waarden: autonomie en privacy Vermaatschappelijkingsparadigma Burgerschap: rechten en kwaliteit van leven Maatschappij: integratie/inclusie in maatschappij en reorganisatie zorg Waarden: participatie, levenskwaliteit en rechtvaardigheid Relationeel personalistisch paradigma Goede (samen)leven van personen in relatie tot anderen en omgeving Waarden: vertrouwen en solidariteit

Dialoog tussen betrokkenen Gemeenschap – Beleidsmakers Zorgvrager Naastbetrokkenen Pastor/Zorgverlener In sociaal netwerk In professioneel team Vertegenwoordiger In professioneel netwerk

Fundering dialoog Perspectivistische opvatting van waarheid Geen absolute noch relatieve opvatting van waardheid Complementariteit van persoonlijke en professionele perspectieven Waarde en grenzen van elk perspectief Kritische confrontatie van perspectieven door dialoog Partners in de dialoog Trialoog: zorgvrager – pastor/zorgverleners – naastbetrokkenen Naastbetrokkenen: vertegenwoordiger en sociaal netwerk Pastor/zorgverleners: professioneel team en professioneel netwerk + Beleidsmakers en gemeenschap Complementariteit van verantwoordelijkheden Medisch en religieus paradigma: professionele verantwoordelijkheid Emancipatorisch paradigma: eigen verantwoordelijkheid Vermaatschappelijksparadigma: sociale verantwoordelijkheid Personalistisch paradigma: dialogale verantwoordelijkheid

Grondhoudingen van pastor/zorgverleners Ontvankelijkheid Waarachtigheid Mildheid Erkenning Integriteit Aandacht Versterking Wijsheid Zelfreflectie

Fundering grondhoudingen Grondhoudingen in verband met zorgrelatie Ontvankelijkheid Openheid en vrije innerlijke ruimte Waarachtigheid Echtheid en overeenstemming denken en handelen Mildheid Mededogen en niet-veroordelen Grondhoudingen in verband met communicatie Erkenning Respect, aanvaarding en waardering Aandacht Empathie, sympathie en compassie Versterking Verantwoordelijkheid en subsidiariteit Grondhoudingen in verband met keuzes Integriteit Eerlijkheid en consequentheid waarden en normen Wijsheid Prudentie, onderscheiding en gewetensvolheid Zelfreflectie Kritische zelfbevraging

Aandachtspunt: situatie Fundering methodiek Pijler: grondhoudingen Pijler: waarden Aandachtspunt: motieven Aandachtspunt: handelings- mogelijkheden Aandachtspunt: effecten Subject Object Context Aandachtspunt: situatie Pijler: dialoog

Praktisch ethisch model Grondhoudingen Dialoog aannemen voeren Intuïties Handelings- Situatie uitspreken mogelijkheden analyseren zoeken Normen verduidelijken Motieven Effecten verhelderen Waarden inschatten evalueren

Voorwaarden voor ethische reflectie Grondhoudingen aannemen Drijvende kracht van ethische reflectie Ontvankelijkheid – Waarachtigheid – Mildheid Erkenning – Aandacht – Versterking Integriteit – Wijsheid – Zelfreflectie Dialoog voeren Verschillende perspectieven in dialoog Dialogale verantwoordelijkheid Zorgvrager Naastbetrokkenen – Vertegenwoordiger – Sociaal netwerk Pastor/zorgverlener – Team – Professioneel netwerk Beleidsmakers – Gemeenschap

Aandachtspunten in ethische reflectie Situatie analyseren Situatie in complexiteit en context Samenbrengen van persoonlijke en professionele perspectieven Handelingsmogelijkheden zoeken Belang van alternatieve handelingsmogelijkheden Creativiteit van pastor/zorgverleners Motieven verhelderen Betekenissen en motieven voor de verschillende betrokkenen Persoonlijke en professionele motieven van pastor/zorgverleners Effecten inschatten Individueel – Relationeel – Sociaal vlak Korte – Middellange – Lange termijn Fysiek – Psychisch – Spiritueel niveau

Evaluatiemomenten in ethische reflectie Intuïties uitspreken Persoonlijk niveau van morele evaluatie Uitdrukkelijk communiceren van morele intuïties Morele verontwaardiging of rechtvaardiging Normen verduidelijken Sociaal niveau van ethische evaluatie Juridische, deontologische, ethische, levensbeschouwelijke normen Menselijke wijsheid van vroegere en actuele generaties Conflict van normen Waarden evalueren Dialogaal niveau van ethische evaluatie bij betrokken partners Redelijke of proportionele verhouding van waarden Zorgverlening – Autonomie – Beschermwaardigheid – Levenskwaliteit Privacy – Participatie – Rechtvaardigheid – Vertrouwen – Solidariteit

Evalueren van waarden Proportionaliteit Redelijke of proportionele verhouding van waarden Integreren door verbindende waarden van vertrouwen en solidariteit Afwegen van bedreigde versus bevorderde waarden Deontologische criteria Universaliteit: zelfde waardering in gelijkaardige omstandigheden Wederkerigheid: zelfde waardering voor zichzelf Personalistische maatstaf Goede (samen)leven van menselijke personen respecteren en bevorderen Personalistische accenten Vrijheid én Verantwoordelijkheid Zelfstandigheid én Afhankelijkheid Individualiteit én Verbondenheid Eigen rechten én Eigen plichten en rechten anderen Particuliere keuzes én Fundamentele keuzes Gebeurtenis én Levensverhaal Redelijkheid én Emoties en gevoelens Algemene noden én Spirituele en religieuze noden

Omgaan met kerkelijke normen Spanningsveld tussen rollen Ambtelijk: vertegenwoordiger en gezondene van kerkgemeenschap vertegenwoordiger van christelijke levensbeschouwing Persoonlijk: persoon met mogelijkheden en beperkingen Professioneel: beroepsbeoefenaar met attitudes, kennis en vaardigheden Verhouding tussen rollen Professioneel: empowerment of versterking van zorgvrager zodat zorgvrager komt tot eigen, verantwoorde keuze Ambtelijk: vertolker van christelijke en kerkelijke visie zodat zorgvrager zich confronteert met deze visie Persoonlijk: eigen mening indien passend in proces van zorgvrager

Werking met model Toepassing van het model Doorlopen van twee voorwaarden, vier aandachtspunten en drie evaluaties Vooraf toepassen om keuze te maken of achteraf om keuze te evalueren Individueel of in dialoog met anderen Toepassing van model als lineair proces Kritische toetsing vanuit model Dynamiek van overleg als circulair proces Enerzijds deelnemen aan overleg in rol van participant Anderzijds kritische toetsing vanuit metapositie in rol van toeschouwer Bijsturen van overleg door gerichte vragen vanuit model Kritische toetsing vanuit waarden Waarden als leesrooster van concrete handelingsmogelijkheden Toetsen van handelingsmogelijkheden aan waarden

Criteria voor dwang Onvoldoende aan gezondheid of integriteit Dreiging ernstige schade Onvoldoende aan gezondheid of integriteit wilsbekwaamheid van zorgvrager of ander Autonomie Beschermwaardigheid Proportionaliteit Redelijke verhouding tussen dwang en schade Geen alternatieven Niet meer en niet langer dwang dan noodzakelijk

Begeleidingsethiek Realiteit Ideaal Waken over Begeleiden vanuit Streven naar minimumgrenzen verscheidenheid relationeel ideaal Optreden indien dreiging In dialoog evalueren Bespreekbaar maken van ernstige schade: van waarden: van relationeel ideaal: Autonomie Mogelijkheden en beperkingen Goede leven Beschermwaardigheid Morele verscheidenheid Goede samenleven

Omgaan met informatie Vrijplaats en integratie, 2004 Spanningsveld tussen vrijplaats en integratie Vrijplaats als vertrouwelijke ruimte voor pastorale begeleiding Integratie van pastorale begeleiding in zorgvoorziening Optie voor vertrouwensrelatie Pastor niet in team Alleen informatie op basis van dialoog met toestemming Informatie en beroepsgeheim, 2010 Kritiek op vrijplaats als kerkelijk model Vraag naar integratie in zorgvoorziening Toename van samenwerking en communicatie in zorgvoorziening Informatietechnologie met email en elektronisch dossier Optie voor voorwaardelijk gedeeld beroepsgeheim Pastor in team of netwerk Vijf voorwaarden voor gedeeld beroepsgeheim

Pastorale begeleiding als vrijplaats Algemene betekenis Plaats waar mensen kunnen wijken of schuilen voor een gevaar, waar ze zich veilig en beschermd weten Pastorale betekenis Open en vrije ruimte waar de pastorant in alle vertouwen en vertrouwelijkheid de pastor kan ontmoeten en geloof kan ter sprake brengen Ondersteuning in literatuur Beroepsstandaard van de geestelijk verzorger, 2002, 2010 Morele, godsdienstige en filosofische bijstand aan patiënten, 1973, 1997 Optie van pastores Vrijplaats als waarborg voor de identiteit van pastoraat in zorgvoorziening Onderscheid tussen pastorale zorg en psychosociale zorg

Historische argumenten voor vrijplaats Biechtgeheim en beroepsgeheim Kerkelijk recht: absoluut geheim van sacramentele biecht Strafrecht, beroepscodes en ethiek: plicht tot geheimhouding, met welomschreven uitzonderingen Asiel Plaats van bescherming tegen politieke leiders Tempels en heilige plaatsen in de oudheid; kerken en abdijen in de middeleeuwen Beperking van oud asielrecht door scheiding van machten en scheiding van kerk en staat Modern asielrecht voor politieke en economische vluchtelingen Besluit Intuïtie dat religie staat voor hoogste bescherming en geheimhouding God als ultieme bescherming en vrijplaats

Integratie van pastorale begeleiding Algemene betekenis Opnemen van deel in geheel waartoe het wezenlijk behoort Pastorale betekenis Proces van communicatie en samenwerking tussen pastor en andere zorgverleners zodat pastorale begeleiding een wezenlijk deel wordt van het hele zorgproject Ondersteuning in literatuur Statuut van de pastor, 2000 Beroepsstandaard van de geestelijk verzorger, 2002, 2010 Optie van pastores Integratie als legitimatie van pastorale begeleiding in zorg Integrale zorg: bio-psycho-sociale en spirituele model Geïntegreerde zorg: communicatie en samenwerking tussen zorgverleners Professionele zorg: professionalisering van pastorale begeleiding

Vormen van integratie Gedoogintegratie Pastoraat georganiseerd van buiten de zorgvoorziening Tolerantie van pastoraat binnen de zorgvoorziening Organisatorische integratie Communicatie en samenwerking om pastorale begeleiding te organiseren Geen interesse van beleid in pastoraat Beleidsmatige integratie Interesse voor en ondersteuning van pastorale begeleiding door beleid Integratie van pastorale begeleiding in het beleid van de zorgvoorziening Taken van pastor met betrekking tot christelijke identiteit en ethiek Procesintegratie Integratie van pastor in zorgproces van zorgverleners en zorgvrager Integrale en geïntegreerde zorg Pastores als teamleden

Pastorale vertrouwensrelatie Pastor als expliciet religieuze referentiefiguur Primaire taak in pastorale begeleiding Vanuit christelijke inspiratie, traditie en gemeenschap pastoranten begeleiden bij hun zoeken naar de zinvolheid van hun bestaan en de betekenis van hun geloof Voorwaarde Vertrouwensrelatie, gebaseerd op vertrouwelijkheid Strikter dan beroepsgeheim van zorgverleners? Intimiteit van streven naar zinvolheid van bestaan en geloof veronderstelt hoogste vorm van vertrouwelijkheid Historisch argument Vrijplaats en asiel in abdijen en kerken Bijzondere vertrouwelijkheid voor priesters in biechtgeheim Intuïtie dat religie staat voor hoogste bescherming en geheimhouding God als ultieme bescherming en vrijplaats

Excentrische vertrouwensrelatie Pastor als excentrische vertrouwenspersoon Secundaire taak in pastorale begeleiding Pastor is beroepsbeoefenaar, maar geen lid van het team Ongeacht hun (religieuze) overtuiging, verwachten pastoranten hogere vertrouwelijkheid van pastor dan van andere zorgverleners, zelfs van ombudspersoon of vertrouwenspersoon Excentrische vertrouwensrelatie kan leiden tot pastorale vertrouwensrelatie Opnieuw historisch argument Vrijplaats en asiel in abdijen en kerken Bijzondere vertrouwelijkheid voor priesters in biechtgeheim Intuïtie dat religie staat voor hoogste bescherming en geheimhouding God als ultieme bescherming en vrijplaats Gevolg Geen communicatie en samenwerking met andere zorgverleners? Geen integratie in zorgvoorziening?

Geheimhouding én uitwisseling informatie Spanning tussen geheimhouding en uitwisseling van informatie Algemene regel: dialoog met toestemming Overleg tussen pastor en pastorant over uitwisseling informatie Vooraf informeren over uitwisseling informatie Motiveren van belang van uitwisseling informatie Rekening houden met wensen, opvattingen en gevoelens van pastorant Overeenstemming over uitwisseling informatie Geen uitwisseling zonder toestemming omwille van vertrouwelijkheid Uitzondering: schade Dreiging van ernstige schade Aan leven of integriteit van pastorant of andere persoon Aan gezondheid of gezondheidszorg van pastorant Proportionaliteit Schade alleen vermijdbaar door uitwisseling informatie Alleen informatie om schade te vermijden

Vrijplaats én integratie Spanningsveld tussen vrijplaats en integratie Geen vrijplaats van pastor of pastorale dienst Dan afzondering en geen integratie in zorgvoorziening Onaanvaardbare positie in goed bestuurde zorgvoorziening Wel vrijplaats voor de pastorale of excentrische vertrouwensrelatie In dienst van welzijn van de zorgvrager Omwille van hoogste vertrouwelijkheid Historisch argument Asiel is plicht voor overheid en recht van vluchtelingen Beroepsgeheim is plicht voor priesters en recht van gelovige Besluit Vrijplaats voor de vertrouwensrelatie tussen pastor en pastorant Integratie van pastor en pastorale dienst in zorgvoorziening

Samenwerkingsintegratie Meer dan gedoogintegratie Onvoldoende voor geïntegreerde pastorale zorg Combinatie van organisatorische en beleidsmatige integratie Formele en informele communicatie en samenwerking Met beleidsmakers: integratie in beleid van zorgvoorziening Met andere zorgverleners: organisatie op zorgeenheden Met andere spiritueel zorgverleners: afstemming diversiteit Met pastoranten: existentiële noden Minder dan procesintegratie Pastor geen lid van het team Geen samenwerking in de teams, wel met de teams Uitzonderingen mogelijk, bijvoorbeeld op palliatieve dienst

Ethische uitdaging Geheim houden van informatie in vertrouwensrelatie met pastorant Juridisch: beroepsgeheim Deontologisch: beroepsgeheim Ethisch: waarden van vertrouwen, autonomie en privacy Pastoraal: pastor buiten team, pastorale vrijplaats en invloed biechtgeheim Uitwisselen van informatie in samenwerkingsrelatie met zorgverleners Organisatorisch: samenwerking en communicatie in zorgvoorziening Professioneel: delen van informatie in team of netwerk Ethisch: waarden van zorg, integriteit en gezondheid Pastoraal: integratie en legitimatie van pastorale begeleiding

Ethisch advies Ethisch advies begeleidingscommissie ethiek GGZ Broeders van Liefde Onderzoeksmethode Combinatie literatuurstudie en ethische discussie 1. Ethische intuïties en praktijken 2. Confrontatie met literatuur 3. Ontwerpadvies 4. Amendering tot consensus over advies 5. Goedkeuring 6. Toetsing met externe partners Optie voor voorwaardelijk gedeeld beroepsgeheim Integratie als pastores zelfde advies volgen als zorgverleners Vertrouwensrelatie gewaarborgd door vijf voorwaarden

Gedeeld beroepsgeheim in teams en netwerken Afbakening team of netwerk Duidelijk afgebakende en herkenbare groep van zorgverleners Team: uit één zorgeenheid Netwerk: individuele of groep zorgverleners of pastores uit verschillende teams, zorgeenheden of voorzieningen die een gezamenlijke zorgopdracht voor een zorgvrager hebben en aan het beroepsgeheim gebonden zijn Algemene optie: voorwaardelijk gedeeld beroepsgeheim Vroeger advies: gedeeld beroepsgeheim in team maar niet in netwerk Gezamenlijke zorgopdracht impliceert delen van informatie Gedeeld beroepsgeheim zoals in team van zorgverleners Indien voldaan aan voorwaarden voor gedeeld beroepsgeheim in team Grotere zorgvuldigheid om voorwaarden te voldoen dan bij team Pastores Integratie door zelfde advies voor pastores als voor zorgverleners Vertrouwensrelatie gewaarborgd door vijf voorwaarden

Voorwaarden voor gedeeld beroepsgeheim 1. Duidelijk afgebakend en herkenbaar team of netwerk van zorgverleners Transparantie: afgebakend en herkenbaar naar binnen en buiten Functies of personen schriftelijk vastleggen in individueel zorgplan 2. Gezamenlijke zorgopdracht Zorgopdracht schriftelijk vastleggen in individueel zorgplan 3. Plicht tot beroepsgeheim Juridische, deontologische of ethische plicht tot geheimhouding Geheimhouding schriftelijk vastleggen in individueel zorgplan 4. Dialoog met geïnformeerde toestemming van zorgvrager of vertegenwrdgr. Dialoog met informatie en toestemming van zorgvrager of vertegenwrdgr. Zorgvrager zoveel mogelijk laten deelnemen aan uitwisseling informatie 5. Toepassing van relevantiefilter en zorgvuldigheidscriteria Alleen relevante informatie delen Bevraging aan hand van zorgvuldigheidscriteria

Informatie uitwisselen met derden Afbakening: derden Personen die op een of andere manier betrokken zijn op zorgvrager Bijvoorbeeld door dienstverlening Algemene optie: overleg met toestemming Overleg met expliciete toestemming van zorgvrager of vertegenwoordiger Toepassing van relevantiefilter en zorgvuldigheidscriteria Uitzondering: dreiging van ernstige schade Informatie uitwisselen zonder overleg of toestemming indien dreiging van ernstige schade aan gezondheid of integriteit van zorgvrager of andere persoon Proportionele verhouding tussen schade aan gezondheid of integriteit en schending van vertrouwensrelatie

Context van seksueel misbruik Actuele context Jarenlange geschiedenis van verborgen seksueel misbruik in de kerk Ontslag Roger Vangheluwe – Danneels tapes – Rapport Adriaenssens Leed van slachtoffers Ethische reflectie Algemeen humane en christelijke deontologie en ethiek: schending waarden Beschermwaardigheid: niet schaden Autonomie: niet dwingen Professionele ethiek: geen combinatie van professionele en seksuele relatie Kerkelijke ethiek: seksuele contacten enkel in huwelijk Gevolg Besmetting van lichamelijke aanraking door angst voor seksueel misbruik

Focus op lichamelijke aanrakingen Praxis van lichamelijke aanrakingen in pastorale relatie Beperkingen en/of onmogelijkheid van verbale communicatie Mogelijkheden van non-verbale communicatie zoals aanraking Ambivalentie van aanraking: verschillende betekenissen Gevolg Intuïtieve verantwoording van en/of onzekerheid over aanraking Ethische reflectie Casus – Begripsverheldering Ethisch denkkader Context – Asymmetrie – Verantwoordelijkheid Subject – Motieven – Integriteit Object – Handeling en effect – Respect

Casus Als bijna iedereen vertrokken is na de vergadering van de pastorale groep, komt een van de deelnemers naar de pastor toe. De vrouw is bijna in tranen, en vertelt de pastor over haar gestrande relatie met haar echtgenoot en de pijnlijke stappen naar een scheiding. De pastor luistert aandachtig naar haar verhaal. De emoties lopen hoog op en de vrouw begint te wenen. De pastor probeert haar te troosten, maar zijn woorden houden de tranenvloed niet tegen. Hij neemt de vrouw in zijn armen en houdt haar gedurende een moment vast. De vrouw wordt rustig. Juist voor ze vertrekt, zegt de pastor dat hij blij was dat hij er voor haar was, dat hij haar zo heeft vastgehouden en getroost. Met tranen in de ogen vertrekt de vrouw samen met de laatste deelnemers van de vergadering.

Begripsverheldering lichamelijke aanraking Brede definitie van aanraking Lichamelijk contact tussen twee personen waarbij lichaamsdeel van de ene raakt aan lichaamsdeel van de andere Inclusie van seksueel contact: lichamelijk contact als uitdrukking of verwezenlijking van seksueel verlangen Lichamelijk contacten op continue lijn van zonder tot met seksuele gerichtheid Smalle definitie van aanraking Lichamelijk contact tussen twee personen zonder seksuele gerichtheid Soorten aanrakingen in pastorale relatie Toevallige aanrakingen Expressieve aanrakingen Ondersteunende aanrakingen: langer en intensiever

Begripsverheldering pastorale begeleiding Definitie pastorale begeleiding Versterkende relatie tussen pastor en gesprekspartner, waarbij de pastor vanuit de christelijke traditie, gemeenschap en spiritualiteit, de gesprekspartner begeleidt in het verhelderen en verdiepen van zin van leven en betekenis van geloof Relatie centraal Relatie sterk middel in pastorale begeleiding Versterkende relatie: 'empowerment' Doelstelling: versterken in eigen beleving van zin en geloof

Ethisch denkkader: methodiek Asymmetrie in pastorale relatie Verantwoordelijkheid Omstandigheden Context Subject Object Intentie Handeling Motieven van pastor Beleving en effect bij gesprekspartner Integriteit Respect

Asymmetrie in pastorale relatie Structureel feit van asymmetrische verhouding Grotere macht van pastor Ambt – Professie – Persoon Kleinere macht van gesprekspartner Afhankelijkheid – Kwetsbaarheid Moreel omgaan met asymmetrische verhouding Bijsturen van machtsongelijkheid Versterking of ‘empowerment’ van gesprekspartner De ander versterken (autonomie) De ander niet schaden (beschermwaardigheid) Risico van ervaring van aanraking als grensoverschrijding

Verantwoordelijkheid Band tussen asymmetrie en verantwoordelijkheid Grotere macht leidt tot grotere verantwoordelijkheid pastor Zelfs bij door gesprekspartner gewilde of ongewilde aanzet tot lichamelijke aanraking Belang van grondhouding van verantwoordelijkheid Verantwoordelijkheidszin – verantwoordelijkheidsbesef Verantwoordelijkheid omwille van menselijke en professionele relatie

Motieven van pastor Professioneel motief of doel Goede pastorale begeleiding met ’empowerment’ van gesprekspartner Lichamelijke aanraking als middel voor doel pastorale begeleiding Meestal onrechtstreeks middel Complexiteit van menselijke motieven Veelheid en verwevenheid van motieven beïnvloeden gedrag Bijdrage psychoanalyse en ‘behaviourisme’ Overdracht: projectie van gesprekspartner op pastor Tegenoverdracht: projectie van pastor of gesprekspartner Onbewust psychologisch proces, zoniet manipulatie of misbruik Voorbeeld: ideaal van pastor als trooster Voorbeeld: eigen seksuele verlangens van pastor

Integriteit Belang van grondhouding van integriteit Overeenstemming tussen gevoelens en opvattingen enerzijds en woorden en daden anderzijds Niet veinzen, maar eerlijk en consequent Noodzakelijke voorwaarde voor pastorale vertrouwensrelatie en vrijplaats in pastorale begeleiding Psychische integriteit Morele integriteit veronderstelt psychische integriteit Spiritualiteit: uitzuivering van motieven en inspiratie Zelfkennis: eigen gevoelens en verlangens Zelfzorg: fysiek en psychisch welbevinden, inclusief seksueel welbevinden Externe hulp: functionering, supervisie, intervisie of psychotherapie

Beleving en effect bij gesprekspartner Gepastheid van aanraking en effect ervan Proportionaliteit tussen middel en doel: gepastheid? Niet in aard van aanraking Voorbeeld: handen, armen, schouders, hoofd Wel in beleving van aanraking Intentie van pastor Beleving van gesprekspartner Wel in effect van aanraking Versterken of schaden van gesprekspartner Prioriteit van beleving en effect bij gesprekspartner op intentie van pastor Omwille van asymmetrie en machtsongelijkheid Omwille van complexiteit van intentie van pastor

Casus Vervolg casus Enige tijd later verneemt de pastor hoezeer de vrouw overhoop was toen ze vertrok. Ze was in de war door wat de aanraking voor haar betekende. Hij had gezegd dat hij blij was dat hij er voor haar was, dat hij haar zo had vastgehouden en getroost. Ze wist niet hoe ze zijn woorden moest verstaan. Reflectie over casus Aanraking wellicht geen uitdrukking of verwezenlijking van seksueel verlangen Wel verwarrende aanraking want geen overeenstemming tussen intentie pastor en beleving gesprekspartner Rekening houden met leefwereld en levensgeschiedenis gesprekspartner

Respect Belang van grondhouding van respect Respect voor beleving van ander Beleving en effect in context: cultuur, leeftijd, geslacht, leefwereld, levensgeschiedenis, emotionele toestand enz. Geïnformeerde toestemming? Aanraking als professionele interventie Veiligste weg: expliciete geïnformeerde toestemming Maar aanraking is geen ‘technische’ interventie Drie aandachtspunten Beleving: beleving en effect inschatten vanuit persoon in context Communicatie: woorden en betekenis geven aan aanraking Toestemming: impliciete toestemming redelijkerwijze afleiden uit overeenstemming van verbale en non-verbale communicatie

Besluit Asymmetrie in pastorale relatie verhelderen Vanuit grondhouding van verantwoordelijkheid Context Subject Object Motieven van pastor verhelderen Beleving en effect verhelderen Vanuit grondhouding van integriteit Vanuit grondhouding van respect