Klankleer I college 10 Spelling

Overzicht Spellingellende Alfabet (verschillende schrijfsystemen) Historisch: Taalbouwers en uniformering Spellingstrijd (van alle tijden) Spellingregels Principe van de Fonologie Principe van de Morfologie Principe van de Etymologie Principe van de Analogie Dyslexie

Waar deze les (eigenlijk) niet over gaat… bacteriën vs. industrieën (klemtoon op laatste syllabe) skiën (want ski), maar ik ski, ik skiede/heb geskied pannenkoek vs. aktetas (mv. op -s) ADSL (Asymmetric Digital Subscriber Loop) vs. aids (Acquired Immuno-Deficiency Syndrome) controle (aangepast) vs. tête-à-tête het Standaardnederlands, het New Yorks een Bordeauxs café vs. een fles bordeaux, bordeauxwijn cafeetje vs. baby’tje, sms’je cafébezoek, caféhouder, café-eigenaar, café chantant, café-brasserie typische dicteewoorden: pyjama, eczeem, rattenkruit, staatsiebezoek, sperziebonen, karbonadetje/karbonaadje hij springt ervanaf vs. hij gaat ervan uit

Waar deze les (eigenlijk) niet over gaat… woordgroep: academische studie samenstelling: tuinstoel maar: gelijkwaardige elementen: zanger-componist aardrijkskundige namen: Middellandse Zee Middellandse Zeegebied vs. doe-het-zelfzaak vs. langeafstandsloper zwart-Amerikaans, Noord-Nederlands, Amerikaans-Engels, pseudoklassiek re-integratie, gala-avond, onderzeeër, lila-achtig (maar lenteachtig) 50 eurobiljet, 20-jarige, honderdenzes miljoen…HELP!!!

Lang leve de spellingchecker? Handig voor als je niet precies weet hoe je bijvoorbeeld “dyslexie” schrijft, maar … … niet alle samenstellingen of werkwoordsvormen staan in de spellingchecker (zie vorige les: morfologie): spelling college, spellingscollege spellingcollege (?) Ik weet niet wat er allemaal gebeurt. *Ik weet niet wat er allemaal gebeurd.

Outfoxing the Spelling Checker: They're know miss steaks in this newsletter cause we used special soft wear witch checks yore spelling. It is mower or lass a weigh too verify. How ever it can knot correct arrows inn punctuation ore usage: an it will not fined words witch are miss used butt spelled rite. Four example; a paragraph could have mini flaws but wood bee past by the spell checker. And it wont catch the sentence fragment which you. Their fore, the massage is that proofreading is knot eliminated, it is still berry muck reek wired. ['Interface' (vol. 20, no7) published by the University of California, Santa Cruz, Computer Center. ]

Even op herhaling: Frans Hoe spel je de klank [o:] in het Frans?

Even op herhaling: Frans Hoe spel je de klank [o:] in het Frans? Au Aux Eau Eaux Dos Haut Renault Zéro Abricot Plutôt Nasale [ã] 18 schrijfwijzes (Jean rijmt op blanc) Open [] van mère 24 schrijfwijzes

Even op herhaling: Duits Hoe spreek je de letter <s> uit in het Duits?

Even op herhaling: Duits Hoe spreek je de letter <s> uit in het Duits? Aus [s] Salt [z] Stark []

Even op herhaling: Engels Hoe spreek je de letter <a> uit in het Engels?

Even op herhaling: Engels Hoe spreek je de letter <a> uit in het Engels? Table [] Arm [] Hat [] Ball [:] Share [:] Yacht [] Private [] Collar [] vgl. ook: Bread, Break, Beat Roofs, Ages, Avenues

Wat staat hier? vgl. Ghoti (college 3) Meer: http://linguistlist.org/issues/13/13-3353.html Wat staat hier? vgl. Ghoti (college 3) If GH stands for P as in Hiccough If OUGH stands for O as in Dough If PHTH stands for T as in Phthisis If EIGH stands for A as in Neighbour If TTE stands for T as in Gazette If EAU stands for O as in Plateau The right way to spell POTATO should be GHOUGHPHTHEIGHTTEEAU!

Spelling Spelling berust op afspraken Maar wordt niet alleen op doelmatigheid daarvan beoordeeld Taalgebruikers zijn gehecht aan bepaalde spelling Sinds eerste spellingvoorstellen: veel discussie en geruzie Niet per se typisch Nederlands, ook in Engeland en Denemarken verhitte discussies Doel van deze les: inzicht geven om naast emoties ook argumenten in de discussie te kunnen inbrengen

Alfabet Nederlandse alfabet komt van Latijnse alfabet (dat weer voortkomt uit Griekse alfabet) Wel aanpassingen: 2 <u>’s:  <uu>  <w> <i> (verlengd)  <j> Verdubbeling klinkers (<o> vs. <oo>; pot vs. poot) Oorspronkelijk weinig eenheid in spelling Kwam pas in Franse tijd, streven naar uniformiteit

Schriftsystemen: http://www.omniglot.com/writing/ Alfabet? Nederlandse spelling afhankelijk van klanken: Fonematisch. Grondprincipe is één teken (grafeem) voor één foneem (zelden consequent) Andere schriftsystemen: Anders fonematisch: alleen consonanten: Arabisch Syllabisch: Japans Katakana-schrift: één teken voor één lettergreep: カタカナ Bengaals syllabeschrift: Semantisch: Egyptische Hiërogliefen: logogrammen en tekens voor klanken/klankgroepen Chinees Hanzi-schrift, combinatie uit o.m.: ideogrammen (ideeweergave): 下 = onder, 上 = boven pictogrammen (beeldweergave): 月 = maan, 日 = zon Schriftsystemen: http://www.omniglot.com/writing/

Alfabet Probleem: 26 letters en 35 fonemen 3x <e> Hemelbed, Enschede  //, // Vocaalverschillen niet uitgedrukt met eigen letterteken: taken – tarten, kopen – kop, titel – tip, etc. Zelfde klank met verschillende tekens: schwa () als <e>, <ij>, <i> De, hopelijk, nederig Geen klankverschil tussen <ij> en <ei> (historisch wel, in dialecten ook verschillend uitgesproken)

Spelling Lastig voor dyslectici! Of digrafen voor monoftongen: <oe>, <eu>, <ch>, <ng> (hebben dus geen eigen letterteken) Modder – mode: <dd> na korte vocaal. Waarom? Je hoort geen lange of dubbele <d>, maar een korte <o>! Enkele letters voor tweeledige klank: <x>  /ks/ 3 overbodige letters: <c>, <q> en <x> (alleen in leenwoorden) Lastig voor dyslectici!

Spelling Nederlands Geschiedenisles

Oudnederlands Oudnederlands leek niet te zijn overgeleverd 1931: ontdekking in een oud Latijns handschrift (2e helft 11e eeuw) in Oxford, Eng. van een probatio pennae si bona sit Hebban olla vogala nestas hagunnan hinase hic anda thu Daarnaast: abent omnes volucres nidos inceptos nisi ego et tu Foutje: abent i.p.v. habent schrijver onzeker over h (cf. hic i.p.v.ic)

Oudnederlands ‘Hebban olla vogala nestas hagunnan hinase hic andu thu. Wat unbidan we nu?’ (Hebben alle vogels nesten begonnen behalve ik en jij. Wat wachten wij nu?)

Oudnederlands Oudnederlands leek niet te zijn overgeleverd Is Hebban olla vogala nestas hagunnan hinase hic anda thu inderdaad het enige Oudnederlandse zinnetje? (zie J.M. de Smet, 1954; M.C. van den Toorn, 1974) Nee: N. van der Sijs (2001) Chronologisch woordenboek (910 woorden van vóór 1200) A. Quak & J.M. van der Horst (2002) Inleiding Oudnederlands Inst. voor Ned. Lexicologie Leiden werkt sinds 2000 aan Oudnederlands woordenboek

Oudnederlands Eerste woord: wad (Tacitus 108 na Chr.: Vadam, nu: Wadenoijen Gelderland) Toen nog West-Germaans (grotendeels eenheid) Na Germ. volksverhuizingen in 5e eeuw ontwikkelen zich de voorlopers van het Engels, Duits, Fries en Nederlands uit het West-Germaans Vanaf toen zijn enkele runeninscripties bekend: haþuwas ann kusjam loguns (> ge-onnen (MNed) > gunnen)

Oudnederlands Lex Salica, de Salische wet (509-511) uit de tijd van Clovis (466-511) (uit de familie der Merovingen; heerste over de Franken 430-751) Latijnse tekst; in versie 751-768 Frankische vertalingen: Malbergse glossen (= aantekeningen) mallobergus (gerechtsplaats; heuvel waar recht gesproken wordt) (Oudhoogduits mahal: vergadering; gerecht) *akrabrasta het wederrechtelijk omploegen van iemands akker *latmosid diefstal van een halfvrije gristo beer (mannetjesvarken) hano haan hengist hengst Oudnederfrankisch/Oudnederlands fogal vogel

Oudnederlands Lex Salica in Malbergse glossen (509-768) eerste Oudnederlandse zinnetje (vier eeuwen voor hebban olla vogala): Maltho thi afrio lito (ik maak je vrij, halfvrije) du (jij) vrij laat (rechtsterm), halfvrije Oudnederfrankisch/Oudnederlands

Oudnederlands Verder ook: bezweringsformules (eind 9e eeuw): visc flot aftar themo uuatare (een vis dreef over het water) en plaatsnamen: Almelo (1157) (alm ‘olm’; lo ‘bos’) Ewijk (855) (e ‘waterloop’; wijk ‘nederzetting’) langere teksten: Wachtendonkse psalmen (10e eeuw) Leidse Willeram (1100) Mittelfränkische Reimbibel (begin 12e eeuw)

Relatieve chronologie Verschillende periodes in Germaanse talen worden relatief weergegeven met de termen Oud- (volle vocaal in auslaut) Middel- (schwa in auslaut) en Nieuw- (slotvocaal geapocopeerd) Oud-(germaans) Middel- Nieuw- Gotisch Middelnederlands Nieuwnederlands 4e eeuw (Wulfilla) 1190-1550 1550 < Nederlands badi bedde bed hana hane haan hairto harte hart

Relatieve chronologie Absolute chronologie moeilijk vast te stellen (per Germaanse taal verschillend) Verschillende periodes in Germaanse talen worden relatief weergegeven met de termen Oud- (volle vocaal in auslaut) Middel- (schwa in auslaut) en Nieuw- (slotvocaal geapocopeerd) Middelnederlands (schriftelijke bronnen: 1190-1550) gelijktijdig met Oudnoors IJslands heeft nu nog steeds volle vocalen in auslaut

Oudnederlands Laatste zinnetje in Oudnederlands: Klooster Munsterbilzen (1130): Tesi samanunga was edele unde scona Deze gemeenschap was edel en mooi uitgang schwa uitgang volle vocaal /a/ verder nog wat losse glossen persoonsnamen en losse woorden Vanaf tweede helft 12e eeuw: Middelnederlands

middeleeuwen middeleeuwen: iedereen schreef “zoals hij gebekt was” veel variatie, dialect

“Taalbouwers” eind 16e/begin 17e eeuw 1584: H.L. Spieghel & rederijkerskamer In liefd bloeyende: roepen op‚ het Duyts op te helpen, vercieren ende verryken‘

Naamvallen Het Oudnederlands had nog 4 naamvallen Al vóór middeleeuwen in verval en in 16e eeuw weinig meer van over ‘Kunstmatig’ geïntroduceerd, bijv. in de Twe-Spraack, met 6 (!) naamvallen (naar Latijns voorbeeld) Gevolg: grote diversiteit in voorschriften en gebruik, een rommeltje

17e eeuw Veel regels bedacht, gekunstelde schrijftaalcultus Naamvallen (her)ingevoerd! Tegen einde 18e eeuw duidelijke eenheid in schrijftaal en ook meer acceptatie

Jan, Jannetje en hun jongste kind. Oudejaars-avond heeft in ons vaderland het eigenaardige behouden, dat weleer alles wat hollandsch was onderscheidde: hij is huiselijk en degelijk. Ik mag Jan en Jannetje wel, op den laatsten December, bij het invallen der schemering voor een groot vuur gezeten, in een vertrek, welks voorkomen ietwat feestelijk is; - ik mag het paar, dat met een opgeruimd gelaat de komst van hunne kinderen en kleinkinderen verbeidt, ten einde te zamen uitgang en ingang te vieren. Het pleegt een vrolijk uur te zijn, maar dat een ernstig doel heeft. Laat vreemdelingen beweren, dat er slechts halve vreugde heerscht, waar de lach uit tranen schemert; als zij een beetje meer zin hadden voor onzen volksaard, zouden zij er verstandelijke levensbeschouwing in zien, die over de zwakheden des harten zegeviert. Doch ik laat dien verdedigenden toon varen, hij strookt kwalijk met de stemming van het paar. E.J. Potgieter Jan, Jannetje en hun jongste kind (1841) http://www.dbnl.org/

“Spreek zoals je schrijft” Spreektaal lang gestuurd door schrijftaal, vooral door predikanten en juristen, spelling werd gebruikt als richtlijn voor de uitspraak (mensch met hoorbare ch en heerlijk rijmend op leerrijk) Misverstand dat spelling wet voorschrijft aan uitspraak zeer hardnekkig (ook nu nog)

Felle discussies Bilderdijk (1756-1831, dichter, historicus, taalkundige): ‘de regel der spelling is één: Spel gelijk gij spreekt, en het was voor eene beneden het beestelijke afgezonken domheid bewaard, dat om te keeren en de spelling tot regel der uitspraak te nemen’ Siegenbeek bestreed uitspraak Bilderdijk in Waarschuwing tegen eenige in zwang gebragte verbasteringen van de uitspraak onzer moedertaal (1836)

Twee eeuwen spellingstrijd 1804 Mattijs Siegenbeek: eerste officiële spelling Bataafsche Republiek (1795-1801): “beschaafde uitspraak”; naamvallen Magt, kagchel, gooijen, muzijk, blaauw Ik groet den man met den hond Niet erg populair: - Vlaanderen: Noord-Nederlandse expansiedrift/bemoeizucht - Nederland: product revolutionaire nivelleringsijver uit Franse tijd, of gebrek aan taalkundig inzicht Bilderdijk: kachel, gooien … (overgenomen door een aantal schrijvers) 1844 Jan Frans Willems: Vlaanderen: eigen spelling 1849 – plan voor Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) geboren op eerste Taal- en Letterkundig Congres in Gent, Nederlandse en Vlaamse geleerden: eenheid van taal in Noord en Zuid. De Vries en Te Winkel starten in 1852 Spelling ontwerpen Taalmuseum: alles wat ooit of ergens Nederlandsch was, start eerst bij Statenvertaling, later naar 1500 (om woorden van P.C. Hooft op te kunnen nemen) In praktijk toch selectie: nette woorden, geen verouderde of dialectwoorden, voorkeur literaire taal, veel leenwoorden uitgesloten Traag: eerste deel (A – ajuin): 1864 laatste deel in 1998 afgekomen Grootste woordenboek ter wereld: 40 delen, 3 meter boekenplanken, 44.000 blz. … nauwelijks bekend

“Schrijf zoals je spreekt” Ik ben makelaar in koffi, en woon op de Lauriergracht, No 37. Het is myn gewoonte niet, romans te schryven, of zulke dingen, en het heeft dan ook lang geduurd, voor ik er toe overging een paar riem papier extra te bestellen, en het werk aantevangen, dat gy, lieve lezer, zoo-even in de hand hebt genomen, en dat ge lezen moet als ge makelaar in koffi zyt, of als ge wat anders zyt. Niet alleen dat ik nooit iets schreef wat naar een roman geleek, maar ik houd er zelfs niet van, iets dergelyks te lezen, omdat ik een man van zaken ben.

“Schrijf zoals je spreekt” Ik ben makelaar in koffi, en woon op de Lauriergracht, No 37. Het is myn gewoonte niet, romans te schryven, of zulke dingen, en het heeft dan ook lang geduurd, voor ik er toe overging een paar riem papier extra te bestellen, en het werk aantevangen, dat gy, lieve lezer, zoo-even in de hand hebt genomen, en dat ge lezen moet als ge makelaar in koffi zyt, of als ge wat anders zyt. Niet alleen dat ik nooit iets schreef wat naar een roman geleek, maar ik houd er zelfs niet van, iets dergelyks te lezen, omdat ik een man van zaken ben. Citaat Multatuli ( 1820-1887): ‘Ik leg me toe op ‘t schryven van levend Hollands. Maar ik heb schoolgegaan’ Multatuli Max Havelaar of de koffiveilingen der Nederlandsche Handelmaatschappy (1860). http://www.dbnl.org/

Twee eeuwen spellingstrijd De Vries & te Winkel: opdracht voor WNT; eenheidsspelling Nederland en Vlaanderen (voltooid 1998) 1863 Grondbeginselen der Nederlandse spelling (te Winkel): huidige spelling nog op gebaseerd! 1870 Spelling Siegenbeek vervalt (in onderwijs); 1883 De Vries & Te Winkel officieel Voorstellen Kollewijn: Russisch → Russies mensch → mens 1849 – plan voor Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) geboren op eerste Taal- en Letterkundig Congres in Gent, Nederlandse en Vlaamse geleerden: eenheid van taal in Noord en Zuid. De Vries en Te Winkel starten in 1852 Spelling ontwerpen Taalmuseum: alles wat ooit of ergens Nederlandsch was, start eerst bij Statenvertaling, later naar 1500 (om woorden van P.C. Hooft op te kunnen nemen) In praktijk toch selectie: nette woorden, geen verouderde of dialectwoorden, voorkeur literaire taal, veel leenwoorden uitgesloten Traag: eerste deel (A – ajuin): 1864 laatste deel in 1998 afgekomen Grootste woordenboek ter wereld: 40 delen, 3 meter boekenplanken, 44.000 blz. … nauwelijks bekend

De vroolijke Schoenmaker. Eerste Hoofdstuk. In de Breestraat, een drukke volksbuurt in een groote stad, woonde een schoenmaker, die Pieter Bell heette. Hij was een man van bijna veertig jaar, met een allervroolijkst humeur en een gezicht, dat steeds tot lachen bereid was. Onder het werk zat hij altijd te zingen, van 's morgens vroeg tot 's avonds laat, en als hij geen nieuwe liedjes meer wist, begon hij maar weer van voren aan. Zoodoende hadden de buren heel den dag gratis concert, en omdat de schoenmaker altijd zoo vroolijk zong hadden zij hem den bijnaam gegeven van Jan Plezier. Pietje Bell, of de lotgevallen van een ondeugenden jongen Chr. van Abkoude (1914). http://www.dbnl.org/

Twee eeuwen spellingstrijd Henri Marchant (minister van onderwijs): invoering meeste voorstellen Kollewijn in onderwijs: geen naamvallen oo en ee → o en e (zoo, heeten → zo, heten) mensch → mens (-isch, -lijk ongewijzigd) Felle tegenstand: gebrek aan eerbied voor Nederlandse culturele erfgoed, ontoegankelijk maken van oudere literatuur, kost veel geld

Voorbeeld Kritiek Germaanse diftong /u/ ￫ Oudnederlands /o:/ Gotisch Duits Nederlands galaubjan glauben geloven hist. klankleer symbool <ô> ter onderscheiding van <ō> (resultaat van rekking van // of /u/) In het MNed waren deze twee lange o’s nog niet samengevallen: ik hoop <ō> op een hoop <ô> regen

Voorbeeld kritiek Germaanse diftong /i/ ￫ Oudnederlands /e:/ Gotisch Duits Nederlands haitan heissen heten hist. klankleer symbool <ȇ> ter onderscheiding van <ē> (resultaat van rekking van // of //) schip-schepen <ē> weg-wegen <ē> In de 17e eeuw zijn deze twee lange e’s in het Hollands samen- gevallen (niet in alle dialecten) In de vooroorlogse spelling nog: steenen (<stain); roode vs. schepen; mode

bok - hok

Twee eeuwen spellingstrijd 1946 België en Nederland gelijk (op basis van De Vries & Te Winkel) Woordenlijst (‘Groene Boekje’): voorkeurspellingen Cie-Pée/Wesselings: afschaffing dt, dd en tt (hij antwoord, antwoorde, prate); aanpassing bastaardwoorden (sentraal, eksplisiet). Niet ingevoerd.

Hitweek 1965-1969 De subcultuur van de jaren 60: “lichtsjoo” “intervjoetjes”, “relaatsies”, “prodjoesen”

Twee eeuwen spellingstrijd 1994 Cie-Geerts: herziening bastaardwoorden (sjokola, ginekoloog); verzet, nieuwe cie 1994-5 Taalunie: nieuw ‘Spellingbesluit’. Nieuwe versie Groene Boekje. Voorkeurspelling = officiële spelling; tussen-n (pannenkoek) 2005-6 Spellingherziening (o.a. tussen-n: paardenbloem); aangepaste versie van Groene Boekje 2006 reactie: Witte Spelling (en Witte Boekje); m.n. dagbladen en NOS (toepassing tussen-n vrij)

Spelling Nederlands Basisprincipes

Spelling Nederlands Principe van de Fonologie Principe van de Morfologie Principe van de Etymologie Principe van de Analogie

Basisprincipes spelling (fonologie) Principes De Vries en Te Winkel: Regel der beschaafde uitspraak: stel in uw schrift de beschaafde uitspraak voor; d.i. geef door letterteekens al de bestanddeelen op, die in een woord gehoord worden, wanneer het door beschaafde lieden zuiver uitgesproken wordt; en kies in gevallen, waarin de juiste uitspraak niet voorgesteld kan worden, het naast bijkomende letterteeken Lettertekens geven de klanken weer die door ‘beschaafde lieden’ worden uitgesproken ‘Beschaafde lieden’ niet gedefinieerd Niet ‘beschaafd’: lope, loopm, maar lopen

Basisprincipes spelling (fonologie) Houdt geen rekening met assimilatie of klinkerreductie in lopende spraak (peloton) Geen één-op-éénrelatie klank en teken: <e> = /e/, //, // /ks/ = <ks>, <x> Dit basisbeginsel ingeperkt door de volgende beginselen

Basisprincipes spelling (morfologie) Regel der gelijkvormigheid, geïntroduceerd door Spieghel: Geef, zooveel de uitspraak dat toelaat, aan een zelfde woord en aan ieder deel waaruit het bestaat, steeds denzelfden vorm, wanneer daardoor de herkenning en juiste opvatting van het woord kan bevorderd worden Eenzelfde woord, stam, voor- of achtervoegsel zo veel mogelijk op dezelfde wijze geschreven In goed hoor je een [t], maar net als in goede en goedig schrijven we een <d> In soepbord horen we geen [p] (assimilatie), maar schrijven die wel vanwege soep, soepkom, etc. Affixen en andere morfologische eenheden/woorden in alle samenstellingen altijd herkenbaar: on- in onbeleefd []

Basisprincipes spelling (morfologie) Uitzonderingen: Niet huiz of werv, leevtijd of verhuizde Beeltenis (ondanks beelden)

Basisprincipes spelling (etymologie) Regel der Etymologie: Bij de keus der gelijkluidende letterteekens beslist de afleiding of de oudere vorm uit den tijd, toen de nu gelijk geworden klanken nog duidelijk onderscheiden konden worden Daarom verschil <ei> en <ij> in spelling, maar niet in uitspraak. <ei> komt van tweeklank /ai/ en <ij> komt voor in woorden die met lange /i/ werden uitgesproken (vóór diftongering, Middelnederlands) Lijden kan in dialect lieden worden, maar Leiden nooit Daarom ook verschil <ou> en <au>: <ou> komt van oorspronkelijk <ol> (Oudnederlands), nog steeds herkenbaar in dialecten (en andere Germaanse talen: Duits, Engels, Fries)

Basisprincipes spelling (etymologie) Om dezelfde reden in deze spelling hoopen (opstapelen) met dubbel <oo>, want gaat terug op /au/ en heelen (heel maken), met <ee>, want oorspronkelijk /ai/. Daarnaast hopen (verwachten) en helen (gestolen goed verkopen) Mensch en visch op –sch eindigen want oorspronkelijk /sk/ Zorgt voor afwijkingen van de andere beginselen, bijv. ambt, thans, erwt Vreemde spelling van leenwoorden vaak bewaard

Basisprincipes spelling (analogie) Regel der Analogie: Waar de drie bovengenoemde algemeene spelregels zwijgen, handelt men overeenkomstig de Analogie: d.i. de woorden wier spelling noch door de uitspraak, noch door de gelijkvormigheid, noch door de afleiding wordt bepaald, worden op de zelfde wijze geschreven als andere wier spelling met zekerheid bekend is en die oogenschijnlijk op overeenkomstige wijze gevormd zijn

Basisprincipes spelling (analogie) Daarom hij vindt met –dt, want we spellen ook hij loopt, d.w.z.: stam plus –t, of stationsstraat met 2x s, want ook stationsweg Uitzonderingen: Niet hij eett of hij geniett, of Friess (vanwege Gronings) (geen verdubbeling aan einde van woord) Bij woorden op –s vervalt de s van de achtervoegsels –s(e) en –st(e): Goese, Parijse, wijste, friste (dit geldt weer niet voor –ster: fietsster)

Basisprincipes spelling Natuurlijk ook kritiek, m.n. op etymologisch standpunt Naamvallen en spelling van enkele of dubbele e of o leverde veel fouten op In 1934 dan ook afgeschaft Nog weinig kritiek op spelling van leenwoorden, dat kwam pas later (tot nu nog) Opvolger: 1954 ‘het Groene Boekje’ Basisprincipes grotendeels hetzelfde

Groene Boekje 1954 Onduidelijkheid over bastaardwoorden: Critiek, qualiteit, rhythme Compromis, beide mag, publikatie heeft voorkeur, maar publicatie mag ook, colporteren heeft voorkeur, maar kolporteren mag ook  Voorkeurspelling Niet consequent (konsekwent): dan weer c, dan weer k als voorkeur

Kritiek Groene Boekje Verzet tegen Groene Boekje (1954) vooral tegen voorkeurspelling en ingewikkelde regeling tussen-n (pruimeboom vs. pruimentaart) want: appelboom (*appelenboom) Aksiegroep spellingvereenvaudiging (1972) (uit onderwijsorganisaties): altijt –t aan eint van een woort als dat is wat je hoort; ei > ij en ou > au Daarna discussie, veel discussie

Kritiek Groene Boekje Opdracht voor nieuw Groen Boekje, afschaffing alternatieve spelling, duidelijke regels voor tussen-n, duidelijke oplossing voor bijzondere tekens (’s) Uiteindelijke wijziging in 1996 (spellingbesluit) Voorkeurspelling wordt officieel: Consequent en konsekwent, apotheek en apoteek, exemplaar en eksemplaar. Volgens nieuwe regels nog maar één officiële spelling: de ‘oude’ voorkeurspelling: consequent, apotheek en exemplaar

39 uitzonderingen Woorden die in een samenstelling anders worden geschreven dan in niet-samengestelde vorm. Het was kopie en fotocopie, kosmos en microcosmos. Het wordt kopie en fotokopie, kosmos en microkosmos Woorden met een onlogische vorm: Insekt naast project, dialect, effect en direct. Publikatie, maar indicatie, abdicatie, identificatie en locatie. Produkt, produktie en produktief bestaan naast viaduct, reductie en inductief. Het wordt: insect, publicatie en product Woorden die nu door vrijwel niemand in de voorkeurspelling worden geschreven, bijv. kroket i.p.v. croquet en propedeuse i.p.v. propaedeuse

Spelling 1996 De tussen-s: geschreven wanneer uitgesproken (net als eerst): bakkersroom, uitzondering: woorden die met en zonder worden uitgesproken (drug(s)beleid)

Spelling(s)regels

Spelling(s)regels Groene boekje:

Spelling 1996 Tussen-e en –en: De tussen-en wordt geschreven, als het eerste woord van de samenstelling een zelfstandig naamwoord is dat: In het enkelvoud op –e eindigt en alléén een meervoud heeft op –en: Getuigenverklaring, aspergesoep, hoogtevrees Of: in het enkelvoud niet op –e eindigt en een meervoud heeft op –en: Bessensap, hondenhok, pannenkoek, maar rijstebrij, eremedaille Wel enkele uitzonderingen

Spelling 1996 Trema: afgeschaft tussen delen van een samenstelling zeeëgel, zoëven en naäpen > zee-egel, zo-even en na-apen Trema blijft in woorden als reëel, kopieën, knieën, coördinatie en geïnd (geen samenstellingen maar afleidingen) Uitzondering: getallen tweehonderddrieënveertig

Spelling 1996 Werkwoorden van Engelse oorsprong worden vervoegd als zwakke werkwoorden In verleden tijd en als voltooid deelwoord een –d(e), behalve als de stam qua klank eindigt op een medeklinker uit ‘t kofschip. Dan krijgt het werkwoord in de verleden tijd en als voltooid deelwoord een –t(e) Bijvoorbeeld rugbyen, rugbyde, gerugbyd en joggen, jogde, gejogd Maar ook: faxen (stam = fax, klinkt als faks), faxte, gefaxt en racen (stam = race, klinkt als rees), racete, geracet Moderne variant van ‘t kofschip: xtc-koffieshop

Wat doet de Nederlander? racen (stam = race, klinkt als rees), racete, geracet Moderne variant van ‘t kofschip: xtc-koffieshop 12-11-2009

Spelling 2005 Laatste wijziging Groene Boekje 2005, geactualiseerd Enige verandering in de regels is: Toevoeging van de tussen-n in samenstellingen met een dierennaam als eerste en een plantkundige aanduiding als tweede deel. Uitzondering bestond nog voor woorden als paardebloem, dat wordt paardenbloem Andere veranderingen liggen op woordniveau en betreffen bijv. hoofdlettergebruik en de schrijfwijze van afkortingen Veranderd: paddestoel > paddenstoel, procesverbaal > proces-verbaal, reïntegratie > reintegratie Verder zijn nieuwe woorden opgenomen Nieuw: Boerka, e-mailen, gesms’t, tsunami

Spelling 2005 Media en het Genootschap Onze Taal: Nieuwe Groene Boekje niet als norm hanteren. Regels te technisch en te fijnmazig en sommige woorden onlogisch gespeld Steeds meer nadruk op analogie, minder op morfologie en etymologie regels (tussen-n) ontaalkundig. Januari 2006: Witte Boekje http://www.dewittespelling.nl/

De Witte Spelling “De regels zijn niet leerbaar. Voorbeelden: naast cao-overleg is het VUT-premie geworden, naast Suikerfeest is het kerstfeest en naast 24-jarige is het 24 uursservice.”

Spelling 2005 Keurmerk spelling(s)logo van de Taalunie (uniek) Voor de juiste spelling in Nederlands: http://woordenlijst.org/

Spelling toch lastig voor veel mensen…

De Taalprof over ‘t kofschip Verleden/Voltooid deelwoord: d of t? […] Ehh, daar liggen de geproefde chokoladeknappers. Hee, nou zeg ik het met een d!" "Precies! Dat zou je dan toch niet met een t schrijven, of wel soms?" "Nee natuurlijk niet!" "Nou, schrijf dan geproefd ook met een d! Je schrijft hond toch ook met een d omdat het honden is en niet honten?" "Ja, als je het zo zegt klinkt het wel logisch. Maar dan heb ik dat hele kofschip dus niet meer nodig?" "Zo is het. Het is een domme regel. […]” De Taalprof schrijft overigens verder nooit over spelling, maar over grammatica. http://taalprof.web-log.nl/taalprof/2006/09/geprft.html#label52

D of t in verleden deelwoorden d of t: kwestie van assimilatie van stem! Infinitief Stam Adjectief Volt. deelw. Proeven proev geproev+de geproefd Poffen pof gepof+te gepoft (Lastig voor westerlingen die onderscheid s/z en f/v niet meer maken...)

Dyslexie E Dyslexie: lees- en spelling(s)problemen Erfelijk: één dyslectische ouder verhoogt risico op dyslexie voor kind Normale intelligentie Maar: probleem op veel verschillende niveaus Ook motoriek, coördinatie, visueel, concentratie, verbale korte termijngeheugen Feiten en begrippen, zoals links en rechts, kleuren, dagen van de week Onthouden versjes en liedjes Orthografie: moeite met lettertekens: bijv. omdraaien Geen één-op-éénrelatie tussen klank en teken! Letters “bewegen” en lopen in elkaar over E

Dyslexie Linguïstische problemen op verschillende niveaus: syntactisch, morfologisch, fonetisch (articulatie en perceptie) en vooral fonologisch Kunnen woorden of zinnen niet precies (na)zeggen Laten woorden weg, voegen ze toe of maken er soms heel andere woorden van Lezen ander woord dan er staat: kat  poes

Dyslexie Fonologie op verschillende niveaus gestoord Klanken: Moeite met syllabestructuur: klanken in de juiste volgorde Klank bij een letter moeilijk onthouden Ligt ook aan ons spellingsysteem: peer  pir, de  du Lezen 'letter voor letter' of haperen bij het lezen Srtagetie: lezne avn wroodbeedlen Verwarren letters die als klank zelfde features hebben u/eu/ui, a/aa: leuk  luik (liuk) Stemhebbend-/-loosheid (d/t, b/p, v/w): honten Zelfde wijze van articulatie (b/d/, m/n): kip  tip Zelfde plaats van articulatie (p/f, g/k, s/t): fiets  piets

Dyslexie Syllabestructuur: uitspraak consonantclusters latere ontwikkeling dan gezonde kinderen Bloem  boem (onset) Bal  ba (coda) Metrische structuur: Meer truncatie/deletie, minder lettergrepen per woord Ballon  bon Klemtoon en intonatie Chocóla (regularisering) E. de Bree (2007). Dyslexia and Phonology. LOT Dissertations, Univ. Utrecht. VPRO Noorderlicht-uitzending over dyslexie: http://noorderlicht.vpro.nl/afleveringen/3339152/

Volgende week Huiswerk: Collegestof doornemen (Achtergrondtekst op Nestor) Volgende week: maak proeftentamen (zie Nestor)