Dyslexie in het hoger onderwijs Wim Tops - Maaike Callens Vakgroep Experimentele Psychologie Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen Universiteit Gent Rekengroep 22/02/2011

1. Inleiding www.dyslexie.ugent.be Rekengroep 22/02/2011

1. Inleiding Betere doorstroming van studenten met dyslexie Geoptimaliseerd zorgkader Oprichting van begeleidingsdiensten Diversiteitbeleid (2005) o.a. voor studenten met een functiebeperking Opvallende afwezigheid van Vlaamse statistieken Schattingen op basis van Nederlandse en Britse onderzoeken Ongeveer 4000 (2 tot 3 %) van de Vlaamse studenten (De Pessemier, 2007) Rekengroep 22/02/2011

2. Situering onderzoek Dyslexieonderzoek in Vlaanderen Voorspellende factoren bij kleuters Lager onderwijs Secundair onderwijs Weinig diagnostisch materiaal voor (jong)volwassenen Test voor Gevorderd Lezen en Schrijven – GL&SCHR (De Pessemier & Andries, 2009) Interactieve Dyslexietest Amsterdam Antwerpen – IDAA (Universiteit Amsterdam en Lessius Hogeschool Antwerpen i.s.m. Muiswerk Educatief, niet uitgegeven) Rekengroep 22/02/2011

2. Situering onderzoek Centrum voor Leesonderzoek Vlaanderen Onder leiding van Marc Brysbaert Odysseusproject gesubsidieerd door de Vlaamse regering 3 onderzoeksdomeinen Visuele woordherkenning Taaldominantie en lateralisatie Dyslexie in het hoger onderwijs Rekengroep 22/02/2011

3. Doelstellingen Wetenschappelijk referentiekader voor de diagnostiek en de begeleiding van studenten met dyslexie in het hoger onderwijs Inventaris van noden en knelpunten Sterkte-zwakteanalyse Evaluatie van de faciliteiten Validering van recent ontwikkelde testbatterijen voor diagnostiek van dyslexie bij (jong)volwassenen Rekengroep 22/02/2011

3. Doelstellingen Longitudinale opvolging van een groep van 100 studenten met dyslexie Bachelorstudies Slaagcijfers Toetsen van bestaande theoretische verklaringsmodellen Rekengroep 22/02/2011

4. Onderzoeksvragen 1. Welke studenten met dyslexie komen terecht in het hoger onderwijs en wat is hun (cognitief) profiel? 2. Welke invloed heeft dyslexie op het schools presteren in het hoger onderwijs? Slaagkansen en beïnvloedende factoren Overschakeling van richting Drop out Rekengroep 22/02/2011

4. Onderzoeksvragen 3. Welke specifieke problemen ervaren studenten met dyslexie in het hoger onderwijs? In relatie tot lezen en spelling Moderne vreemde talen Geassocieerde problemen (geheugen, aandacht, rekenen) Socio-emotionele problemen (zelfvertrouwen, faalangst) Rekengroep 22/02/2011

4. Onderzoeksvragen 4. Zijn recent ontwikkelde dyslexiebatterijen valide en betrouwbaar? Test voor Gevorderd Lezen en Schrijven (GLETSCHR, 2009) Interactieve Dyslexietest Amsterdam Antwerpen (IDAA) 5. Welke cognitieve processen spelen een belangrijke rol in dyslexie? Fonologisch deficiet Werkgeheugendeficiet Cerebellair deficiet Temporele informatieverwerkingsdeficiet Rekengroep 22/02/2011

5. Onderzoekspopulatie 100 studenten eerste bachelor met dyslexie uit Associatie Gent 100 controlestudenten gematcht op leeftijd, geslacht en huidige opleiding - zonder functiebeperking Rekengroep 22/02/2011

5. Onderzoekspopulatie Rekengroep 22/02/2011 Studentenpopulatie Gemiddelde leeftijd dyslexie studenten (n = 100): 19 jaar 4 maanden controle studenten (n = 100): 19 jaar 11 maanden Geslacht 46 mannelijke studenten 54 vrouwelijke studenten Aantal Hogeschoolstudenten 66 studenten Studiegebieden Onderwijs en opvoedingswetenschappen 16 Gezondheid en gedragswetenschappen 21 Managment 9 Wetenschappen en ingenieurstudies 19 Andere 1 Aantal universiteitsstudenten 34 studenten Letteren en Humane wetenschappen 5 Gezondheid en gedrag 10   Rekengroep 22/02/2011

6. Onderzoeksopzet Opbouw Afname Kwantitief onderzoek Kwalitatief onderzoek Afname 2 onderzoekers 2 gecontrabalanceerde delen Afwisselend starten met deel 1 / deel 2 Controle start met zelfde blok als dyslecticus Rekengroep 22/02/2011

6. Onderzoeksopzet : kwantitatief onderzoek Algemene intelligentie: Kaufmann Intelligentietest voor volwassenen en adolescenten (KAIT) (Dekker, Dekker & Mulder, 2004) Fluid IQ score Chrystallized IQ score Probleem oplossend vermogen Cultureel bepaald Onafhankelijk van cultuur of opleiding Afhankelijk van opleiding en geletterdheid Total IQ score som van fluid en chrystalllized IQ score WAIS-III-NL Hertestingseffect Verbaal en performaal IQ Strengere tijdslimieten Rekengroep 22/02/2011

6. Onderzoeksopzet : kwantitatief onderzoek Aandacht en concentratie : Cijfer Doorstreep Test (CDT) (Dekker, Dekker, & Mulder, 2007) Volgehouden aandacht 3 minuten Aandachtscontrole onderstrepen – doorstrepen Selectieve aandacht cijfers 3,4,7 Rekengroep 22/02/2011

6. Onderzoeksopzet : kwantitatief onderzoek Geheugen Test voor Gevorderd Lezen & Schrijven (GL&SCHR) (De Pessemier & Andries, 2009) Fonologisch korte termijngeheugen Visueel korte termijngeheugen Semantisch korte termijngeheugen Werkgeheugen KAIT (Dekker, Dekker & Mulder, 2004) Uitgesteld geheugen voor symbolen Uitgesteld geheugen voor auditieve informatie Rekengroep 22/02/2011

6. Onderzoeksopzet : kwantitatief onderzoek Persoonlijkheid : NEO Personality Inventory - revised (NEO-PI-R) (Hoekstra,H.A.,Ormel,J.,& de Fruyt,F. 2007) Zelfrapportering Gebaseerd op ‘Big Five’ Extraversie Neuroticisme Altruïsme Openheid Consciëntieusheid Rekengroep 22/02/2011

6. Onderzoeksopzet : kwantitatief onderzoek Studiehouding en motivatie : Learning and Study Strategies Inventory (LASSI) – Nederlandse bewerking (Lacante & Lens, 1999) Zelfrapportering Attitude Motivatie Tijdsbeheer Faalangst Concentratie Informatieverwerking Hoofdideeën selecteren Studietechnieken Zelftesting Teststrategieën Rekengroep 22/02/2011

6. Onderzoeksopzet : kwantitatief onderzoek Lezen Woorden: Een Minuut Test (EMT) (Brus & Voeten, 1999) Pseudowoorden: De Klepel (van den Bos & Scheepstra, 1992) Stilleestekst: Tekenbeet (Protocol Dyslexie Nederland, 2004) Voorleestekst Faalangst (GL&SCHR, 2009) Rekengroep 22/02/2011

6. Onderzoeksopzet : kwantitatief onderzoek Spelling Nederlands Woorddictee: Woordspelling Overige Spellingregels (GL&SCHR, 2009) Zinnendictee: Algemene toets Gevorderde Spelling Nederlands (AT-GSN) (Ghesquière, niet uitgegeven) Spontaan schrijfproduct op basis van stilleestekst Tekenbeet Rekengroep 22/02/2011

6. Onderzoeksopzet : kwantitatief onderzoek Fonologisch bewustzijn Spoonerisms vb. gele kast – kele gast Omkeringen vb. tur – rut GL&SCHR, 2009 & Interactieve Dyslexietest Amsterdam Antwerpen (IDAA) Rekengroep 22/02/2011

6. Onderzoeksopzet : kwantitatief onderzoek Woordenschat GL&SCHR (2009): definiëring van laagfrequente woorden KAIT (2004) : vooral woordvinding en woordenschat Morfologie en syntaxis GL&SCHR (2009): corrigeren van zinsconstructies, stijfiguren en woordvormen Rekengroep 22/02/2011

6. Onderzoeksopzet : kwantitatief onderzoek Snel benoemen Rapid Automatized Naming (RAN) (Denckla & Rudel, 1976) GL&SCHR (2009) Hoofdrekenen Tempo Test Rekenen (TTR) (de Vos, 1992) Rekengroep 22/02/2011

6. Onderzoeksopzet : kwantitatief onderzoek Moderne vreemde talen Engelse woordleestest (OMT, Protocol Dyslexie Nederland) Woorddictee (WRAT) Rekengroep 22/02/2011

6. Onderzoeksopzet : kwalitatief onderzoek Semi-gestructureerd interview Taal- en spraakontwikkeling Diagnosestelling Therapie-ervaringen Schoolervaringen (begeleiding, faciliteiten, moderne vreemde talen) Ervaringen met het hoger onderwijs (aanvraag faciliteiten, begeleiding) Studiemethode en -planning Computergebruik Zelfbeleving Rekengroep 22/02/2011

7. Resultaten Rekengroep 22/02/2011

Students with dyslexia Students without dyslexia Cohen's d M1 SD1 M2 SD2 d General Intelligence (KAIT) Total IQ 105.50 12.97 109.83 9.29 0.38 * Crystallized IQ 106.66 8.11 111.31 8.83 0.55 ** Fluid IQ 105.36 11.04 106.78 10.83 0.13 Definitions 20.89 1.92 22.16 1.98 0.65 Auditory comprehension 13.26 2.96 13.60 2.80 0.12 Double meanings 14.44 3.91 16.10 3.71 0.44 Famous persons 7.26 3.14 8.41 3.25 0.36 Symbol learning 80.19 12.73 80.93 13.14 0.06 Logical reasoning 11.32 3.48 11.78 3.18 0.14 Secret codes 26.78 5.49 27.46 4.91 Block patterns 12.23 2.71 11.71 2.97 -0.18 Symbol memory 51.50 11.19 51.67 11.27 0.02 Auditory memory 5.60 5.24 5.54 1.50 -0.02 Processing speed (CDT) Working pace 421.94 84.63 467.80 79.99 0.56 Concentration 119.25 22.85 134.29 22.03 0.67 Number of errors 0.19 0.30 1.65 0.09 Number of missed digits 8.08 6.61 7.09 7.17 Rekengroep 22/02/2011

Short term memory (GL&SCHR) Phonological STM 20.31 5.03 23.23 4.56 *p < .05; **p < .01 Memory Short term memory (GL&SCHR) Phonological STM 20.31 5.03 23.23 4.56 0.61 ** Visual STM 10.44 4.00 11.84 5.05 0.31 * Semantic STM 35.62 6.23 37.42 5.68 0.30 Memory with sorting 39.75 5.46 41.54 4.34 0.36 Vocabulary (GL&SCHR) Number words correctly defined 7.83 4.14 10.83 4.77 0.67 Phonological awareness (GL&SCHR) Number correct spoonerisms 17.68 9.42 18.19 1.67 0.08 Spoonerisms time 178.97 65.98 115.48 42.79 1.14 ** Number correct reversals 16.87 9.03 17.72 2.03 0.13 Reversals time 105.77 38.37 76.61 16.18 0.99 Rapid naming Letters 25.73 5.84 20.64 3.99 1.02 Digits 25.01 12.33 19.28 3.64 0.63 Colours 32.41 6.31 28.70 16.14 0.60 Objects 39.93 8.29 38.13 7.33 0.23 Rekengroep 22/02/2011

Students with dyslexia Students without dyslexia *p < .05; **p < .01 Students with dyslexia Students without dyslexia Cohen's d M1 SD1 M2 SD2 Word reading Dutch (EMT) Total number read words 79.08 14.32 101.44 10.70 1.77 ** Number of errors 2.05 2.10 1.19 3.21 0.32 Correctly read words 77.03 14.21 100.25 10.69 1.85 Word reading English (OMT) 71.18 10.72 84.99 9.49 1.36 3.99 2.70 2.53 2.15 0.60 67.19 10.64 82.49 10.20 1.47 Pseudoword reading (de Klepel) 46.07 9.84 63.26 12.90 1.50 5.20 3.77 3.67 3.10 0.44 40.88 10.46 59.72 13.10 1.59 Text reading (GL&SCHR) Substantial errors 15.71 10.80 10.33 25.35 0.28 Time consuming errors 14.29 8.72 9.15 4.92 0.73 Reading time 311.14 51.97 256.03 35.72 1.24 Silent text reading (Tekenbeet) Words per minute 184.63 59.25 243.64 57.59 1.01 Text comprehension (GL&SCHR) number correct responses 19.37 5.05 21.47 4.65 0.43 Rekengroep 22/02/2011

Students with dyslexia Students without dyslexia *p < .05; **p < .01 Students with dyslexia Students without dyslexia Cohen's d M1 SD1 M2 SD2 Word spelling Dutch (GL&SCHR) Weighted score word spelling 91.59 15.87 121.40 12.84 2.06 ** Correct word spelling 17.49 4.02 24.60 2.81 2.05 Writing speed 24.89 4.01 26.50 3.40 0.43 Weighted score spelling rules 50.83 11.74 62.45 13.59 0.92 Word spelling English (WRAT) Correctly spelled words 16.91 5.70 24.27 5.42 1.32 Sentence writing (AT-GSN) number of errors 54.04 24.17 23.20 11.65 1.63 Morphology and syntax (GL&SCHR) Weighted score 49.92 11.23 59.93 13.73 0.80 Total score 9.48 4.73 12.25 7.04 0.46 Rekengroep 22/02/2011

8. Slaagcijfers Eerste zittijd Tweede zittijd Totaal p = 0.12 p = 0.08 GROEP GESLAAGD Dyslexie 32 Controle 43 GROEP GESLAAGD Dyslexie 21 Controle 27 GROEP GESLAAGD Dyslexie 47 Controle 59 Rekengroep 22/02/2011

8. Discussie Verschil in crystallized intelligence en totaal IQ van KAIT Medium effect grootte enkel bij Chrystallized IQ Significante verschillen op 3 subtesten Definities Dubbele betekenissen Persoonlijkheden Problemen met het snel en adequaat oproepen van woorden en eigennamen: woordvindingsproblemen en/of beperkte woordenschat Rekengroep 22/02/2011

8. Discussie Problemen met het korte termijngeheugen Fonologisch (medium effect size) Visueel Semantisch Werkgeheugen Leesluistertekst (ook auditieve aandacht) Geen problemen met het auditief en visueel langetermijngeheugen Rekengroep 22/02/2011

8. Discussie Problemen met aandacht, concentratie en werktempo (CDT) Trager leesniveau Woordniveau = zinsniveau Pseudowoorden > woorden Hogere foutenlast voor pseudowoorden (verschil 1 minuut – 2 minuten) Tempoprobleem voor woorden Stillezen verloopt significant trager Rekengroep 22/02/2011

8. Discussie Spellingproblemen Woordniveau = zinsniveau Dictee Regelwoorden Inprentwoorden Spontaan schrijven Schrijftempo ligt aanzienlijk lager Rekengroep 22/02/2011

9. Conclusie Algemeen cognitief profiel Tempoproblemen voor lezen Hoge foutenlast voor spelling Tragere schrijfsnelheid Algemeen zwakke automatisering (vb. hoofdrekenen) Beperkt korte termijngeheugen Problemen met auditief lange termijn geheugen Problemen met aandacht, concentratie en werktempo Problemen met vreemde talen Rekengroep 22/02/2011

DEEL II: Hoofdrekenvaardigheden bij studenten met dyslexie Rekengroep 22/02/2011

1. Tempotest Rekenen (de Vos, 1992) Dyslexic Control T-value Sign Cohen's Errors M1 SD1 SD2 t p d TTR total 5.88 4.46 5.62 4.32 0.42 p = .67 0.06 TTR addition 0.59 0.89 0.66 0.95 -0.54 p = .59 0.08 TTR subtraction 0.69 0.92 0.55 0.86 1.11 p = .26 0.16 TTR multiplication 1.51 1.45 1.76 2.00 -1.01 p = .31 0.14 TTR division 1.63 1.62 1.67 0.52 p = .61 0.07 TTR mixed 1.46 1.64 1.14 1.41 1.48 p = .14 0.21 Total number of operations 127.12 21.13 150.37 23.38 -7.38 p < .00 1.05 31.05 3.55 34.47 3.43 -6.93 0.98 28.00 4.18 30.69 3.96 -4.67 23.25 5.00 28.54 5.91 -6.83 21.36 5.72 27.80 6.98 -7.14 1.03 24.39 4.77 29.47 5.04 -7.32 1.04 Geen verschil in in error rate, maar problemen met tempo en fact retrieval Bevestigt de andere testresultaten (lezen, aandacht, IQ) Grote effect sizes voor alle operaties behalve min (d = -.66) Rekengroep 22/02/2011

Vergelijking met bestaande normgroep (de Vos, 1992) Het gemiddelde van de normgroep ligt lager dan 50% Grote variaties binnen de controlegroep De dyslexiegroep scoort als groep bijna klinisch (behalve voor min) Grote variaties binnen de dyslexiegroep Rekengroep 22/02/2011

Klinische scores Rekengroep 22/02/2011 30 tot 66% van de dyslexiegroep haalt klinische resultaten (< Pc 10) op de TTR Opvallend hoog percentage voor vermenigvuldiging Rekengroep 22/02/2011

Besluit normgroep TTR Bestaande normen zijn ontoereikend voor Vlaamse studenten hoger onderwijs in 2010 Studenten met dyslexie hebben problemen met temporekenen (hoofdrekenen) Studenten met dyslexie hebben vooral problemen met het snel oproepen van de maaltafels Rekengroep 22/02/2011

Correlatie-onderzoek dyslexiegroep TTRtot TTRplus TTRmin TTRmaal TTRdeel TTRmix CDT Pearson Correlation 0.35 0.31 0.26 0.23 0.37 0.25 0.22 0.27 0.16 0.11 Sig. (2-tailed) 0.00 0.01 0.02 0.03 Spoonerisms -0.14 -0.13 -0.12 -0.02 -0.03 -0.05 0.15 0.20 0.18 0.87 0.79 0.90 0.81 0.61 0.97 Reversals -0.19 -0.17 -0.18 -0.09 -0.15 -0.06 -0.07 -0.01 -0.04 0.06 0.08 0.14 0.83 0.58 0.63 0.52 0.71 RANcijfers -0.10 -0.11 0.21 0.53 0.07 0.38 0.33 0.17 0.60 0.29 Partiële correlatie Gecontroleerd voor CIQ en pseudowoorden Rekengroep 22/02/2011

Rekengroep 22/02/2011 controlegroep TTRtot TTRplus TTRmin TTRmaal TTRdeel TTRmix CDT Pearson Correlation 0.44 0.46 0.37 0.36 0.41 0.42 0.43 0.45 0.34 0.40 Sig. (2-tailed) 0.00 Spoonerisms -0.39 -0.29 -0.40 -0.38 -0.37 -0.33 -0.26 -0.15 -0.31 -0.25 -0.20 0.01 0.13 0.04 Reversals -0.43 -0.45 -0.30 -0.28 0.02 RANcijfers -0.19 -0.21 -0.18 -0.22 -0.16 -0.07 -0.10 -0.12 -0.06 -0.11 -0.04 0.05 0.07 0.03 0.11 0.50 0.26 0.59 0.27 0.69 Partiële correlatie Gecontroleerd voor CIQ en pseudowoorden Rekengroep 22/02/2011

dyslexiegroep CDT Spoon Reversal RAN cijfer Pearson Correlation 1.00 -0.13 -0.21 -0.08 -0.01 -0.14 -0.11 Sig. (2-tailed) 0.19 0.03 0.43 . 0.94 0.28 Spoonerisms 0.53 0.00 0.44 0.96 0.93 Reversals -0.04 0.88 0.71 RAN cijfers Rekengroep 22/02/2011

controlegroep CDT Spoon Reversal RAN cijfer Pearson Correlation 1.00 -0.13 -0.11 -0.15 -0.08 -0.07 -0.12 Sig. (2-tailed) 0.20 0.26 0.13 . 0.41 0.47 0.25 Spoonerisms 0.61 0.10 0.53 -0.02 0.00 0.31 0.88 Reversals 0.15 0.01 RAN cijfers Rekengroep 22/02/2011

Besluit correlatie-onderzoek Goede correlaties tussen TTR en cijferdoorstreeptaak (CDT) Zwakke correlaties tussen TTR en RAN cijfers (GL&SCHR) Opvallende verschillen tussen controlegroep en dyslexiegroep wat betreft correlatie TTR en fonologische taken (GM&SCHR) correlaties fonologische taken controle > dyslexie correlaties fonologische taken verdwijnen bij dyslexiegroep na controle voor pseudowoorden en IQ Zwakke correlaties tussen CDT en fonologische taken FACTORANALYSE REGRESSIEANALYSE Rekengroep 22/02/2011

Algemeen besluit Studenten met dyslexie vertonen uitvallen wat betreft snel hoofdrekenen. Het is in de eerste plaats een tempoprobleem dat we ook vaststellen bij andere vaardigheden zoals lezen, aandacht en concentratie Doet vragen rijzen bij comorbiditeit: hebben 60% van onze dyslexiegroep dan (semantische geheugen)dyscalculie? Nood aan hernormering TTR voor adolescenten en volwassenen of/en Ontwikkeling van nieuw (zuiverder) testmateriaal (vb. CODE) Rekengroep 22/02/2011

Besluit correlatie-onderzoek Goede correlaties met de cijferdoorstreeptaak (CDT CDT blijft goed correleren bij controlegroep maar niet bij dyslexiegroep na controle voor pseudowoorden in IQ Zwakke correlaties met de rapid naming digits (GL&SCHR) Opvallende verschillen tussen controlegroep en dyslexiegroep wat betreft fonologische taken correlaties fonologische taken controle > dyslexie correlaties fonologische taken verdwijnen bij dyslexiegroep na controle voor pseudowoorden en IQ Rekengroep 22/02/2011

Bedankt voor jullie aandacht