Via RekenennaarTaal Frank Wijnen Universiteitsdag 27 maart

papa en mama 2

3 Holowka&Petitto 2002

papa en mama ba baba papa abba dada tatay ata ma(a) mama maman amma nana nanay ana 4

5 Mijlpalen in de taalontwikkeling prenataal? 0-6 maanden: articulatorisch spel 6-12 maanden: brabbelen 1 jaar: eerste woorden, eenwoordfase maanden: twee-woordzinnetjes maanden: voltooiing van grammatica Daarna: complexere structuren, meer woorden

Theorieën over taalontwikkeling 6 Language is an innate faculty of the human mind. Language is a complex chain of stimulus- response associations.

Perceptiefleren in jaar1(a) Eerste 6-8 maanden –baby’s kunnenallemogelijkespraakklanken van elkaaronderscheiden Na 8 maanden: –Verlies van gevoeligheidvoorcontrasten die nietgebruiktworden in de moedertaal [a] – [aa] [b] - [p] - [p h ]

8 wittelijst of gebakkenlijst?

Perceptiefleren in jaar 1 (b) 10 maanden: –kinderenwetenwelkeopeenvolgingen van klankenbinneneensyllabe (‘lettergreep’) toegestaanzijn (fonotaxis) bijv. [dva], [krko] maanden –fonotactischekennishelptkinderenbij het vinden van de grenzentussenwoorden in de lopendespraak 9

Hoe doen die baby’s dat? Het antwoord is: –tellen –statistischesamenhangendetecteren 10

Klankentellen Baby’s leren de foneem-categorieën van hun moedertaal, bijv. rat vs. lat: /r/-/l/ Hierbij wordt statistische informatie gebruikt: frequentiedistributie

12

statistiek en klanken 13 Habituaties timulus Test stimulus kinderen van 10,5 mnd oud

14

Later… zinnetjes papa doen (papa moet ‘tdoen) ijsjeeten (ikwil ‘nijsjeeten) nietbedje toe (ikwilnietnaar bed toe) nee auto pakken (jijmagnietde auto pakken) … vanaf maanden… 15

Grammatica papa doen :: N ond + V ijsjeeten :: N lijdvw + V nietbedje toe :: Neg + N loc + Prep nee auto pakken :: Neg + N lijdvw + V … categorieën en regels … 16

Categorieën en frames Frequent frames (Engels): –you X it X is eenwerkwoord {put, see, do, fix,...} –the X and X is een naamwoord {tractor, horse, shark,...} 17

Werkt dit ook in het Nederlands? Niet met frames die alleenbestaanuitwoorden Wel met frames die inflecties (verbuigingen, vervoegingen) bevatten –Hij X-t, Wat X-t, We X-en –Een X-je, Het X-je, De X-en 18

19 Voorbeeld TRAINING werkwoord frame hijTAAF-t ook hè? watTAAF-t er nou? weFREP-en niet hoor. zeFREP-en altijd. zie je dat ik TAAF? zie je dat ik FREP? naamwoord frame hetSOOK-je is daar. ikzieeenSOOK-je. dePLIF-enliggenhier. datzijntweePLIF-en! wil je dezeSOOK? wil je dezePLIF? TEST werkwoord frame watFREP-ternou? weTAAF-enniethoor. *watPLIF-ternou? *weSOOK-enniethoor. naamwoord frame IkzieeenPLIF-je. deSOOK-enliggenhier. *IkzieeenFREP-je. *de TAAF-en liggenhier.

20

Regels Eenbijzondereeigenschap van taal is datbepaaldeelementen (woorden, woorddelen etc.) altijd in bepaaldecombinatiesmoetenvoorkomen. Afhankelijkheden –Sheis (always) singing –Het meisje heeft (vandaag) gerend –het vrolijk voortgalopperendepaard 21

Grammatica Grammaticale relaties en categorieën: –de vogel heeft prachtig gezongen –the girl is running –de stoel-en, de boek-en –a X b categorie afhankelijkheid

Afhankelijkheden –Training: nonsense grammatica‘a Xb’ –tepwadimlut –tepkasilut –etc. X1, X2,... Xn(set size) –Test: L1 vs. L2 (“tepwadimlut” vs.“tepwadimjik”) 23 L1L2 aXbcXdaXdcXb tep – 1 – lutsot – 1 – jiktep – 1 – jiksot – 1 – lut tep – 2 – lutsot – 2 – jiktep – 1 – jiksot – 1 – lut tep – 3 – lutsot – 3 – jiktep – 1 – jiksot – 1 – lut

Resultaat: 18-maand oudekk. 24 *

Hoe werktdat? a X b 25

Samenvattend om het taalsysteemtepakkentekrijgenmoetenkinde rentellen: –hoe vaakkomenelementenvoor fonemen –hoe vaakkomen 2 (of meer) elementen in combinatievoor foneem-reeksen woord frames afhankelijkheden 26

Het oudedispuut 27 ?!?!

28

Heb ditook nut? 29

Problemen in de taalontwikkeling secundairetaalstoornissen primairetaalstoornissen (SLI) dyslexie

SLI en dyslexie SLI: ernstigevertraging in de taalontwikkeling; vaakblijvendeproblemen. Dyslectischekinderen: achterstand in grammaticale en fonologischevaardigheden –ookbijkinderen met eenverhoogdgenetischrisico (vóóraanvangleesonderwijs!) –overeenkomstkinderen met dyslexie(risico) en kinderen met SLI 31

32

Resultaat: 18-maand oudekk. 33 *

Gevoeligheid voor grammaticale afhankelijkheden (1;7) 34 p = 0.032p = Wilsenach & Wijnen, 2004 Heeft … ge-X Kan … ge-X Heeft … ge-X Kan … ge-X

Thank you Petra van Alphen PhD Martin Bleichner MSc Elise de Bree PhD Desiree Capel MSc Maarten Duijndam, BSc Gaetano Fiorin MA Ellen Gerrits PhD Alice Hung MA Jan de Jong PhD Annemarie Kerkhoff PhD Nick Puts MSc Carien Wilsenach PhD Marjolein van Woudenberg MSc All participants (and parents) NWO UIL OTS 35

From language to reading Suboptimal statistical learning system Slower buildup of phoneme representations Phoneme representations not consolidated when reading instruction commences Difficulty in learning phoneme-grapheme associations 36

Dyslexie als (brede) taalstoornis 37

Detectie van grammaticale fouten 38 Wijnen, work in progress

Foutdetectie door 8-jarigen Rispens, Roeleven & Koster

Gevoeligheid voor zinsmelodie en frasering 40 ‘Zij kietelde de hond met de veer’ Roetman 2006

Woordklemtoon (8-jarigen) 41 De Bree, Zonneveld, Wijnen & Nouveau, in press.

Kinderen met een genetisch risico voor dyslexie Kinderen met dyslectische ouders: 40-60% wordt manifest dyslectisch 42

Categorische waarneming van spraakklanken (3 jr) 43 pop kop

Versimpeling woorden (3;9) 44 % consonant cluster avoidance Control At risk SLI

Herkenning woord(vorm) (5 jr) 45

46 Werkwoordsvervoeging (3;3) Correct = 3sg, Aux-V Incorrect = stem, infinitive F 2,85 = 5.19, p <.01